گرتنا ده‌رگه‌هێ پرتووكخانه‌یان… دیارده و گه‌ریان ل ئه‌گه‌ران
موسه‌ده‌ق تۆڤى
مانشێت
(دیارده‌یا گرتنا ده‌رگه‌هێ پرتووكخانه‌یان ل دهۆكێ، دیارده‌یه‌ك خرابه و ئه‌نجامێن وێ خرابترن، پێدڤى ڤه‌كۆلین و دووڤچوونێ یه)
سه‌رده‌مه‌كى دهاته گۆتن پرتووك باشترین هه‌ڤاله و پرتووكخانه باشترین گه‌نجینه‌یه د ناڤ مالێدا، پرتووكخانه ل مالێن پرانیا كه‌سێن خوانده‌ڤان و ره‌وشه‌نبیر هه‌بوون، پرانییا خواندنگه‌هان پرتووكخانه‌ك هه‌بوو، ل هه‌ر باژێره‌كى جهێ پرتووكخانه‌یان مینا سه‌نته‌رێ باژێرى رووگه‌هه‌ك بوو ژ هه‌ر جهه‌كێ خه‌لكى قه‌ستا وێرێ دكر، ل سه‌رده‌مێ گه‌نجێتیا مه دهۆك و زاخۆ باژێرێن بچووك بوون، پرتووكخانه لێ نه‌بوون یان ژى نه ل ئاسته‌كێ پێدڤى بوون، ده‌مێ مه سه‌ره‌دانا باژێرێن مه‌زنتر دكر به‌رى هه‌ر تشته‌كى مه سه‌را پرتووكخانه‌یان ددا و چه‌ند پرتووكه‌ك دكرین..
نها كه‌س هه‌ڤالینیا پرتووكێ ناكه‌ت، ئه‌و گه‌نجینه‌یه نه‌مایه ل ناڤ مالان و ل شوونێ نارگیله و پێدڤیێن وێ جهێ خوه‌گرتیه، كته‌كا كێما خواندنگه‌هان پرتووكخانه لێ هه‌نه، دلێ مه‌یێ خۆشبوو و مه دگۆت نێزیكى ده‌ه پرتووكخانه‌یان ل دهۆكێ هه‌نه، به‌لێ ل ڤێ داویێ پرتووكخانه‌یێن مه ژ بێ بازارى ژ جاده‌یێن سه‌ره‌كێ به‌ر ب ناڤكولانكان چووینه، ژبه‌ركو ل وێرێ كرێ ئه‌رزانتره، ل ناڤ كولانكا ژى هه‌مان بێ بازاریه و كه‌س سلاڤه‌كێ ناكه‌تێ، د ئه‌نجامدا سه‌رى سێ چار هه‌فتیه‌كانه پرتووكخانه‌یێن مه یێن ده‌رگه‌هێ خوه دگرن، پرتووكخانه‌یا نالبه‌ند ل دهۆكێ، وێژه ل زاخۆ هاتنه‌گرتن، پرتووكخانه‌یا دهۆك كه‌ڤنترین پرتووكخانه‌یا دهۆكێ یا ناڤمالیێ خوه رادكه‌ت و ده‌رگه‌هێ خوه دگریت، ژ هه‌ریه‌ك ژ وان بپرسى بۆچى..؟ به‌رسڤا وى ئه‌وه بازار نینه، كه‌س پرتووكان ناكریت، كرێیا دوكانێ نا ده‌ركه‌ڤیت، به‌ركێن ڤالا ئه‌مێ دچینه مال…هتد.
ئه‌ز دبینم دیارده‌یا گرتنا ده‌رگه‌هێ پرتووكخانه‌یان ل پارێزگه‌ها دهۆكێ، دیارده‌یه‌ك خرابه و ئه‌نجامێن وێ خرابترن، پێدڤى ڤه‌كۆلین و دووڤچوونێ یه، ل ڤێ پارێزگه‌هێ رێژا ده‌رچوویێن په‌یمانگه‌ها 3,06% و ده‌رچوویێن زانكۆیان 2,07% یه، ئه‌ز باوه‌رم ده‌رچوویێن ئاماده‌یى و قووناغێن دیتر هێژ پتره، پێنج زانكۆ ل سنوورێ پارێزگه‌هێ هه‌نه، هه‌ر زانكۆیه‌كێ پتر ژ 300 مامۆستایێن هه‌لگرێن باوه‌رنامه‌یێن بلند هه‌نه، قووناغێن دیترێن خواندنێ ناهێنه هژمارتن، پتر ژ 300 ئه‌ندامێن ئێكه‌تیا نڤیسه‌ران و پتر ژ 1400 ئه‌ندامێن سه‌ندیكا رۆژنامه‌ڤانان هه‌نه و ب سه‌دان نموونه‌یێن دیتر كو وێ راستیێ به‌رچاڤ دكه‌ت دهۆك پارێزگه‌هه‌كا پڕى خوانده‌ڤانه، به‌لێ مخابن ناخوینن..
هندى ئه‌ز دووڤچوون و هه‌لسه‌نگاندنا ڤێ مژارى دكه‌م و ژ نێزیكڤه ئاگادارى سه‌روبه‌رێ پرتووكخانه‌یان و بازارى پرتووكانم ئه‌ز دكارم ئاماژه ب چه‌ند ئه‌گه‌ره‌كان بكه‌م:
• ئه‌گه‌رێ هه‌ره‌سه‌ركیێ نه‌خواندنێ ب هزرا من سیسته‌مێ مه‌یێ په‌روه‌رده و فێركرنێ یه، ژ بنه‌ره‌تى هه‌تا بلندترین ئاستێ خواندنێ، ئه‌ڤ سیسته‌مه ساڵانه ب هزاران ده‌رچوویان به‌رهه‌مدئینیت و باوه‌رنامه‌یان دده‌تێ، به‌لێ ئێك ژ سه‌دێ ناخوینن، ئێك ژ سه‌دێ دگه‌ل پرتووكێ نه‌بووینه هه‌ڤال، گرنگیا پرتووكێ د ژیانێ دا نزانن، وه‌سا هاتینه‌فێركرن، ئه‌گه‌ر ته باوه‌رنامه وه‌رگرت ئه‌ڤه تو پێدڤى خواندنێ و خوه ره‌وشه‌نبیركرنێ و پێشڤه‌برنێ نابى، دڤێت 30 ـ 31 رۆژان بهژمێرى و سه‌رێ هه‌یڤێ مووچه‌یى خوه وه‌رگرى، كورت و كرمانجى سیسته‌مێ په‌روه‌ردێ خه‌لكه‌كى ل سه‌ر نه‌خواندنێ په‌روه‌رده دكه‌ت، له‌وما ژى كه‌سه‌ك به‌رێ خوه ناده‌ته پرتووكخانه‌یان.
• د هه‌مان ده‌مدا ل جه‌م سیسته‌مێ ده‌سته‌لاتداریێ ل ڤ وه‌لاتى باوه‌رنامه گرنگه، نه ئاستێ خوه‌دیێ باوه‌رنامێ چه‌ندێ ره‌وشه‌نبیره، چه‌ندێ خوه‌دى شیانه و شاره‌زایه..؟ د ڤى سه‌روبه‌ریدا خواندن و خوه‌ره‌وشه‌نبیركرن چ مفایه‌كى ناده‌ت، له‌وما پرسیارێ ژ هه‌ر ده‌رچوویه‌كى بكه بۆچى تو ناخوینى..؟ دێ بێژیت من 18 سالان تێرا خوه خواند، باوه‌رناما خوه وه‌رگرت.. ئێدى پێدڤى خواندنێ نینم، نه رێكا وى دكه‌ڤیته پرتووكخانه‌یان و نه ژى پرتووكان دكریت و دخوینیت.
• دبێژن سۆشیال میدیا و ئه‌نته‌رنێت و پرتووكا ئه‌لكترونى جهێ پرتووكا كاغه‌زى گرتییه، لێ ئه‌ز دبینم ئه‌گه‌ر ڤێ چه‌ندێ باندۆره‌ك هه‌بیت باندۆره‌ك كێم و رێژه‌ییه، د هه‌مان ده‌مدا ئه‌ڤ ئامرازه هانده‌رن بۆ پتر خواندنێ چ ل سه‌ر كاغه‌زێ و چ ژى ئه‌لكترونى.. ئه‌رێ ئه‌وێن باوه‌رى ب ڤێ بۆچوونێ هه‌ى ب ڤێ رێكێ چه‌ندێ دخوینن..؟
• ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ دهێته‌گۆتن فاكته‌رێ ئابوورى كاریگه‌رییا خوه ل سه‌ر نه‌بوونا بازارێ كتێبێ كریه، لێ سه‌روبه‌رى ئابوورى نه هندێ لاوازه كاریگه‌ریێ بكه‌ته سه‌ر بازارێ پرتووكێ شه‌ڤانه پتر ژ سه‌د كافێیان ل ڤى باژێرى هه‌نه و جه نینه لێ بروینن و كێمترین خه‌رجیێ روونشتنا هه‌ركه‌سه‌كى پتره ژ بهایێ دو پرتووكان ل پرتووكخانه‌یێن دهۆكێ.
• فاكته‌ره‌كێ دی یێ تایبه‌ت ب ده‌ڤه‌را به‌هدینانڤه یێ كاریگه‌رى هه‌ى ب هزرا من مژارا زمانێ خواندنێ یه ل قوناغێن جودایێن خواندنێ ئه‌وێ ژى په‌یوه‌ندی ب سیسته‌مێ په‌روه‌ردێڤه هه‌یه، زمانێ خواندنێ ل قوناغێن خواندنێ د ناڤبه‌را كوردى و عه‌ره‌بى و نها ئینگلیزى و هن زمانێن دیتر دا به‌رزه‌بوویه، كوردى د ناڤبه‌را كرمانجى و سۆرانى دا، كرمانجى د ناڤبه‌را به‌هدینى و بۆتانى دا، به‌هدینى د ناڤبه‌را دیالێكتا بێژه‌رێن تى ڤى و رادیویان و سه‌ربه‌رپه‌رێن رۆژنامه و كۆڤار و پرتووكاندا ئالوزییایه نه خویندكارێ مه وێ دزانیت و نه یا دى دگریت، د هه‌مان ده‌مدا بۆچوونه‌كا به‌ربه‌لاڤ د ناڤ ده‌زگه‌هێن په‌روه‌رده و خواندنا بلنددا هه‌یه كو پشت بده‌ینه زمانێ كوردى و به‌ره‌ف زمانێ ئینگلیزى بچین. پرسا زمانى پتر خه‌لكه‌ك ژ پرتووكخانه‌یان و خواندنێ دووركرییه.
كورت كرمانجى ئه‌گه‌رێن ڤێ دیاره‌ده‌یێ زۆرن لێ سیسته‌مێ په‌روه‌ردێ ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌كییه، هه‌رهه‌موو ئه‌گه‌ر پێدڤى دووڤچوون و ڤه‌كولینێنه، ئه‌ڤ دووڤچوون و ڤه‌كولینه ژى پێدڤیی ب كارێ ته‌باییه، هه‌رهه‌موو ته‌خ و جوین پشكداریێ تێدا بكه‌ن هه‌تا دگه‌هنه هنده‌ك چاره‌سه‌رییان.
