ژن و یه‌كسانى
جوان عزه‌ت/ پشكا پێنجێ
ژن ئه‌و رێبه‌ره یه، یا كو بشێت به‌رهه‌نگاریێ د هه‌ر ئاسته‌نگه‌كا ژیانێ دابكه‌ت، چونكو ئه‌و دونیایا مرۆڤ تێدا دژیت ژى پێدڤى ب ئازادیێ هه‌یه. له‌ورا مرۆڤى مافێ وێ ئازادیێ دڤێت. نموونه ئه‌گه‌ر مرۆڤ د ناڤ زیندانه‌كێ بژیت و ژ ده‌رڤه بژیت، مرۆڤ ب هه‌ردو شێوازان فێرى جۆره‌كێ دى یێ راستى و هه‌بوونێ دبیت، واته مرۆڤى بڤێت یان نه‌ڤێت ئه‌و ژیان دێ داخوازا ئازادى، وه‌كهه‌ڤى، دیمۆكراسیێ ژ مرۆڤى كه‌ت، چونكو ئه‌و سیفه‌ته‌كێن ژ سیفه‌تێن ژیانا جڤاكى و مرۆڤى.
بنێره، یۆمۆ كینا دبێژیت: “هه‌ر جهه‌كێ پێگه‌هێ سیاسى، جڤاكى و ئابوورى یێ ژنێ لاوازبیت و هه‌ر جڤاكێ هزرا بابسالاریێ هه‌بیت و وه‌گهه‌ڤى تێدا نه‌بیت، ئه‌و چینه رادبیت ب ئه‌نجامدانا كارێ بێ واته‌كرنا ژنێ”. به‌رى هه‌ر تشته‌كێ گرنگه مرۆڤ نه‌هێلیت ژیان بێ فه‌راغه‌ك ڤالا ده‌ربازبیت، به‌لكو چاوان مرۆڤ قانوونێن ئه‌خلاقى و سیاسى پره‌نسیپى بنیاسیت و پێگیریێ پێ بكه‌ت، ئها هۆسا گرنگه مرۆڤ رێزێ ل بیرویۆچوون ئازادیا ژنێ ژى بگریت و پێگریێ ب قانوونێن ئافراندنا وێ ژى بكه‌ت، چونكو ژن د هه‌ستیارترین ده‌مێن ژیانه‌كا مێژوویى دا دژیت، بێ كو هه‌ست ب چاره‌سه‌ریا به‌رپرسیاره‌تى و سه‌ركێشیا خوه بكه‌ت.
ده‌مێ مرۆڤ هزر د شرۆڤه‌كرنا ژنێ دا دكه‌ت، ل سه‌رده‌مه‌كێ كو ئاستێ پێشكه‌فتنێ به‌ر ب ئاستێ ڤه‌كۆلینه‌كا بلند دا دچیت، به‌لێ ل وى ده‌مى دیرۆكا هزار سالێن كه‌ڤن دهێته به‌ر چاڤ و ناڤ ناخێ مرۆڤى دا، ئها ئه‌ڤرۆ ژن د ناڤ وێ دیرۆكێ دا وه‌كو بۆنه‌وه‌ره‌كا هه‌مه‌لایه‌ن، بێ ركابه‌ر و ئامرازه‌كێ به‌رهه‌مهنانێ دهێته لقه‌له‌مدان و دژیت. دبیت گه‌له‌ك جاران ئه‌و ده‌رفه‌ته بۆ ژنێ هاتیه دان كو بچیت هه‌ولا بزوتنه‌وه‌یا خوه نیاسین و ئازادیا خوه بده‌ت، به‌لێ پێدڤیا وێ ب رێكخستنا مه‌رج و مووله‌تا مرۆڤبوونێ یه هه‌تا ببیته خودان ئه‌تیك و پره‌سیپێن خوه یێن تایبه‌ت.
ب هزرامن، د ڤى وارى دا هه‌ر جڤاكه‌كى پێدڤى ب پێناسه‌یه‌كێ هه‌یه، كو ئه‌و پێناسه ببیته به‌رسڤه‌ك بۆ ئیشا نه‌ساخله‌میا مرۆڤان، چونكو گیانه‌وه‌رى ژى ل سه‌ر رویێ زه‌مینه پێدڤى ب ئازادى و یه‌كسانیا خوه هه‌یه. له‌ورا یا فه‌ر و گرنگه مژارێن ژنێ به‌رده‌م ببن بابه‌تێن زانستى، داكو ژن بشێت دیرۆكا خوه دابین بكه‌ت و بنیاسیت.
هه‌رده‌ما ژنێ هزر د دیرۆكا خوه دا كر، هینگێ ئه‌و دبیته پشكه‌ك ژ راستڤه‌كرنا وێ دیرۆكێ، چونكو ژن دبیته بارهه‌لگرا زانستێ سیۆسیۆلوژى، سیاسى و فه‌لسه‌فى، ل وى ده‌مى بۆ وێ دهێته سه‌لماندن دبیت كو ئه‌و ئێكه‌م بوونه‌وه‌ر بوویه قوربانى و باجا جڤاكێ مه‌ده‌نى دایى و نه‌شیایه فه‌رمانراوه‌یا خه‌لكه‌كێ بكه‌ت، كو كه‌سایه‌تیا بابسالارى د ناڤ وى خه‌لكى دا بهێته مراندن، له‌ورا هه‌تا نها بوویه سه‌ركێشا وندابوون و به‌ندبوونه‌كا ساده و كلاسیك د ناڤ بنیاتێ جڤاكه‌كێ نه ژینگه‌ه دۆست دا.
ئه‌نجام: ئه‌گه‌ر كومه‌لگه‌ها كوردى بخوازیت ل دووڤ كێشه‌یێن چاره‌سه‌ركرى دا بچیت، گه‌ره‌كه كومه‌لگه‌هه‌كێ پێكبینت، كو بزانیت واته‌یا ژن ب ئافرینت و هه‌لویستێن زانستى، ئه‌تیكى، پره‌نسیپى و قانوونى ب شێوه‌یه‌كێ بنه‌مایى وه‌ربگریت، داكو ل سه‌ر وێ رێكێ به‌رده‌وامیێ بده‌ت ریبَه‌رایه‌تیا خوه یا ژیان، دروست پراكتیزه‌كرنا ئازادى و یه‌كسانیێ، چونكو ئه‌گه‌ر ئارمانجا سه‌ره‌كى یا خه‌لكى بۆ رابۆنه‌ڤه‌یا ژنێ ئه‌ڤه نه‌بیت، ئێدى جڤاك ب خوه دێ هاریكاریا كه‌فتنا خوه كه‌ت و ژن ژى دێ هه‌ر مینت یا كه‌فتى و په‌نابه‌ر د وه‌لاته‌كێ ئافرێنه‌ر دا.
ژن و یه‌كسانى
جوان عزه‌ت
پشكا شه‌شێ و دووماهیێ
ژن مه‌زنترین پشكا سروشت و جڤاكى یه، ژبه‌ركو چه‌ند سروشتێ ژنێ د تاریێ دا مینت، هند جڤاك ژى د وێ تاریبوونێ دا دمینت. ده‌مێ ژن دهێته هاڤیكرن و ژناڤبرن هزربكه، ل وى ده‌مى جڤاكه‌ك جهێ وێ هاڤیبوونێ دگریت.
ئازادیا ژنێ دشێت جهێ ژێنگه‌ه دۆستى و پێكهاته‌ێن مرۆڤایه‌تى بگریت، به‌لێ د ده‌مه‌كێ دا ئه‌گه‌ر ژن هه‌ولا خوه رزگاركرنێ نه‌كه‌ت و بكه‌ڤیته وارێ جڤاكى، سیاسى، ره‌وشه‌نبیرى دا ل وى ده‌مى ئه‌و واته‌یا ئازادبوونا خوه ژى نزانیت و هینگێ دێ رۆبه‌رووى شه‌ره‌كێ مه‌زن بیت، له‌ورا گه‌ره‌كه ژن هه‌ولبده‌ت خوه ژى رزگاربكه‌ت و هه‌ولبده‌ت زه‌لامى ژى نێزیكى وێ رزگاریێ بكه‌ت.
بێنره، جڤاكى پله‌دارى دخوازیت ژن د ناڤ سروشتێ كیشه‌یان دا بژیت و هه‌مان ده‌مى دا ژن ب خوه ژى هه‌ولده‌ت بمینت د ناڤ وان سینۆران دا، ب راستى ئه‌ڤه ژى دبیته جهێ هزركرنێ، چونكو هۆسا پتر جڤاكه‌ك ده‌وله‌ت كه‌لتوورى دهێته دروستكرن، ل ڤێره ب زه‌حمه‌ت ژن ژى بشێت د ناڤ چارچووڤێ ژینگه‌ه نه‌ریتى دا خوه ب پله ئێك ئافرینت، ژ به‌ركو ئه‌ڤ ره‌شنڤیسه دبیته جهێ چارچووڤه‌یێ نه‌هشیاریا ژنێ. له‌ورا گرنكه ئه‌ڤ چه‌نده به‌رده‌وام ببن جهێ مژار و بابه‌تان.
ل ڤێره مافێ مه‌یه ئه‌م پرسیاره‌كێ ب ئازرینن، ئه‌گه‌ر بێژین ئه‌رێ ئه‌م دێ چاوا شێین یه‌كسانى و دیمۆكراسیێ په‌یداكه‌ین؟ پێنگاڤا ئێكێ ئه‌وه، ئه‌م ب هێز و ئیرادا خوه سه‌ركه‌فتنێ ب ده‌ستخوه‌ڤه بینن و یا ژ هه‌میێ گرنگتر ئه‌وه، ئه‌م د وارێ دیمۆكراسى و مه‌ده‌نیه‌تا گه‌لێ خوه دا ژنێ بده‌ینه پێش، چونكو ژن ب خوه ل وى ده‌مى دێ هه‌ولا ئاڤاكرنا خوه‌كه‌ت و ب هێز، هزر و وه‌رارا خوه دێ شێت ئه‌وێ یه‌كسانى و دیمۆكراسیێ به‌ر ب تێگه‌هه‌كێ به‌رفره‌هتر ڤه به‌ت.
ئه‌و تشتێ كو مرۆڤ دكه‌ته ره‌خنه ئه‌وه، پێدڤیه ل سه‌رجه‌م پێكهاته‌یا خێزانێ دا بهێته ره‌خنه‌كرن نه ب تنێ ئاستێ ژنێ، ژ به‌ركو ئه‌گه‌ر هه‌ر خێزانه‌كا دهێته هه‌بوونێ وه‌كو ده‌ستهه‌لاته‌كا دیمۆكراسى بهێته په‌وه‌رده‌ركرن، هینگێ ژن ب خوه دێ گه‌هیته ماف و ئه‌ركێن خوه و دێ ب كارڤه‌دانا رێكێن جودا جودا گه‌هیته هه‌ڤپشكیا فاكته‌رێ شارستانیێ، ئه‌ڤه ژى دێ بیته ئێك ژ هێزترین شارستانیه‌تا جڤاكه‌كێ ب ناڤ نه‌ریتى، چونكو ژن دشێت ب هزرا خوه یاراسته‌قینه ده‌وله‌ته‌كا ژێنگه‌ه پارێز و یه‌كسان دابمه‌زرینت.
نموونه، د ده‌مه‌كێ دا ده‌مێ مرۆڤ دایكاتیێ د ناڤ ئه‌ڤى كه‌لتوورى دا بینت و هزردكه‌ت كو ئه‌و دایكا ل ژێر ئه‌قله‌كێ هاڤیبووى، زه‌حمه‌ت، ئازار و بارودۆخه‌كێ نه‌چار دا شیایى بێ كار و كریارێن ره‌وشنگه‌رى بژیت، هینگێ هه‌لویستێ زانستى به‌رامبه‌ر ئه‌ڤى ئه‌قلى چ بوویه؟ یان ئه‌و چ تشت بوویه، كو شیایه ژنێ ل به‌رمبه‌ر ڤێ هندابوونێ هه‌لسه‌نگینیت!.
ئه‌نجام: ئها ل ڤێره، پێدڤیه ژن بزانیت كو ئه‌و خودانا سیفه‌ت و فاكته‌رێن جڤاكى، سیاسى و شارستانیێ یه، چونكو ئه‌و ب خوه دشێت ببیته بریارده‌را دروستكرنا ئه‌تیك و پره‌نسیپێن خوه‌یێن سه‌رده‌مى و پاشى ببیته پشكه‌كا گونجایى بۆ كه‌مالى و بلند نرخاندنا ئاستێ زه‌لامى ژى. له‌ورا ئه‌وا مرۆڤ د ناڤ هه‌بوونا ژنێ دا دبینت ب هزرامن، دهێته واته‌یا ژێده‌ره‌كێ ئیلهامى و ره‌وشه‌نبیریا جڤاكه‌كێ ساخله‌م و ئێگرتى.
