چه‌ند به‌لگه‌نامه‌یه‌ك نه‌دیار ژ مێژوویا ره‌وشه‌نبیرێن باژێرێ سلێمانیێ
مه‌به‌ست ژ ڤێ نڤیسینێ ئه‌و نینه ل سه‌ر كاودانێن سیاسی یێن ئه‌ڤروَ بنڤیسم، هه‌رچه‌نده ئه‌ڤ مه‌یدان جهێ قه‌له‌مێ منه ژی، باوه‌رناما من یا ئه‌كادیمی و پروفیسورێن ده‌رس دایین من، دبێژن تو ژی یێ ڤێ مه‌یدانێ یی، لێ ئه‌ز نوكه خه‌ریكی نڤیساندنه‌كێ مه ل سه‌ر پێكهاتا ئاینی سیاسی ل كوردستانێ. بابه‌ته‌ك بوَ من هات پێش و گه‌له‌ك سه‌رنجا من راكێشا خوه، ئه‌وژی:
ده‌ما بارزانی په‌ناه بر بوو ئێكه‌تیا سوَڤیێت كوَمه‌كا ناكوَكیان دكه‌ڤن ناڤ سه‌ركردایه‌تیا پارتی دیموكراتی كوردستان. شێخ له‌تیفێ كورێ شێخ مه‌حمود به‌رزه‌نجی وی ده‌می جێگرێ سه‌روكێ پارتی بوو. ل ده‌مه‌كی دا وا لێ هات بریارا پارتی كه‌فت ده‌ست هنده‌ك ره‌وشه‌نبیرێن كورێن سلێمانیێ و ل ڤی ده‌میدا وان شێخ له‌تیف ژ ناڤ پارتی ده‌رێخستن (ته‌رد)، چه‌نده شێخ له‌تیف نه به‌شه‌ك بوو ژ وان ناكوَكییێن دناڤ سه‌ركردێن وی ده‌می یێ پارتی. ئه‌ز ل دووڤ بابه‌تی چووم و پرسیاره‌كا سه‌ره‌كی بوَ من په‌یدا بوو:
ئایا تا روَژا بنه‌مالا شێخێن بارزان تێن دورخستن بوَ سلێمانیێ ل دوماهیا سالێن سیهان ژ سه‌دا بوری، كورێن ره‌وشه‌نبیرێن ڤی باژاری و رێكخستنێن وان یێن ره‌وشه‌نبیری و سیاسی چ هه‌ولدان هه‌بوونه بوَ پشته‌ڤانیا كوردایه‌تیێ ل ده‌رڤه‌یی سلێمانیێ؟
هه‌ر وێ پرسیارا سه‌ره‌كی ئه‌ز حه‌وجه‌یی هنده‌ك به‌لگه‌ناما كرم، سه‌باره‌ت روَلێ باژارێ سلێمانیێ و ره‌وشه‌نبییرێن ڤی باژاری ل هنده‌ك قوناغێن بزاڤا ئازادی خوازا نه‌ته‌وه‌یی یا كوردان دا، بوَ ئاسان كاری دێ پرسیارێن خوه كه‌مه چه‌ند به‌شه‌ك:
ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ ل ئاستانێ و بزاڤا شێخ عبد السلام بارزانی؟
ل گوره‌یی ژێده‌ران، گه‌له‌ك كورێن سلێمانیێ ل قوتابخانێن (عه‌شیره‌ت مه‌كته‌ب له‌ری) ل ڤی باژاری دخواندن (جوره‌كێ قوتابخانا بوو ل سه‌رده‌ما سولتان عبد الحمید هاتبوون ڤه‌كرن). پاشان هنده‌ك ژ وان به‌ره‌ف ئاستانێ ڤه چوون بو به‌رده‌وامیا خواندنێ، نه‌مازه ل مه‌دره‌سا حه‌ربی (ڤی سه‌رده‌می: كولیژا له‌شكه‌ری). ل پایته‌ختێ ئوسمانیا كورێن مالا به‌درخان به‌گێ میرێ بوتان و شێخێن نه‌هری و گه‌له‌ك كوردێن دی ناس كرن. كورێن ڤان بنه‌مالان و كورێن ژ بنه‌مالێن سلێمانیێ هاتین بهه‌ڤرا بوون دوست و پێكڤه رێكخستنێن كوردی دامه‌زراندن (ته‌نزیمات، كومه‌ل، هه‌ڤبه‌ندی و هنده‌ك جاران ژی دبێژنێ پارت).
هه‌ر ل ڤی ده‌مێ، كو ره‌وشه‌نبیران ل ئاستانێ رێكخستن دامه‌زراندین، ل باشوورێ كوردستانێ، ل ده‌ڤه‌را بارزان و لڤی جهێ ئه‌ڤروَ دبێژنێ پارێزگه‌ها دهوك، و نه گه‌له‌ك دور ژ سلێمانیێ، شێخ عبد السلام بارزانی ب بزاڤه‌كا كوردایه‌تیێ رابوو. ڤی شێخی سه‌ره‌دانا گرگرێن ده‌ڤه‌رێ كر ل دور خوه كوم كرن و داخوازێن خوه یێن نه‌ته‌ویی بوَ باب العالی ل ئاستانێ به‌رز كرن و وێنه‌یه‌ك ژ ڤان داخوازان هنارت بوَ رێكخستنێن كوردا ل ئاستانێ، كو كورێن سلێمانیێ ژی ئه‌ندام بوون تێدا و هاتن ئاگه‌هدار كرن ل سه‌ر وێ بزاڤا بارزانی.
ئوسمانیان هێرشی ده‌ڤه‌رێ كر، كورد كوشتن، گوند سوَتن، بنه‌مالا شێخێن بارزان دگه‌ل ژن و زاروَكان زیندانی كرن و پاشان شێخ عبد السلام بارزانی سێداره دان.
پرسیار ژی ئه‌ڤه‌نه:
ئایا هێچ به‌لگه‌نامه‌یه‌ك هه‌یه دیار بكت كو كورێن ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ پشتی نڤیسینا شێخ عبد السلام بارزانی هه‌لمه‌ته‌كا پشته‌ڤانیێ كربیت بوَ شێخی ل ئاستانێ؟
ئه‌گه‌ر به‌لگه نامه هه‌می هاتبن به‌رزه كرن، ئایا ل یاداشتنامێن وی سه‌رده‌می تشته‌ك هاتی یه نڤیسین سه‌باره‌ت پشته‌ڤانیا ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ بوَ شێخ عبد السلام و داخوازێن وی یێن نه‌ته‌وه‌یی؟
ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ و ئارات و پیران و بارزان؟
شه‌رێ جیهانی یێ ئێكێ بدوماهی هات، ئوسمانی شكه‌ستن، توركێن جوان ده‌سته‌لاتا ئاستانێ بده‌ست ڤه ئینان.. . ره‌وشه‌نبیرێن كوردان ژ پایته‌ختی بازدان. چوون ل وه‌لات رێكخستنێن كوردی دامه‌زراندن: “ئازادی” ل ئه‌رزه‌روم بوَ هاریكاریا شێخ سه‌عیدێ پیران، و بریارا “خویبون” ژی شوره‌شه‌ك بوو ل ئارارات.
كورێن سلێمانیێ یێن ره‌وشه‌نبیر ئه‌و ژی ژ (ئاستانێ) ڤه‌گه‌ران باژارێ خوه و ته‌جروبا دامه‌زراندنا رێكختسنان دگه‌لدا. ڤان ره‌وشه‌نبیران، ژبه‌ر هه‌ر ئه‌گه‌رێ هه‌بیت، ل باژارێ خوه و ل شوینا ئێك رێكخستنێ چه‌ندین رێكخستن ل یه‌ك باژاری دامه‌زراندن.
ڤێ جارێ ژی ل ده‌ستپێكا سالێن سیهان ل باشوورێ كوردستانێ، نه دور ژ باژارێ سلێمانیێ و دیسان لده‌ڤه‌را بارزان شێخ ئه‌حمه‌د سه‌ركردایه‌تیا راپه‌رینه‌كێ دكر. ئه‌ڤی شێخی ئاگه‌ه ژ جهێن دور ژ خوه ژی هه‌بوو، شاندێن له‌شكه‌ران هنارتن پشته‌ڤانیا راپه‌رین و بزاڤێن كوردان.. . راپه‌رینا بارزان ڤێجارێ به‌رامبه‌ر بوو دگه‌ل ده‌سته‌لاتدارێن نوی ل ولایه‌تا مویسل. باله‌فرێن شه‌ر یێن هێزا ئاسمانی یا مه‌له‌كی یا بریتانی گوندێن بارزان دناڤ خوین و خوه‌لیێدا ڤه‌هێران، بارزانی ره‌ڤین، چوون توركیا، هاتن راده‌ست كرن.. . چیروَك درێژه و چیروَكێن كوردان دلته‌زینن. دوماهیا بنه‌مه‌لا شێخێن بارزان پشتی چه‌ند سالان ژ دورخستنا بوَ باژارێن عه‌ره‌بان ل ناڤا باژارێ سلێمانیێ راوه‌ستا، به‌رێ خوه بده قه‌ده‌رێ.
پرسیار ژی ئه‌ڤه‌نه:
ئایا چ به‌لگه‌نامه هه‌نه دیار بكن ره‌وشه‌نبیر و رێكخستنێن سلێمانیێ ل ڤی سه‌رده‌می پشته‌ڤانی كربن بوَ شێخ سه‌عیدێ پیران و ئازادی ؟
یان ژی پشته‌ڤانیا خویبون و ئارارات؟
ئایا چ به‌لگه‌نامه هه‌نه دیار بكن ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ هزره‌ك ل سه‌ر راپه‌رینا بارزان كربیت؟ نه‌رازیبوون دیار كربیت بوَچی ئنگلیز بارزان دسوَژن؟
ئه‌گه‌ر به‌لگه‌نامه هه‌موو هاتبن وندا كرن، ئایا د یاداشنامه و به‌لاڤوَكێن رێكخستنێن ره‌وشه‌بیرێن سلێمانیێ یێن وی سه‌رده‌می چ جاران تشته‌ك سه‌باره‌ت شێخ ئه‌حمه‌د و راپه‌رینا بارزان هاتی یه نڤیسین؟
به‌شێ سیێ یێ پرسیار و داخوازا به‌لگه‌نامان:
د ماوێ ناڤبه‌را راپه‌رینا شێخ ئه‌حمه‌د (1931-1932) و شوره‌شا بارزان (1943-1945) هنده‌ك بارزانیان خوه ل چیا ئاسێ كربوون لهیڤیێ بوون روژه‌كێ شێخ یان ژی برایێ وی مه‌لا مسته‌فا ژ جهێ بوَ هاتین دورخستن، یانی سلێمانیی، ڤه‌گه‌رن.
و د ڤی ده‌می دا كوَمه‌ك رێكخستنان هه‌بوون ل سلێمانیێ، هنده‌ك ژوان ب ته‌نسیق دگه‌ل شێخ مه‌حموود به‌رزه‌نجی، كو مه‌لا مسته‌فا تێكه‌لی هه‌بوون دگه‌ل ئێك ژ ڤان رێكخستنان، و هنده‌ك رێكخستن ژی ژ لایه‌ن ره‌وشه‌نبیرێن ڤی باژاری ڤه هاتبوون دامه‌زراندن؛ و ژهه‌موویان بناڤ و بانگتر داركه‌ر بوو.
كاچه‌وا دوهی بوَ خواندن و كار دچوون ئاستانێ، ل ڤی سه‌رده‌می كورێن كوردان، چ ژ سلێمانیێ یان ژی ژ دهوك، دچوون به‌غدا. داركه‌ر ژی لقه‌ك بوَ “كوردان” ل به‌غدا ڤه‌كر. ب ئاماده‌بوونا مه‌ندوبان ژ به‌غدا و ژ هنده‌ك باژارێن كوردستانێ داركه‌ر بریاردا ناڤێ خوه بكه‌ت هیوا. هیوا ره‌فیق حلمی كره سه‌روَكێ خوه و حلمی ژی گه‌له‌ك حه‌ز دكر ببیت (الزعیم الاوحد للشعب الكوردی) له‌وان كار هات كرن بوَ كو هیوا چارچوَڤه‌یه‌ك به‌رفره‌ه وه‌ربگریت. ئه‌ڤه بوو هنده‌ك گه‌نجێن زاخو و دهوك و ئامێدی و ئاكرێ كو ل به‌غدا دخواندن ل هه‌ر دوو حه‌فتیێن ئێكێ ژ هه‌یڤا سوباتا 1940 بوون ئه‌ندام د هیوا دا و پاشان لقه‌ك بوَ هیوا ل دهوك هات دیار كرن كو سه‌ره‌رایی تێبینیان دشێن بێژینێ پره‌ك دناڤ به‌را سلێمانی و بادینان دا.
پرسیار ژی ئه‌ڤه‌نه:
ئایا چ به‌لگه‌نامه هه‌نه كو رێكخستنه‌ك ژ رێكخستنێن ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ روژه‌كێ داخواز كر بن كو بنه‌مالا شێخ ئه‌حمه‌دێ بارزانی بێت ڤه‌گه‌راندن بوَ جهێ باب و باپیران؟
ئایا به‌لگه‌نامه هه‌نه رێكخستنا داركه‌ر (كو دبنیات دا یا ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ بوون) هه‌ول دابیت كه‌سه‌كی بادینی دناڤ رێزێن خوه دا هه‌مبێز بكه‌ت؟
ئایا چ به‌لگه‌نامه هه‌نه كو به‌ری سوباتا سالا 1940 ێ رێكخستنه‌ك ژ رێكخستنێن ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ هه‌ول دابیت پره‌كێ دناڤ به‌را سلێمانی و بادینان دا دانابیت؟
ئه‌گه‌ر به‌لگه‌نامه هه‌موو هاتبن وندا كرن، ئایا رێزكه‌ك د یاده‌شتنامه‌كێ دا یان ژی دبه‌لاڤوَكه‌كا رێكخستنێنت ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ دا هاتی یه، كو ئاوره‌كێ بده‌ته حالێ بارزانیان یان ژی ده‌ڤه‌را بادینان؟
ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ و شوره‌شێن شێخ محمود و بارزان؟
ل سالا 1943 ێ رێكه‌فتنه‌ك دناڤ به‌را شێخ مه‌حموود به‌رزه‌نجی و مه‌لا مسته‌فا بارزانی دا هات ئیمزا كرن ل گوندێ داره كه‌لی ب ئاماده‌بوونا ماقولێن ده‌ڤه‌رێ و پێكهاتن، كو شێخ ل سلێمانیێ ب شوره‌شه‌كێ رابیت و مه‌لا مسته‌فا بچیت بارزان بوَ شوره‌شه‌كا دی. شێخ ئه‌حمه‌د ئاموژگاری دگه‌ل بارزانی هنارتن و شێخ له‌تیف ژی هاری كاریا وی كر خوه ژ سلێمانیێ ڤه دزیت.
به‌ری شێخ مه‌حموود ده‌ست ب شوره‌شا خوه بكه‌ت، بریار بوو خوه‌پێشاندان ل بازارێ سلێمانیێ برێڤه بچیت. لقێ باژاری یێ (هیوا) چوو ناڤ بازاری دگه‌ل دكاندار و خه‌لكی ئاخفت كو ئه‌ڤه پیلانه (موئامه‌ره‌یه) و نابیت چ خوه‌یێشاندان بێن كرن. ره‌فیق حلمی چوو سلێمانیێ و دگه‌ل به‌رپرسێ لقێ هیوا ل سلێمانی و كه‌ركوكێ چوون گوندی ده‌ف شێخ مه‌حموود، شوره‌ش ب دژی ئینگلیزان هه‌له‌یه. ئه‌گه‌ر چ پشتی هنگێ شێخ مه‌حموود گه‌له‌ك په‌شیمان بوو لێ شوره‌شێ ل سلێمانیێ ده‌ست پێ نه‌كر.
سالا 1943 شوره‌شێ ل بارزان ده‌ست پێ كر، ئه‌ڤ جاره جیاواز بوو ژ جارێن دی. بارزانی ژ سلێمانیێ ڤه‌گه‌ریابوو، په‌یوه‌ندی دروست كربوون. راسته شوره‌شێ نه‌شیا خوه راگریت ل به‌رامبه‌ری پیلانێن ئینگلیز و حكومه‌تێن به‌غدا، به‌لێ بوَ یه‌كه‌م جار د دیروَكا كوردان دا خوینا كوردێن ژ سلێمانیێ دگه‌ل خوینا برایێن وان یێن بادینی تێكه‌لی یه‌ك تر بوو، ئه‌ڤ جاره جڤاته‌كێ ژ سوران و بادینیان سه‌ركردایه‌تیا شوره‌شه‌كێ دكر. ڤێ جارێ شوه‌ره‌ش ده‌ربرین بوو ژ هیڤی و ئومێدێن كوردان؛ ب قوتابی و ره‌وشه‌نبیرڤه. ئه‌ڤ جاره شوره‌ش بوو.. . ئه‌ڤ جاره بارزانی سه‌ركردێ نه‌ته‌وه‌كێ بوو، نه‌ك ته‌نها كورده‌ك نه‌رازی ژ بارزان.
بێهن ژ كارێن (هیوا) دهات ل سه‌رده‌ما ڤێ شوره‌شێ (ببوره خوه‌نده‌ڤانێ گوتارێ ژ راستیان توره نه‌به، نڤیسه‌رێ ڤێ گوتارێ بێ به‌لگه نا ئاخفیت) ، به‌لێ هه‌رچه‌وابیت رفیق حلمی به‌ره‌ف “پشته‌ڤانیا” شوره‌شێ ڤه دچیت و ناما بوَ بارزانی دهنێریت. بارزانی ژ هیوا خواست رێزێن خوه بكت ئێك و ببزاڤ بكه‌ڤیت و هه‌روه‌سا ژبه‌ر ده‌سته‌نگیا شوره‌شێ یارمه‌تیێ كوَم بكن. لقێ سلێمانیێ یێ هیوا چالاكیێن خوه یه‌ك جار راوه‌ستاندن، و ژ ناڤا لقێ سلێمانیێ یێ هیوا پروسێسا لادانا رفیق حلمی ژ سه‌رێ هیوا برێڤه چوو. سحبه‌تا كومكرنا یارمه‌تیان بوَ شوره‌شێ سه‌یره: پشتی لادانا رفیق حلمی، هاریكاری بناڤێ بارزانی و شوره‌شێ ژ هنده‌ك كه‌سان ل به‌غدا (مینا علی كمال و توفیق وهبی و هنده‌ك كه‌سێن دی) هاتن كوم كرن، به‌لێ ئه‌ڤ هاری كاری نه گه‌هشتن شوره‌شێ و نه ژی گه‌هشتن بارزانی.
به‌شێ پێنجی یێ پرسیار و داخوازا به‌لگه‌نامان:
ئایا چ به‌لگه‌نامه هه‌نه دیار بكن بوچی لقێ هیوا ل سلێمانیێ بدژی خوه پێشاندانێن جه‌ماوه‌ری یێن پشته‌ڤانیا شێخ مه‌حموود بوو؟
ئایا چ به‌لگه ناما هه‌نه كو شێخ له‌تیف بڤیانا لقێ هیوا یێ سلێمانیێ هاریكاریا ده‌رباز كرنا بارزانی كر، یان ژی لقێ هیوا ئاگه‌ه ژ ڤی كاری نه بوو؟
ئایا چ به‌لگه‌نامه هه‌نه كو شه‌هید قودسی و خوشناو و هه‌ڤالێن وان ب ڤیانا هیوا كه‌فتن دناڤ شوره‌شا بارزان دا، یان ژی ئه‌ڤه بابه‌ته‌ك دی یه، په‌یوه‌ندی ب شێوێ كار و خه‌باتا بارزانی ڤه هه‌یه؟
ساله‌كێ پشتی شوره‌شا بارزان، پارتی دیموكراتی كورد (پشتی چه‌ندین كێم كرن و زێده‌كرنا نوكه: كوردستان) هات دامه‌زراندن. رولێ ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ دگه‌ل دامه‌زراندنا پارتی. په‌ناهبرنا بارزانی بوَ سوڤیێت و پاشان ده‌ستپێكرنا دوبه‌ره‌كیێ د ناڤ پارتی دا و روَلێ ره‌وشه‌نبیرێن سلێمایێ دڤێ دوبه‌ره‌كیێ دا. هه‌ولدانا لادانا بارزانی ژ سه‌روَكاتیا پارتی ل ناڤه‌راستا سالێن پێنجیان، هه‌ولدانا لادانا بارزانی ل سالێن شێستان دا و رولێ ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ. چه‌وا بارزانی شیا دوبه‌ره‌كیێ د ناڤا پارتی ب دوماهیك بینیت و ڤان “ره‌وشه‌نبیران” بهمه‌تا كورێن سوران و سلێمانیێ ده‌ركه‌ت پرسیارن. به‌لێ من پێویستی ب به‌لگه‌ناما نینه بوَ ڤان قوَناغان په‌رتوك پرن ل به‌رده‌ستێ من، و به‌رسڤ ژی خودێ حه‌ز كه‌ت دێ د په‌رتوكه‌كێ دا بن. لێ دیسان ژی پرسیاره‌ك و داخوازا به‌لگه‌نامه‌یه‌كێ ئه‌گر هه‌بیت:
بوَچی ده‌ما بارزانی دوور ژ وه‌لات و ژ پارتی ره‌وشه‌نبیریێن سلێمانیێ، كو بریار بده‌ستێن پارتی بوون، شێخ له‌تیف به‌رزه‌نجی ژ ناڤ رێزێن پارتی دیموكراتی كوردستان ده‌رێخستن؟
• ماجستیێر ل روژهه‌لات ناسی و زانستێن سیاسی
