چما شه‌رێ قرێژ ل باكورێ كوردستانێ هه‌ر ده‌م خوه نوو دكه ڤه؟
شه‌رێ قرێژ د دنێ هه‌مییێ ده ل ئارژانتینێیێ د ١٩٧٠-ئان ده پر ب ناڤ و ده‌نگه، ب هه‌زاران سڤیل ژ ئالیێ هێزێن ده‌وله‌تێ یێن ڤه‌شارتی و ئاشكه‌ره ڤه هاتن ره‌ڤاندن، كوشتن، ئیشكه‌نجه كرن و سه‌روه‌ندا كرن. نه ته‌نێ ل ئارژانتینێ د هه‌مان سالان ده ل وه‌لاتێن دی یێن ئه‌مه‌ریكایا لاتین؛ شیلی، پاراگوای، بۆلیڤیا ئوروگای و به‌رازیلیایێ ژی د هه‌مان قه‌واره‌یی ده شه‌رێ قرێژ ل سه‌ر كار بوو.
ل وه‌لاتێن ئاسیا و ئه‌فریكایێ ژی نموونه‌یێن ب ڤی ره‌نگی پرن. هه‌ده‌فا شه‌رێ قرێژ خه‌لكێ سڤیلێ بێگونه‌هه. قوربانیێن مه‌زن خه‌لكێ سڤیله. مه‌به‌ستا شه‌رێن ب ڤی ره‌نگی ب هه‌ر ئاوایی تێكبرنا كۆمه‌لگه‌هێ یه.
كۆمارا تركان ژی هه‌ر ژ دامه‌زراندنا خوه تا نها چ گاڤا پێویست دیتیه ئه‌ڤ شێوه‌یێ شه‌رێ قرێژ ل همبه‌ری مله‌تێ كورد ب كار ئانییه
پارتیا كاركه‌رێن كوردستانێ PKKێ، ب ناڤێ كوردستانه‌كه یه‌كگرتی، سۆسیالیست و سه‌ربخوه، د ١٥-یێ ١٩٨٤-ێ ده ب ئێریشه‌كا ل سه‌ر قه‌ره‌قۆله‌كا تركان یا شه‌مزینان و ئه‌روهێ شه‌رێ چه‌كداری ل همبه‌ری ده‌وله‌تا تركان دا ده‌ست پێ كرن.
ب ده‌ستپێكرنا ڤی شه‌ری تا نها نه ته‌نێ ده‌وه‌لاتا ترك، PKKێ ژی قه‌ت خوه ژ زه‌ره‌ر، زیانا جانی و مالییا سڤیلان ڤه‌نه‌دایه. نه ته‌نێ خوه ژێ ڤه‌نه‌دا گه‌له‌ك جاران راسته راست چالاكیێن كۆ سڤیل كرنه ئارمانج ژی پێك ئانین. PKKێ د داویا سالێن ٨٠-یان ده ل ده‌ڤه‌رێن هه‌كاری، شرنه‌خ مێردین و دیاربه‌كرێ ئێرشی ب ده‌هان گوندێن كوردان كر، ژن و زارۆك ژی د ناڤ ده ب هێجه‌تا كۆ ئه‌و هه‌ڤكارێ ده‌وله‌تێ نه ژ سه‌دان زێده‌تر گوندیێ كورد كوشتن.
ده‌وله‌تا ترك ژی، د چارچۆڤه‌یا ڤی شه‌ری ده د ١٩٩٠-ئان ده باكورێ كوردستانێ ئێكه‌سه‌ر خست قه‌واره‌یا شه‌رێ قرێژ دا. ل گۆری ژێده‌رێن وه‌كی كۆمه‌لایا مافێ مرۆڤان و رێخستنێن دی یێن چاڤدێریا بنپێكرنا مافێ مرۆڤان دكن، د ڤی شه‌رێ قرێژ دا دۆرا ١٧ هه‌زار كوشتنێن بكوژێن وان نه‌دیار ل باكورێ كوردستانێ پێك هاتن. رۆژنامه‌ڤان، ره‌وشه‌نبیر، سیاسه‌تمه‌دار، مامۆستا، دۆكتۆر، پارێزه‌ر، هه‌ر جوره وه‌لاتپارێزێن كورد یێن ساده بوون هه‌ده‌فا ڤی شه‌رێ قرێژ. باكورێ كوردستانێ یه‌كسه‌ر كه‌ت به‌ر بازنه‌كێ شه‌رێ قرێژ و ته‌رۆرێ ده.
رێخستنا فه‌رمییا ده‌وله‌تێ یا ب ناڤێ ژیته‌مێ و رێخستنا ب ناڤێ هزبوڵاهێ كۆ وه‌كی هه‌زه‌كا پاراملیته‌ریا ده‌وله‌تێ بوو، د ناڤ رۆژێ ده ل سه‌ر جاده و كۆلانان ژ پاش ڤه گوله ل سه‌رێ مرۆڤێ سڤیل ده دته‌قاندن، سڤیل دره‌ڤاندن، ئیشكه‌نجه ل وان دكرن، سه‌روه‌ندا دكرن. هێژ ژی ب سه‌دان كه‌سێن كۆ لێزمێ وان قه‌ت نزانن ب چ سه‌رێ وان هاتنه هه‌نه. ڤه ب ده‌هان سالانه داییك و لێزمێن وان هه‌ر هه‌فته رۆژا شه‌مییێ ل جاده‌یه‌كه سه‌ره‌كه وه‌كی یا ئیستكلالا سته‌نبۆلێ روودنن و ل ئاقیبه‌تا زارۆكێن خوه دپرسن. ژ به‌ر ڤێ هه‌ولا وان ناڤێ وان بوویا “داییكێن شه‌مییێ” و برینه‌ك ته‌ر و ته‌زه‌یه د ناڤ كۆمه‌لگه‌ها كورده.
ل گۆری گه‌له‌ك لێكۆلینان زێده‌تری ٤٠٠٠ گوند د وان سالان ده ب دارێ زۆرێ ل باكور هاتن ڤالا كرن، دۆرا چار ملیۆن مرۆڤ ژ جه و وارێن خوه كۆچبه‌ر بوون. ل گۆری هه‌ژمارێن فه‌رمییێن ده‌وله‌تێ ٤٠ هه‌زار كه‌س د شه‌رێ PKKێ و ده‌وله‌تێ ده هاتن كوشتن ژ وان تێنێ دۆرا ٧ هه‌زاران په‌رسۆنه‌لێن هێزێن ئه‌وله‌لاكاریێ یێن ده‌وله‌تێ نه، یێن دی هه‌می ئه‌ندامێن PKKیێ نه. ل گۆری هنده‌ك ژێده‌رێن دی یێن نه فه‌رمی د شه‌رێ ژ ١٩٨٤-ێ ڤه د نێڤبه‌ینا ده‌وله‌تا ترك و PKKێ دا ده‌ست پێ كری هه‌یا نها زێده‌تری سه‌د هه‌زار مرۆڤا جانێ خوه ژ ده‌ست دانه. هه‌ر لیده‌رێ PKK-یێ ئوجالان ب خوه د هه‌ڤدیتنه‌كیا دگه‌ل پارێزه‌رێن خوه ده گۆت: “PKKێ ته‌نێ د ناڤ رێخستنا خوه ده ١٥ هه‌زار كه‌س كوشتنه”
هۆن ل گۆری كیژان پیڤانا لێ دنێرن لێ بنێرن، مرۆڤێن كۆ د ڤی شه‌ری ده جانێ خوه ژ ده‌ست دانه هه‌ری كێم ژ سه‌دێ ٩٠-ێ وان كوردن.
ئارمانج و ده‌سكه‌فتنا ڤی شه‌ری چ بوو؟
سه‌رۆكێ PKKێ عه‌بدوللا ئۆجالانێ كۆ رۆژه‌كێ تێنێ ژی ته‌ڤل شه‌ری نه‌بووییبوو، د ١٩٩٨-ێ ده ژ سوریێ هات ده‌رخستن، د ١٩٩٩-ێ ده ل نارۆبیا پایته‌ختێ كه‌نیایێ هات گرتن و ئانین تركیه‌یێ. ئه‌و هێژ ژی ل گراڤا ئمرالیێ ب سزایێ مئه‌به‌دێ رادزه. ئۆجالان پشتی هات گرتن، وی دیار كر كۆ قه‌ت تو ئارمانجه‌كا وی و رێخستنا وی یا كۆ ده‌وله‌ته‌كه كوردییا ب سه‌ربخوه ئاڤا بكه تونه‌یه، گه‌ر ده‌رفه‌تێ بدن وی ئه‌و دێ هه‌موو شیانێن خوه بۆ پاراستنا یه‌كپارچه‌یا خاكا تركیه‌یێ ب كار بینه. هه‌ر ژ هنگێ هه‌یا نها برێڤه‌بریا PKKێ ژی یه‌كپاریا خاكا تركیه‌یه دپارێز و دبێژن نه ته‌نێ ل تركیه‌یێ چێنابه خاكا عیراق، سوریه و ئیرانێ ژی بێ ب پار ڤه كرن.
ئۆجالان نه ته‌نێ گوهۆرتنا ئارمانجا PKK-یێ به‌لێ وی گۆت ده‌ما شه‌رێ چه‌كداری ژی قه‌ت نه‌مایه و بانگ ل PKKێ كر شه‌ر راوه‌ستینه. ل سه‌ر ڤێ بانگا ئۆجالان، رێڤه‌برێن PKK-یێ شه‌ر راوه‌ستاندن. تا كۆ ئۆجالان د ٢٠٠٥-ێ ده ب ریا ئابۆقاته‌كیێ خوه ره، ژ برێڤبرێن PKK-یێ ره مه‌ساژه‌كیا ده‌ستپێكرنا شه‌ر رێكری، جاره‌ك دی شه‌ری ژ نوو ڤه ده‌ست پێ كر. پاشێ ژی ئاشكه‌ره بوو كۆ ئۆجالان بریارا شه‌ر ده‌ستپێكرنێ ل سه‌ر داخوازا گه‌نه‌رالێن ترك گرتیه. ل سه‌ر كێشووڤه‌كێشا د ڤێ چارچۆڤه‌یێ ده، برایێ ئۆجالان، ئۆسمان ئۆجالان ژی د ناڤ ده گروبه‌ك مه‌زنیا برێڤه‌برێن PKK-یێ ژ وێ ڤه‌قه‌تیان.
د هه‌ری داویێ ده هه‌ر جار دی ل سه‌ر بانگا ئوجالان ٢٠١٣-یێ ده جاره‌ك دی PKKێ ئاگربه‌ست پێك ئانی، هكومه‌تا ترك ژی، پرۆسه‌سه‌كا چارسه‌ریێ دا ده‌ست پێ كرن. هه‌ر چه‌ند د ئه‌نجاما شه‌رێ ٣٠ سالان یێ PKKێ ده تو ده‌سكه‌فتنه‌ك سیاسی ب ده‌ستێ كوردان ڤه نه‌هاتبه ژی، مله‌تێ كورد هه‌می ب راوه‌ستانا شه‌ر گه‌له‌ك كه‌یفخوه‌ش بوو و هێڤیدار بوو كۆ پرۆسه‌سه‌كیا بێ شه‌ر دێ نه‌فه‌سه‌ك نوو بۆ هه‌می باكورێ كوردستانێ پێك بینه. هه‌ر ئارامیه‌ك باش ژی پێك هات. كوردان گرانیا خوه دان سه‌ر مه‌تۆتا ته‌كۆشینا ده‌مۆكراتیك ب ڤێ ئارمانجێ HDP یا وه‌كی پارتیا كورد تێ زانین د هلبژارتنێن ٧-ێ هه‌زیرانا بۆری ده ب قازانچكرنا ٨٠ كورسیان كه‌ت پارلامه‌نتۆیا تركان ده.
ل گۆری گه‌له‌ك چاڤده‌رێن سیاسی ڤێ سه‌ركه‌تنا HDPێ ژ ئالیه‌كێ ده‌وله‌تا ترك ژ ئالیێ دی ژی برێڤه‌بریا PKKێ یا قه‌ندیلێ خست ناڤ پانیكێ. د ئه‌نجامێ ده د داویا مه‌ها ته‌مووزێ ده جاره‌كه دی شه‌رێ د نێڤبه‌ینا PKK-یێ و ده‌وله‌تا ترك ده ده‌ست پێكر. ڤی شه‌ری وه‌كی هه‌ر جار ب له‌ز قاوه‌ره‌یه‌كیێ شه‌رێ قرێژ گرت.
قه‌زایێن باشورێ كوردستانێ یێن كۆ هه‌ر یه‌ك وه‌كی كۆزكه‌كیا نه‌ته‌وه‌یپه‌روه‌ریا كوردی نه؛ ڤارتۆ، لجه، فه‌رقین، جزیر، سلۆپی و گه‌ڤه‌رێ یه‌كسه‌ر بوون جهێ فه‌لاكه‌تا شه‌ری؛ هاتن تۆپباران و بۆمبه‌باران كرن. زه‌ره‌ره‌ك گه‌له‌ك مه‌زن یا مادی چێبوو ب ده‌هان مرۆڤان جانێ خوه ژ ده‌ست دا. ژ فارقینێ ٨ هه‌زار مرۆڤان بار كر، ژ گه‌ڤه‌رێ ژی دۆرا ٤ هه‌زار مرۆڤ كۆچبه‌ری مێرگه‌سۆرا باشوورێ كوردستانێ بوون. ب سه‌دان ده‌ڤه‌رێن باكورێ كوردستانێ ڤێگاڤێ وه‌كی هه‌رێمێن تایبه‌تیێن ئه‌سكه‌ری هاتنه ڤه‌ده‌ر كرن.
جاره‌ك دی سڤیل بوون قوربان و ئارمانجا ئه‌ساسییا ڤی شه‌ری. بۆ نموونه هنده‌ك سڤیل و زارۆكێن ته‌نێ د هه‌فته‌یا بۆری ده بوونا قوربانا ڤی شه‌ری:
زارۆكه‌ك ٧ سالی ب ناڤێ باران د تاخه‌كا ل جزیرێ ده‌ما په‌ڤچوونه‌ك چه‌كدارێن PKKێ و ده‌وله‌تێ ده هات كوشتن. هه‌ر ل جزیرێ ئه‌یوب ئه‌رگه‌نێ په‌رسۆنه‌لێ ته‌ندورستیێ بوو (٢٧)، مه‌سود سانر د فرمایا ئه‌نه‌رژیێ بۆتاشێ یا ده‌وله‌تێ ده دخه‌بتی (٣٩)، ئه‌من یاڤاش زارۆكه‌ك ١٠ سالی ب ئاوایێ كۆ گوله ل سه‌رێ وان كه‌تی هاتن كوشتن. (٢٨-ێ ته‌باخێ ٢٠١٥)
جه‌سه‌دێ ئسمه‌ت تاتار (٤٥) و كورێ وی جه‌نگیز تاتار (١٩) ل ریا گونده‌كێ سلۆپی ب ئاوایه‌كی ته‌قه لێ كری د بن پره‌كێ ده هاتن دیتن. (٢-یێ ته‌باخێ ٢٠١٥)
ل سلۆپی ژ ئالیێ هێزێن ئاسایشا ده‌وله‌تا ترك ڤه سێ جوان؛ (ئال ئوداك (٢٠)، هالل جان (٢٢) و جوانه‌ك دی) د ماله‌كێ ده هاتن كوشتن. (٣٠-ێ ته‌باخێ ٢٠١٥). ده‌ستهلاتدارێن ده‌وله‌تێ دیار كرن كۆ ئه‌و جوان ئه‌ندامێ رێخستنا جوانێن باسكێ PKKێ بوون وان دگه‌ل هێزێن ئاسایشێ شه‌ر كریه. شاهدێن بوویه‌رێ ژی ئه‌ڤ ئیدایا فه‌رمی ره‌ت كرن؛ گۆتن ده‌ما جوانان دیتن پۆلیسان دایه دووڤ وان ئه‌و ره‌ڤین خوه ل مالێ ڤه ئاسێ كرن، تو په‌یوه‌ندیا وان وان ب رێخستنێ نه‌بوو.
هه‌ر ل سلۆپی ژنه‌ك ٥٥ سالی فاتما ئوكته‌ن نێڤا شه‌ڤێ ده‌ما دگه‌ل كه‌چكا خوه‌یا ١٤ سالی به‌رفینێ د بالكۆنێ مالا خوه ده د خه‌و ده بوون هاتن گوله‌به‌ران كرن، وێ جانێ خوه ژ ده‌ست دا و كه‌چكا وێ ژی بریندار بوو (٣١-ێ ته‌باخێ ٢٠١٥).
ل سه‌ر ریا سلڤانێ و دیاربه‌كرێ ب ته‌قینا مینه‌كا ڤه‌دایی زارۆكه‌ك ١٤ سالییێ ب ناڤێ مه‌همه‌ت ئه‌من سه‌رپل جانێ خوه ژ ده‌ست دا. (٣٠-ێ ته‌باخێ ٢١٠٥)
ده‌رمانساز یونوس كۆجا-یێ سه‌رۆكێ باسكێن جوانانیێ AKPێ یێ دیاربه‌كر، ده‌ما كۆ دكر بچه سه‌ر كارێ خوه، ژ ئالیێ كه‌سه‌ك ئانژی هنه‌ك كه‌سێن نه‌ناس ڤه ته‌قه لێ هات كرن و هات كوشتن (٣١-ێ ته‌باخێ ٢٠١٥)
د ریا پاسووره (قه‌زایا دیاربه‌كر ) ده چه‌كدارێن PKK-یێ ته‌قه ل ئۆتۆمۆبیله‌كێ كرن دۆكتۆره‌كێ ب ناڤێ ئابدوڵاه برۆگلو هات كوشتن. (٣١-ێ ته‌باخێ ٢٠١٥) وه‌كی خویا دكه، باكورێ كوردستانێ جاره‌ك دی كه‌ت ناڤ خه‌له‌كا شه‌رێ قرێژ ده. گه‌لۆ چما ئه‌ڤ قاوه‌ره‌یێ شه‌رێ قرێژ هه‌رتم تێ ب نوو ڤه كرن؟
كی مه‌به‌ستا شه‌رێ PKKیێ یێ كۆ ئه‌ڤ ٣٠ ساله دۆم دكه چاوا ب ناڤ دكه بلا بكه، هه‌یا نها قازانچه‌كا ڤی شه‌رییا كۆنكره‌ت ب ده‌ستێ كوردان ڤه نه‌هاتیه. ڤێ گاڤێ داخوازا PKKێ یا سه‌ره‌كه سه‌ربه‌ستبه‌ردانا سه‌رۆكێ وێ ئابدوڵاه ئۆجالانه. یانی PKK ژ ئالیێ ئارمانجا سیاسی ڤه د نقته‌یا كۆ قه‌ت ده‌ست ب سیاسه‌تێ و شه‌ری نه‌كری ده؛ ژ به‌ر كۆ هنگێ ئۆجالان ئازاد بوو. هه‌ر وه‌كی ئه‌ڤ قاس به‌ده‌لێن گران ته‌نێ ژ بۆ تێكچوونه كۆمه‌لگه‌ها كورد هاتن دایین. مژارا “خوه‌سه‌ریا ده‌مۆكراتیك” و “تركیه‌یه‌كا ده‌مۆكراتیك” ژی نه مژارا سیاسه‌تا PKK-ێ. ئه‌ڤ مژاریا هه‌ر وه‌لاته‌كی برێڤه‌بریا ئاده‌م-ی مه‌ركه‌زی دپارێزه‌یه.
گه‌لۆ ئه‌گه‌را هكوومه‌تا ئاك پارتیێ ژ ڤی شه‌ری چیه؟ جهێ ئاقله كۆ ژ بۆ پارتیا ده‌ستهلات جاره‌كه دی هلبژارتنێ قازانچ بكه موسه‌سه‌سیێن ده‌وله‌تێ شه‌ر ساز بكن؟ ب قاسی ئیهتمالا كۆ شێر ل AKP-یێ بده قازانچ كرن، دكاره یه‌كجار لێ بده وه‌ندا كرن ژی. ژ به‌ر كۆ هه‌ر سێ هلبژارتنێن كۆ AKP-یێ ل دووڤ هه‌ڤ قازانچ كرن، نه ب شه‌ر به‌لێ ب سه‌قامگریا سیاسی و ئابۆری قازانچ كر. ژ به‌ر ڤێ ژی دیتنا كۆ دبێژن ژ بۆ AKP جاره‌ك دی قازانچ بكه شه‌ر دا ده‌ست پێ كرن، بنی ڤالایه.
وه‌كی ده‌سته‌كه ده‌ره‌كه ئیهتماله‌كه مه‌زن كۆ ده‌سته‌كیێ ئیرانێ ژی د ناڤ ڤی شه‌ری ده هه‌به. لێ دڤێ ئه‌م ژ بیر نه‌كن ده‌ما كۆ مه‌به‌ست تێكبرنا ئارمانجێن كوردان بن، تركیه و ئیران، ژ به‌ر خوه ده هه‌ڤكارێ هه‌ڤن.
گه‌له‌ك چاڤدێرێن سیاسی دیار دكن كۆ ده‌وله‌تا ترك هه‌ر چ كر، نه‌كر نه‌كاری پێشیێ ل پێشكه‌تنا باشورێ كوردستانی َیا ب به‌ر ب سه‌رخوه‌بوونێ ڤه بگره. هه‌ر د ڤێ چارچۆڤه‌یێ ده وێ نه‌كاری پێشیێ ل رودانێن د به‌رژه‌وندیێن كوردان یێن ل باشوورێ رۆاژاڤایێ كوردستانێ ژی بگره.
دبه كۆ ته‌نێ یه‌ك ئاقل؛ ئاقلێ ده‌وله‌تا كلاسیك و كوور یا تركان پێویستیێ ب شه‌ر دبینه، ب مه‌به‌ستا پاراستنا یه‌كپارچه‌یا خاكا تركیه‌یێ ڤی شه‌ری وه‌كی مه‌كانیزمایه‌كا ب كاریگه‌ر ب كار تینه. ئه‌ڤ مه‌به‌ست گۆنجایه دگه‌ل مه‌به‌ستا PKK-یێ ژی. دگه‌ل خورتكرنا ئۆتۆریته‌یا ده‌وله‌تێ، د هه‌مان ده‌مێ ده ئیزۆله‌كرنا باكور ژ كارگه‌ریا باشوور و رۆژاڤایێ باشوورێ كوردستانێ دبه كۆ مه‌به‌سته‌ك ئه‌ساسییا ڤی شه‌رێ قرێژ به. ژ به‌ر كۆ ده‌وله‌تا ترك باش دزانه سینۆرێن سیكه‌س -پیكۆت نه‌مان دێ سینۆر ژ نوو ڤه بێن چێكرن، كوردستان بڤێ-نه‌ڤێ دێ جهێ خوه د نه‌خشه‌یا نوو دا بگره ڤێجا چ مه‌زن ئان بچووك، شه‌ر دخوازه كوردستانێ بچووك بهێله. لێ ئه‌م دێ لێ بنێرن د له‌هیستكا قرێژ ده كا دێ كی قازانچ بكه؟ ژ به‌ر كۆ له‌هیستكا قرێژ جارنان دبه بۆمه‌رانگ و د ناڤ چاڤێ خوه‌دیێ خوه دكه‌ڤه.
