ژ هه‌لبه‌ستا هایكو یا ژاپۆنی
به‌رهه‌ڤكرن و وه‌رگێڕان ژ ئینگلیزی: شه‌مال ئاكره‌یی
هه‌لبه‌ستا هایكو Haiku/ 俳句 دهێته نیاسین وه‌كو هونه‌ره‌كێ چاپۆنی یێ په‌تی، هه‌ر چه‌نده گه‌له‌ك هه‌لبه‌ستڤان ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ هه‌نه كو حه‌ز ژ ڤی هونه‌ری كریه و هه‌لبه‌ستێن پڕ بها و ناڤدار ل سه‌ر رێچكا هه‌لبه‌ستا هایكو نڤیسینه، لێ ب روح و ناڤه‌رۆكه‌كا جودا ژ روح و ناڤه‌رۆكا هایكو یا چاپۆنی، ئانكو چاخێ هایكویێن ئنگلیزی یان ئه‌لمانی یان فره‌نسی..هتد، دخوینین، دۆرهێل و روحه‌كا جودا ژ هایكویێن چاپۆنی دهێنه پێش. ئه‌ڤ جۆرێ هه‌لبه‌ستێ- یێن هه‌موو ملله‌تان- به‌ر ب رۆهنیێ ڤه دچیت و ب هه‌لبه‌سته‌ك ساده و نازك دهێته نیاسین. راسته فه‌رهه‌نگا سروشتی و خوه‌زایی دپه‌یڤێن هایكو یا چاپۆنی دا یا زاله، لێ د هایكویێن گه‌لێن دی، نه مه‌رجه هه‌ر ئه‌وان كه‌توارێن د ئاوایێ چاپۆنی دا ببینین و سه‌ره‌ده‌ری پتر ل گۆڕ مژارێن مرۆڤینی دهێته كرن.
هه‌لبه‌ستا چاپۆنی ب ره‌نگه‌كێ ته‌بایی پتر ژ هه‌ر جۆره‌كێ دی یێ هه‌لبه‌ستێ ب هونه‌رێ هایكو یێ بناڤ و ده‌نگه و بوویه مۆركه‌كا ژاپۆنی. ئه‌ڤ جۆرێ هه‌لبه‌ستێ نه ب تنێ ل سه‌ر بنه‌ره‌تێ هزران هاتیه ئاڤاكرن، به‌لكو ل سه‌ر بنواشێ ئه‌زموونان هاتیه دانان. ئه‌ڤ جۆرێ هه‌لبه‌ستێ د ئاڤاهیێ خوه دا، نه مینا هه‌لبه‌ستا كلاسیكه و نه ژی مینا هه‌لبه‌ستا سه‌ربه‌ست و هه‌ڤچه‌رخه.. به‌لكو هه‌لبه‌ستا هایكو پێك دهێت ژ رسته‌یه‌كا ده‌سته‌گول و هه‌مه‌ره‌نگ و دیارترین و به‌ربه‌لاڤترین ده‌سته‌گولا هایكو ژ (17) هه‌ڤده بڕگه‌یان پێك دهێت، و ئه‌ڤ ترادیسیونه ژ چاخێ نارا Nara كو كه‌ڤنترین چاخێن ئه‌ڤێ هه‌لبه‌ستێ یه ل سه‌ده‌یێ هه‌شتێ یێ زایینی ده‌ستپێكریه.
هه‌لبه‌ستا چاپۆنی، هه‌ر ژ شێوازێن وێ یێن به‌راهیێ وه‌ره، بنه‌ڕه‌ته‌كێ ریتمی هه‌بوویه، و هه‌ر هه‌لبه‌سته‌ك ب سێ رێزان (5 – 7 – 5) بڕگه‌یان پێك دهێت كو پێدڤیه هه‌لبه‌ست ل سه‌ر بهێته ئاڤاكرن. وه‌لێ ل سه‌ر هندێ ڕا ژی جۆره‌كێ هه‌لبه‌ستان ل چاپۆنێ هه‌بوو، چو سنۆر بۆ رێزێن وێ نه بوون و ب رێبازا بازنه‌یی كو هه‌ژماره‌كا هه‌لبه‌ستڤانان د ڤه‌هاندنا ئێك هه‌لبه‌ست دا د پشكدار بوون و د هه‌لبه‌ستا مه كلاسیك دا ژی ئه‌ڤ چه‌نده ب ره‌نگه‌كێ به‌رچاڤ یا خوه‌یایه، ده‌ما دو هه‌لبه‌ستڤان یان پتر د ڤه‌هاندنا ئێك هه‌لبه‌ستێ دا پشكدار دبوون و هه‌لبه‌ستا زنجیره‌یی یان یا پێكڤه گرێدایی دهاڤێته به‌رئێك. یان ده‌ما هه‌لبه‌ستڤانی، په‌یڤا دوماهیێ ژ كۆپله‌یه‌كا خوه دكره په‌یڤا به‌راهیێ ژ كۆپله‌یا د دووڤ دا و هه‌لبه‌ست ب هه‌ڤ گرێ ددا.
ل دوماهی یا ئه‌ڤێ مژارا ده‌ست پێكی ل دۆر ئه‌ڤی جۆرێ هه‌لبه‌ستێ، هنده‌ك ژ هه‌لبه‌ستێن ل سه‌ر بنه‌ڕه‌تێ هایكو هاتینه دانان كو مه ژ زمانێ ئنگلیزی وه‌رگه‌راندینه و ژ نڤیسینا چه‌ند هه‌لبه‌ستڤانێن كه‌نكه‌نێن هایكویا چاپۆنی نه، دێ ئێخینه به‌ر چاڤێن خوینده‌ڤانان:
1 – ماتسوو باشۆ (( BASHO MATSUO1644-1694))
هه‌یڤا پاییزی
ل درێژاهیا شه‌ڤێ
ل دۆر گۆلا ئاڤێ یا ده‌ر به‌ده‌ر بوو.
***
مۆركێن تزبیان
د نێڤ تلێن من دا نه و..
ده‌م دبیته شه‌ڤ .
***
هندی ئه‌ز بمینم..
چ جاران..
رامانا وێ دلۆپا خوه‌ناڤێ ژبیر ناكه‌م.
***
ژبلی رۆژئاڤابوونا پاییزان
كه‌س خوه..
ل ئه‌ڤێ رێكێ ناده‌ت.
2 – ماساوكا شیكی MASAOKA SHIKI (1867- 1902)
جاره‌كا دی و جاره‌كا دی
دپرسم ..
چه‌ند به‌فر كه‌فتی یه؟
***
ب بێده‌نگی..
ب پشته‌ڤانیا گۆپالێ خوه،
د نێڤ باخچه‌ی دا پیاسا دكه‌م.
3- چیۆ- نی CHIYO-NI (1703-1775)
ژ ئه‌ڤرێن پیڤازی..
به‌ره‌ف بیبیكا چاڤان،
هزرێن من دهێنه ب سه‌ردا برن.
***
شوكا گرتنا ماسیان
دگه‌هیته،
هه‌یڤا هاڤینێ.!
4- كورۆیاناجی شوها KUROYANAGI SHOHA (1727-1771)
ل رۆژا به‌ر ب ئاڤابوونێ
ب تنێ سیبه‌را هه‌لامه‌تی..
ل سه‌ر رێكێ بوو.
***
ئاخ.. ل ژێر ئێك سێبه‌ر
چه‌ندین گولێن ره‌نگین..
دچرمسن و دمرن و وه‌ندا دبن.
5 – یۆسا بوسۆن YOSA BUSON (1716-1784)
ده‌همه‌نا فیستانێ وێ ب گولا یێ نه‌خشاندیه
ده‌ما نێرگزان دچنیت..
چۆكێ وێ د نێڤدا به‌رزه دبیت.
***
ل درێژاهیا ئه‌ڤێ جادده‌یێ،
كه‌سێ ژبلی من..
وه‌غه‌ر نه‌كری یه.
6- كوبایاشی ئیسا ISSA (1763-1827)
هێ.. وه‌رده‌كێن كووڤی،
هوون ژی د بچووك بوون..
چاخێ وه وه‌لاتێ خوه هێلای؟
***
ئه‌و بالنده‌یێ پڕبێژ،
ب شادی دخوینیت و ب چاڤه‌كێ سار ژی..
ل كۆخا من دنێڕیت.
7 – شینتۆكا تانێدا SANTÔKA TANEDA (1882-1940)
ل رۆژه‌كا بارانی یا بێزار،
كچكه‌كا ته‌ڕ د كراسێ كه‌سكه‌وسۆری دا..
ل به‌ر ده‌رگه‌هێ من ڕا دبۆریت.
8 – كیكاكو تاكارای KIKAKU TAKARAI (1661-1707)
هۆ خوازخوازۆكێ ب شانس..
ها ئه‌وه ئه‌سمانێ گه‌ش و ئه‌ردێ شه‌هته‌ڕ..
ته‌ڤ یێن ته‌نه.
9 – ریوكان RYOKAN (1758-1831)
ئه‌وی دزێ هه..
ته‌ڤ تشت برن،
ژبلی هه‌یڤا ل پشت په‌نجه‌رێ.
10- كاجامی شیكی ( 1665 – 1731 )
وه‌كو هه‌ڤرێیه‌كا ڤێ گه‌شتێ
ب كه‌یفخوه‌شیڤه
حه‌ز ژ په‌لاتینكه‌كێ دكه‌م.
***
بشكوژێن گێلاسان
عه‌ڤران شل كرن
ل ده‌ردۆرێن زه‌نگلا په‌رستگه‌هێ.
***
ل ڤێ دونیایا ڤالا
هه‌لامه‌تی ژی
چاڤ و دفن هه‌نه.
ژێده‌ر:
https://haikuproject.weebly.com/famous-japanese-haiku-poets.html
https://www.haiku-poetry.org/famous-haiku.html
https://www.masterpiece-of-japanese-culture.com/literatures-and-poems/haiku/most-famous-10-haiku-poems-in-japanese-and-english
