چه‌مكێن سایكۆلۆژێی دوهی و ئه‌ڤرۆ
زانستێن په‌تی و نه‌خاسمه ژی فیزیك و كیمیایێ بۆ ماوێ چه‌ندین سه‌ده‌یه‌كه بنیاتێ خوه‌یێ ده‌یناندی و ئه‌له‌مێنتین وه‌كی ئاسن، ئاڤ، سفر، و هه‌روه‌سا هایدرۆژێن و نیترۆژێن، كالسیۆم، پلۆتۆن، و.. . هتد، هه‌موو ئه‌و مه‌تریالن ئه‌وێن وه‌ك تۆخم و ئه‌له‌مێنت ئه‌م دزانین و لنك مرۆڤایه‌تیێ د ئاشكرا و ڕۆهنن. دگه‌ل هندێ و ژبلی دیاربوونا ڤان ئه‌له‌مێنت و مه‌تریالا، پێكهاته‌یه‌كێ دیترێ سه‌ره‌كیێ وان ژی یێ لنك مرۆڤی ئاشكرا كو ئه‌و ژی ئه‌تۆمه (Atom) ، وه‌ك پێناسه بریتیه ژ بچوویكترین پشكا ڤان ئه‌له‌مێنیت و مه‌تریالا كو هێدی پترتر ناهێته دابه‌شكرن و وه‌سا دمینیتن و دگه‌ل ڤێ مانێ تایبه‌تمه‌ندیێن ڤی ئه‌له‌مێنتی و مه‌تریالی دپارێزیتن و دبنه‌ڕه‌تدا، ئه‌ڤ په‌یڤه ژ په‌یڤه‌كا یه‌ونانی هاتیه وه‌رگرتن كو ڕامانا (ناهێته دابه‌شكرنێ) دده‌تن.
د بیاڤێ زانستێ سایكۆلۆژی دا وه‌ك ئێك ژ زانستێن مرۆڤایه‌تی بۆ ماوه‌یه‌كێ دوور و درێژه، چ ل وی ده‌مێ كۆ ئه‌ڤ زانسته لبن سیبه‌را فه‌لسه‌فێ بوو و چ پشتی سالا (1879) خوه ژ ڤێ زانستێ جۆداكری و سه‌ربخۆییا خوه وه‌رگرتی، و نه‌خاسمه ژی ل سه‌دێ دۆماهیكێ، چه‌نده‌ها تێگه‌ه و چه‌مكێن جیاوازێن هاتینه د ناڤ دا، وه‌ك ره‌فتار، ئازرینه‌ر، به‌رسڤ، پالنه‌ر، ئاراسته، بها، نه‌ست(نه‌خواستی)، هه‌ست، خود، ئید، ئیگۆ، سوپه‌ر ئیگۆ یان منێ بلند، پێداویستی، ئه‌نیما ، ئه‌نیمۆس، ویژدان ، هۆش ، نه‌ستێ جڤاكی، پێرسۆنا و. .. هتد، كو هه‌موو پێكڤه وه‌ك ئه‌له‌مێنتێن ڤی زانستی نه و ل ڕێزا ئاسن، ئاڤ، هایدرۆژێن، پۆتاسیۆم، كاربۆن، سۆدیۆم و.. . هتد، و ئه‌له‌مێنتێن دیترێ نه ژ زانستێن فیزیك و كیمیایێ و زانستێن په‌تی یێن دیتر.
به‌لێ ئه‌وا سه‌یره و هه‌تا نۆكه ژی زانستێ سایكۆلۆژی، چ دووڤدا چوون بۆ نه‌كرینه و خوه پێڤه‌ماندی نه‌كریه، دیتنا پێكهاته‌یه‌كێ هاوشانێ ئه‌تۆمێ فیزیكی- كیمیایی یه بۆ ڤان ئه‌له‌مێنتێن سایكۆلۆژی، كو وه‌ك پێكهاته‌یه‌كێ سه‌ره‌كیێ ڤان چه‌مك و تێگه‌ها بهێته هژمارتن. پرسیار ئه‌ڤه‌یه كو ئایا هێشتان رۆژا وێ نه‌هاتیه و ئاستێ ڤی زانستێ ساڤا نه‌گه‌هشتیه هندێ ببیته خۆدانێ ڤێ پێكهاته‌یا سه‌ره‌كی یان ژی ئه‌گه‌ر بۆ هندێ دزڤڕیتن كو زانایا بۆ خوه هند ئه‌ڤ تشته نه‌كریه خه‌م و ب تشته‌ك ئاسایی و به‌رنه‌كه‌فتی ل قه‌له‌م دایه یان ژی ئه‌گه‌ر ئه‌وه كه زانستێ سایكۆلۆژی زانسته‌ك گرێدای ب لایه‌نێ مرۆڤایه‌تیه و پێدڤی بڤێ دابه‌شكرنا هویرا پێكهاته‌یی بۆ چه‌مك و تێگه‌هێن خوه ناكه‌ت یان ژی بابه‌تی ڤه‌كۆلینا ڤێ زانستێ- كه ره‌فتاره – دابه‌شی سه‌ر هیچ پشكه‌ك هویرتر نابیتن و دێ هه‌ر بڤی ڕه‌نگی مینیتن؟ دبیتن ژی وه‌كی گه‌له‌ك دیارده‌یێن دیترێن كو ژبه‌ر هندێ د مێشك و هزرا مرۆڤێ نوَكه دا جهێ خوه نینه، هێشتان دیار نه‌بوویه، و هه‌ر ده‌مێ گاڤا هندێ هات وه‌كی گه‌له‌ك تشتێن نۆكه هه‌ین و به‌رێ بۆ مه باوه‌ركرنا وان ب زحمه‌ت و هنده‌ك جاران (كۆفر) بوو، دێ ئه‌ڤ ئه‌تۆمێ سایكۆلۆژی ژی دبار بیتن و بیته ده‌رگه‌هه‌ك بۆ تێگه‌هشتن ژ گه‌له‌ك لایه‌نێن زانستی لدۆر بوون و مانا مرۆڤی و مرۆڤایه‌تیێ ل ئایینده‌یدا، نه‌خاسمه ژی ئه‌ڤرۆكه و د سه‌دسالیا بیست و ئێكه‌م دا هنده‌ك كه‌س و لایه‌ن هێشتان ب باوه‌را قۆناغێن ڕه‌شێن چاخێ ناڤین و پێشی ڕێنسانسێ ڕه‌فتارێ دكه‌ن و مرۆڤایه‌تیێ ب وان پیڤه‌ران هه‌لدسه‌نگینن و به‌رهه‌موو وێ ژی وه‌كی هه‌مان سه‌رده‌می ترس و پرس و پاشكه‌فتن و ئێش و ئازارێن جڤاكی و ده‌روونی و خرابكرن و هزاران لایه‌نێن نه‌رینینه كو ساده‌ترین مرۆڤێ ئه‌ڤرۆكه ژی بسانه‌هی وان د پرۆسێسا ب تیرۆریزمه‌كرنا جیهانا ئه‌ڤرۆ دا پێدحه‌سیتن.
*بسپوَری پێداگۆگی و سایكۆلۆژیایێ/ زانـــینگـــه‌ها زاخۆ