ڕێكا ئاڤرمیش
چین بـ 900 ملیار دۆلاران 70 وه‌لاتان ب هه‌ڤرا گرێدده‌ت، ڕۆسیا و ئیران و تركیا سوودمه‌نترین وه‌لاتن!
محه‌مه‌د عامر دێرشه‌وى*
مانشیت
(هه‌لویستێن ناڤده‌وله‌تى د بارا كوردستانێ دا، پشكه‌كن ژ ململانا ئه‌مریكا و چین و ڕۆسیا و زلهێز و ده‌وله‌تێن دیتر ل سه‌ر ڤێ ڕێیێ)
د لێكۆلینه‌كێ دا بۆ مالپه‌رێ سه‌نته‌رێ لێكۆلینێن كه‌نالێ ئه‌لجه‌زیره، عیماد ئابشناس، ئاماژه پێدكه‌ت، كو ڤه‌كرنا ڕێكا ئاڤرمیش خه‌ونه‌كا به‌رده‌واما ڕه‌فسه‌نجانیێ سه‌رۆك كۆمارێ ئیرانێ و ڕوحانیێ دۆستێ وییه، لێ ئه‌مریكا ب دو پرۆژه‌یان بزاڤكر ڤێ خه‌ونێ كوره بكه‌ت:
یه‌ك) دۆرپێچا ئابوورى ل سه‌ر ئیرانێ.
دو) پرۆژێ هیلارى كلینتۆن، 2011، بۆ ڤه‌كرنا رێكه‌كا بازرگانى شوونگر د ناڤبه‌را ڕۆژهه‌لاتێ ئاسیا و ئه‌ورۆپا دا.
سه‌نته‌رێ پرۆژێ ڕێكا كلینتون وه‌لاتێ ئه‌فغانستانه، ئه‌وجا به‌رب ئه‌ورۆپا ڤه ب ڕێكا ده‌ریا سۆر، یانژى ب رێكا كه‌نداڤى و وه‌لاتێن كه‌نداڤى به‌ر ب عیراقێ یان ئوردنێ، ئه‌وجا به‌ر ب سووریا و تركیا، پاشى ب هه‌ردو ڕێكێن ده‌ریایى و په‌ژایى بۆ ئه‌ورۆپا.
ل سالا 2013 سه‌رۆكێ چینى، شى ژینپینگ، پرۆژێ دوباره‌ڤه‌كرنا رێكا ئاڤرمیش د ناڤبه‌را چین و ئه‌ورۆپا دا ئانى پێش. گۆره‌یى لێكۆلینا ل سه‌ر مالپه‌رێ كوموسیۆنا ئه‌مریكى ـ چینى بۆ لێكۆلینێن ئابوورى و ئیمناهیێ (CSIS) به‌لاڤكرى، وه‌لاتێ چینێ، بۆ ڤه‌كرنا ڕێكا ئاڤرمیش، 900 ملیار دۆلاران، ب دله‌ك و دو ده‌ستێن ڤه‌كرى، ته‌رخانكرنه. ئه‌ڤ گۆژمێ پاره‌یى دێ هێت، سه‌رمایه گوزاریكرن ل 70 وه‌لاتێن دكه‌ڤن ل سه‌ر ڕێكا ناڤبرى بۆ پرۆژێن جۆراوجۆر: ڕێك و ڕووبار، ئابوورى، كه‌لتۆرى، سیاسى…
ئه‌ڤى پرۆژێ هۆ مه‌زن، دێ كاردانه‌ڤه و كارتێكرن لسه‌ر سیاسه‌تا ڕۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست و سیاسه‌تا ناڤده‌وله‌تى هه‌بیت، په‌یوه‌ندیێن ئیران ـ تركیا ـ ڕۆسیا یێن نوو، هه‌روه‌سا هه‌ولدانێن چین و ڕۆسیا بۆ به‌رده‌وامیا په‌یمانا 1+5 و ڕاكرنا دۆرپێچا ئابوورى ل سه‌ر ئیرانێ، پینگاڤێن ده‌ستپێكینه بۆ قولپه‌كا نوو، یا ده‌وله‌تێن مفادار ژ ڤه‌كرنا ڕێكا ئاڤرمیش.
پرۆژێ ڕێكا ئاڤرمیش چیه؟
پرۆژێ ڕێكا ئاڤرمیش، ڤه‌كرنا دو ڕێكایه د ناڤبه‌را چین و ئه‌ورۆپا دا.
ڕێكا ده‌ریایى: ژ باكۆرێ چینێ ده‌ستپێدكه‌ت د گه‌هیت باشۆرێ ئیرانێ، ئه‌وجا ب دو ڕێكا به‌ر ب ئه‌ورۆپا:
أ) ڕێكا ده‌ریا سۆر (گرنگیا یه‌مه‌ن) و ئه‌فریقیا.
ب) ڕێكا په‌ژایى (شه‌مه‌نده‌فر و ترمبێلێن بارهه‌لگر(گرنگیا كوردستانێ)، بۆ ده‌ریا ناڤین و ئه‌ورۆپا.
ڕێكا په‌ژایى: ژ باشۆرێ چینێ ده‌ستپێدكه‌ت بۆ كازاخستان و د ناڤ ده‌وله‌تێن ئاسیا ناڤین دا دبۆریت، تا دگه‌هیت باكۆرێ ئیرانێ. ئه‌وجا ژ ئیرانێ ب یه‌ك ژ ڤان هه‌رسێ رێكێن سه‌ره‌كى به‌ره‌ف ئه‌ورۆپا:
أ) رێكا ئستانبولێ بۆ ئه‌لمانیا و ژ وێرێ بۆ ڕوتردام (هۆله‌ندا) و بۆ ڤینیتسیا (ئیتالیا).
ب) رێكا مۆسكۆ ئه‌وجا بۆ فنله‌ندا و باكۆرێ ئه‌ورۆپا.
ج) رێكا عیراق ـ سووریا بۆ ده‌ریایا ناڤین و ژ لازقیه و به‌یرۆتێ بۆ ئه‌ورۆپا.
وه‌كو دیار: ئیران دبیت دووڕیانا هه‌ردو ڕێكێن ده‌ریایى و په‌ژایى و رێكه‌ك ده‌ریایى/په‌ژایى بۆ گرێدانا باشۆرێ ئیرانێ ل گه‌ل رێكا مۆسكۆ د به‌رنامه‌دایه. واته ئیرانێ خه‌ونا كه‌ڤنا قه‌یسه‌رێن ڕۆسى و سه‌ركردێن سۆڤێت و پۆتینێ نوكه، بۆ گرێدانا ڤى وه‌لاتى ل گه‌ل ئاڤێن گه‌رم، بجهـئینا.
مفادار و زه‌ره‌رمه‌ند؟
ژماره چارده یا كۆڤارا دێر شپیگلا ئه‌لمانى (31/3/2018) ل بن مانشێتێ “چین بێهنفره‌یه” هاتیه به‌لاڤكرن. ڤینیتسیا شتاینمیتز د لێكۆلینا خوه‌دا ب هوورى و درێژى، و ب دیاركرنا ژماره‌یان، ل سه‌ر مفادار و زه‌ره‌رمه‌ندێن پرۆژێ رێكا ئاڤرمیش نڤیسییه. تێچۆوا گه‌هاندنا كالایێن چینى بۆ ئه‌ورۆپا ب رێژا 40 تا 60% كێمتر دبیت، ئه‌ڤه ژ بلى مفایێن چینێ یێن سیاسى و ئابوورى و كه‌لتۆرى…هتد. مفادارترین وه‌لات ژ جێبه‌جێكرنا پرۆژێ ڕێكائاڤرمیش، پشتى چینێ، ئیرانه. ئیران دبیت سه‌نته‌رێ گرێدانا چین و ئه‌ورۆپا و د هه‌مان ده‌مدا گرێدانا رۆسیا و ئاڤێن گه‌رم، ئه‌ڤ چه‌نده گرانیه‌ك مه‌زن دده‌ت ئیرانێ ل سه‌ر ئاستێ جوگرافى و سیاسه‌تا ناڤده‌وله‌تى. ژ بلى كو ڕێكوڕووبار ل ئیرانێ دهێن نووڤه‌ژه‌نكرن، سه‌رمایێ بیانى ل ئیرانێ دكه‌ڤیت كار، ب تایبه‌ت سه‌رمایه‌یێ چینى: دگه‌ل سه‌ره‌دانا ڕوحانى بۆ چینێ، 17 پرۆژه ب گۆژمێ 40 ملیار دۆلاران هاتنه ئیمزاكرن. دهێت پێشبینیكرن ڕێكا ئاڤرمیش دوو ملیۆن ده‌رفه‌تێن كارى ل ئیرانێ په‌یدا بكه‌ت، ئه‌ڤه ژ بلى مفایێن گه‌شتوگوزارى و چاندنێ، نه‌مازه ئه‌گه‌ر پرۆژێ رۆسیا ـ ئاڤێن گه‌رم جێبه‌جێ بوو.
كوردستان و ڕێكا ئاڤرمیش
هه‌رێما كوردستانێ و كوردستان هه‌موو، دوور نینه ژ كارتێكرنا ڕاسته‌وخوه‌یا جێبه‌جێكرنا پرۆژێ ڕێكا چین ـ ئه‌ورۆپا. چ ڕێكائاڤرمیش بیت، یان ژى جێبه‌جێكرنا پرۆژێ هیلارى كلینتۆن بیت: چقێ هه‌ره گرنگێ ڕێكێ د ناڤ كوردستانێڕا دبووریت، و شه‌رێ ده‌ستلسه‌ردانینا ل سه‌ر ڕێكا ده‌ستپێكرییه، ڕوودانێن ڤان دووماهیان و هه‌لویستێن ناڤده‌وله‌تى، د بارا كوردستانێدا، پشكه‌كن ژ ململانا ئه‌مریكا و چین و ڕۆسیا و زلهێز و ده‌وله‌تێن دیتر ل سه‌ر ڕێكا ئاڤرمیش.
*(ئه‌كادیمى د ڕۆژهه‌لاتناسى و زانستێن سیاسی دا)
