ڤەگێڕانا سەرهاتییێن خاپاندنێ
ئیسماعیل بادی
نڤێسینا ڕۆمانێ، كارەكێ ب زەحمەتە، تەكنیك و ڤەگێڕانەكا شەهرەزایانە پێ دڤێت، كو رویدانان ب زنجیرەیەكا پێكڤە گرێدایی سەروبن بكەت و خوانەڤانی ل دویڤ خۆ ڕابكێشیت. فەرە رۆماننڤێس خودان بیردانكەكا بهێز بیت و بشێت سەرەدریێ ل گەل رویدانێن ڕۆمانا خۆ بكەت و د ناڤ كۆما ئارێشە و سەرهاتیێن جڤاكیدا ئەو شیان هەبن، كو دەربڕینێ ژ ناڤەرۆكا ڕۆمانا خۆ بكەت و ڕێكێن چارەسەریێ و بەرچاڤكرنێ بۆ هەر بابەتەكی ببینیت.
د ڤان رۆژێن بۆریدا، نڤێسەر و وەرگێڕا گەنج، (هژیان عوزێر) ڕۆمانا خۆ یا ئێكێ ب ناڤێ (باوەشا بابێ من هەمی گولن) بەلاڤكر، مژارا وێ ل دۆر ئاریشەیەكا جڤاكی یە، ل گوندەكی كو ب ئەگەرێ خیانەت و دەهمەن پیسیێ و درەوێ، مالەك دهێتە وێران و تەڕاوبەڕا كرن. چەند دەمێن نەخۆش دبەن هەتا جارەكا دی دگەهنە ئێكڤە پشتی راستیێن گۆتگۆتكا پێشچاڤ دبن و ئەنداما گرنگا خێزانێ كو (دایك)ە، دبیتە قوربانی درەو و بێبەختیان.
هژیان كییە؟
هژیان كچەكا زیرەك و خودان شیانە، هەتا نوكە شیایە (13) سێزدە بەرهەمێن خۆ چاپ بكەت، كو هەمی وەرگێڕانن، ژبلی ڤێ ڕۆمانێ. ئەو ل سالا 1989ێ ل باژێرێ دهۆكێ هاتییە دنیایێ، خواندنا خۆ ل باژێرێ دهۆكێ، ل زانكۆیا دهۆكێ كولیژا پەروەردا بنیات ل سالا 2012ێ، پاشی ل زانكۆیا نەورۆز/ كولیژا ئادابێ، ل سالا 2018ێ، پشتی خواندنا خۆ ب دووماهیك ئینایی، دەست ب كارێ وەرگێڕانێ كرییە و كۆمەكا بەرهەمان ژ ڕۆمان و چیرۆكێن زاڕۆكان ژ زمانێ ئنگلیزی وەرگێراینە سەر زمانێ كوردی، نوكە وەك دەستەیا كارگێری و وەرگێڕانێ، كار د (پرۆژەیێ چرا) دا دكەت ژ بۆ گەشەپێدانا زمان و ئەدەبیاتا كوردی و ئەدەبیاتا جیهانی یا زاڕۆكان.
رویدان و سەرهاتی
رویدان ڤەدگەڕن بۆ بوهارا سالا 1984ێ هەتا سالا 2006ێ، ل گوندەكی و ل ناڤبەرا مالەكا هەژار (مستەفا و هەڤژینا وی پەری) و مەزنێ گوندی (سەفەر)یدا، كو مستەفا ل مالا سەفەریدا كار دكر و وەكی كوڕێ مالێ بوو، بەلێ د پشتڕا سەفەری دلێ وی دچوو هەڤژینا وی، لەوا تەڤنەك رست و مستەفا دەربەدەری كولانا كر ب مهانا كوشتنا كەسەكی، دا كو بهێتە پاراستن، هەڤژینا وی ب تنێ مان و مەزنێ گوندی رێك دایێ ل ناڤ مالا وی كار بكەت، چنكو هەڤژینا وی نەدشیا ب كارێ مێهڤان و كۆچكا وی ڕاببیت.
د وێ كاركرنێدا، سەفەر ب زۆری دەستدرێژیێ دكەتە سەر پەریێ و ب دوگیان دكەڤیت، ل ناڤا گوندی بۆ پەریێ دبیتە شەرمزاری، جارەكادی داكو سەفەر فهێتییا خۆ بپارێزیت، جابا برایێ مستەفای (بەدرخان)ی فرێ دكەت و ئەو تەڤنێ وی داڕشتی تەمام دكەت و ئەو ل دەرڤەی وەلاتی دهێت و ژنبرا بوویە قوربانی دلپیسییا سەفەری، ئاگری بەرددەتێ و لاشێ وێ یێ ب دوگیان دسۆژیت. ژ نشكێڤە كچا وێ یا بچویك، ڤێ رویدانێ ب چاڤێن خۆ دبینیت و نەشێت چ بكەت، ئەزمانێ وێ بۆ دەمەكێ درێژ ژ كار دكەڤیت كو تووشی نشكاڤەكێ بوویە. مامێ وێ، میرالێ و هەردو برایێن وێ ل گەل خۆ دبەتە ل دەرڤەی وەلاتی و مەزن دكەت و خواندنا خۆ ب دووماهی دئینن. ل دووماهیێ راستی بۆ هەمیان ئاشكرا دبیت و وەكو هاتییە زانین كو مستەفا یێ هاتییە كوشتن ژ ئەگەرێ خویندارییەكێ ژ وی تەڤنێ سەفەری ڕستی، پاشی دەركەفت یێ ساخ و ئەو كچا خۆ دگەهنە ئێك و سەرەدانا گوڕێ پەریێ دكەن، بەلێ بەری بچنە ناڤ گوڕستانێ، دچنە مالا مەزنێ گوندی داكو تۆلا خۆ ژێ ڤەكەن، دبینن كو سەفەر یێ بوویە پەككەفتی و ئەو مالا كەسەك ژێ هاتییە كوشتن و مستەفا پێ تاوانبار بوویی، وەسا نەدەركەفت بوو، كەسێ هاتییە راسپاردن كو زەلامەكی ل گوندی بكوژیت دا مستەفا پێ بهێتە تاوانبار كرن، ئەو زەلام راستیێ بۆ كوڕێن كوشتی دبێژیت، ئەوژی دچن تۆلا بابێ خۆ ژ سەفەری ڤەدكەن و دكەنە نیڤە مرۆڤ، بێ خودان دمینیت و دبیتە كەسەكێ پیس و جهێ ڤەحەویانا مێش و مۆرانا ل سەر لاشێ وی یێ سەقەت.
ڤەگێڕان و پێكڤە گرێدان
نڤێسینا ڕۆمانێ هندەك هویركاریێن هونەرێ نڤێسینا وێ پێ دڤێن، هەروەسا هەر جۆرە ڕۆمانەكێ ژ لایێ ناڤەرۆكێ ڤە، شێوازێ خۆ یێ تایبەت هەیە، ب ئانكویا ڕۆمانا دیرۆكێ، پۆلیسی جودایە ژ ڕۆمانەكا مژار جڤاكی بیت.
ڕۆمانا جڤاكی ڕۆمانەكا ئەدەبی ئاشۆپییە، د رویدانا دا ب رێیا كەسایەتییێن د ناڤ ڕۆمانێدا ئارێشەیێن جڤاكی یێن سەردەم وەكی گوهنێلی و ئایین و نفش و چینێن جڤاكی، ڕەگەزپەڕستیێ دانوستاندنێ ل سەر دكەت، هەروەسا مژارێن گرنگتر بەرچاڤ دكەت، وەكو كار و كاركرنا زاڕۆكان و هەژاریێ و توندوتیژیێ دژی ژنێ و بلندبوونا ئاستێ تاوانێ، كو د هەر ڕۆمانەكێدا پتر ژ مژارەكێ ڕۆماننڤێس دانوستاندنێ ل دۆر دكەت.
هەكە خواندنەكێ د ڤێ ڕۆمانێدا بكەین، دێ پترییا ڤان مژاران تێدا بینین، كریارا گۆهنێلییا مەزنێ گوندی ب زۆری ل گەل پەریێ، دیسان توندوتیژییا سۆتنا پەرییا خودان سێ زاڕۆك، ئەڤ تاوانە، كو مژارا سەرپێهاتییا چیڕۆكێ یە، هەمی د ناڤێكدا هاتینە بكار ئینان. پتر ژ مژارەكێ بووینە هێڤێنێ نڤێسینا ڕۆمانێ.
شێوازێ ژ لایێ هژیانێ، نڤێسەرا ڕۆمانێ ڤە چیڕۆك پێ داڕێژتی، ئەم دشێین بێژین ژ دووماهیێ دەست پێ كرییە و ل بەراهیێ ب دووماهی ئینایە، ئانكو رویدان بەروڤاژی كرینە، ئەڤەژی ب دیتنا من شەهرەزابوونە د بەرچاڤكرنا كەسایەتیان و ڕۆلێ وان دا كو خواندەڤان پێڤە بهێتە گرێدان، داكو ببیتە مەرەم بۆ خواندەڤانی كا چەوا ئەو رویدان پەیدا بوویە، وەكو چەوا وەسا ب ساناهی رەحما میرال و بابێ وێ چوو ئێك و دو، ب دیتنا وێنەیەكی، هەتا ل دوماهیێ دەردكەڤن كچ و باب.
پەسنا كەسایەتی و جهان
هەكە خواندنەكا هویر د ڤێ كورتە ڕۆمانێدا بكەین، كو دشێین بێژینێ (نۆڤلێت) یان (كورتەنۆڤلێت)، گەلەك پەسنا وان جهـ و دەڤەر و ئاڤاهیێن تێدا هاتین نەكرییە، پتر وێ دوپاتی ل دۆر ڤەگێڕانا رویدانا و سەرهاتییا چیڕۆكێ كرییە. هەمی هێزا خۆ دایە بەرچاڤكرنا مژارا سەرەكی یا ڕۆمانێ و وێ بێبەختییا مەزنێ گوندی (سەفەر)ی ل گەل كۆمەكا خەلكی كرین؛ سەخەمراتی ئەو بگەهتە حەزێن خۆ، هەتا مە نەزانی سەفەری چ زاڕۆك هەنە، تنێ هەڤژینا وی یا نەخۆشە و نەشێت كارێ ناڤمالێ و برێڤەبرنا مێهڤانا بكەت. ئانكو ڤالاتییەك ئێخستییە ژیانا سەفەری، لەوا ئەوژی ب وان كریارێن خۆ یێن چەپەل ڕابوویە.
ئەو گوند ل كیڤەیە، مەزنە.. بچویكە، تنێ مە زانی یێ دویرە.. بەلێ هندەك پیزانینێن باش ژی داینە خواندەڤانی، وەكو پاسپۆرت ل هەمی پارێزگەها نەدهاتنە چێكرن، فرۆكەخانە، تنێ ئەو ل بەغدا هەبوون. هەروەسا ل دەڤەرێن كوردستانێ نەبوون، گەلەك تشتێن دیتر كو سەرنجا خواندەڤای ڕادكێشن.
زمان و ڕێنڤیس..
ل خواندنا ڤێ كورتە ڕۆمانێ، مە هەست پێكر كو پێداچووونا زمانی نە ل ئاستێ پێدڤی بوویە یان دشێن بێژین كەسێ پێداچوویی ل سەر ڕێنڤێسێ زال نەبوویە و هەمی شاشی راستڤەنەكرینە. دیسان ژبلی كو نڤێسەر بخۆ ژی دشیا ب رێكا هندەك پەیڤ و دەستەواژە یێن ئەدەبی، ڕۆمانا خۆ زەنگینتر لێ بكەت و بەرفرەهتر بابەتی داڕێژیت.. گەلەك لەز ل گەهاندنا مژارێ نەكربا و دشیا هندەك پەرەگرافا پێش و پاش بكەت.
ل دووماهیێ دبێژینە مامۆستا هژیانێ، دەست خۆش، بزاڤا تە یا نڤێسین و وەرگێڕانێ، كارەكێ پیرۆزە و یا سەركەفتی بی، من باوەرە د بەرهەمێن بهێت دا دێ كار و بەرهەمێن باشتی ئافرینی.
