گرنگیا ئابوورى بۆ ژیانا هه‌ڤچه‌رخ
سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
زانستێ ئابوورى د پرتووكێن كه‌ڤن یێن یۆنانى دا دیاربوویه وه‌كى پرتووكا ئه‌فلاتۆنى كو تێدا ده‌وله‌ت و باژێر ژێك جودا كرینه و د ڤێ پرتووكێ دا گه‌له‌ك ئاریشه و بیاڤێن زانستێن ئابوورى تێدا به‌لاڤبوون و هاتبوو دیاركرن كو جڤاك دهێته دابه‌شكرن ل سه‌ر چه‌ند چینه‌كان و ئه‌ڤ چینه یێن پێكهاتین ژ ده‌ستهه‌لاتدار و له‌شكر و به‌رهه‌مهێنه‌ران و زێده‌بارى رۆلێ دراڤى د ڤى باژێرى دا. هه‌روه‌سا د پرتووكا ئه‌رستویى دا زانستێ ئابوورى هاتیه و د ڤێ پرتووكێ دا دیار كریه كو هه‌ر كه‌ل و په‌له‌كێ دو بها یێن هه‌ین كو یا ئێكێ یا پێكهاتى ژ مفایێ بكارئینانێ و یا دوویى پێكهاتیه ژ قه‌بارێ لێكگوهارتنێ دگه‌ل كه‌ل و په‌له‌كێ دى. پرتووكێن رۆمانیان ژى زانستێ ئابوورى دیاركریه وه‌كى شیشرۆن و سنیكا. ئبن خه‌لدون د پرتووكا خوه‌دا رۆهنكرنا ئاریشێن ئابوورى دیاركرینه و دیاركریه زێده‌بوونا هژمارا ئاكنجیان دبته ئه‌گه‌ر كار بهێته دابه‌شكرن و دابه‌شكرنا كارى دبته ئه‌گه‌ر به‌رهه‌م زێده‌تر ببت و ئه‌ڤه ژى دبت ئه‌گه‌ر داهات زێده‌ترببت و تێگه‌هێ نوكه یێ ئابوورى هاتیه ده‌ینان ژ لایێ ئابوورناسێ كلاسیك ئاده‌م سمیس د ناڤبه‌را سالێن 1723 هه‌تا 1790 كو ئێكه‌م پرتووك ب ناڤێ سه‌روه‌تێ نه‌ته‌وه‌یان ل سالا 1776 چاپكریه و به‌لاڤكریه, لێ پشتى ئابوورناسێن كلاسیك د چه‌رخێ نۆزدێ و بیستێ دا هنده‌ك ئابوورناسێن كلاسیكێن نوو هاتن ب ناڤێ فرید مارشال و هنده‌كێن دى و ڤان بیردۆزێن ره‌وشتێن به‌كارهێنه‌رى و به‌رهه‌مى و تێچوون و قازانجى دیاركرن. ئه‌گه‌ر ئه‌م بزڤرن كا په‌یڤا ئابوور ژ چ هاته پێدڤیه ئه‌م بزانینن ئابوور یان Economics ژ دو په‌یڤێن یۆنانى پێكهاتیه ئه‌و ژى Oikos ب رامانا مال و Nomos برامانا برێڤه‌برن كو پێكڤه دبته رێڤه‌برنا مالى, ب وێ واتایێ مال بهێته برێڤه‌برن ب باشترین شێوه. هه‌ژیى یه بزانین خودایێ مه‌زن د قورئانا پیرۆزدا فه‌رمۆیه :”ولقد كرمنا بنی ێدم وحملناه فی البر والبحر ورزقناهم من الگیّبات وفچّلناهم على كپیر ممن خلقنا تفچیلاً” ژ به‌ر هندێ ئابوورى دو تێگه‌ه ێن هه‌ین ئه‌و ژى: ئابوورێ تاكه‌كه‌سى ئه‌و ژى مافێ تاكه‌كه‌سى یه بژیت ب سه‌ربلندى ب رێیا كاركرنێ و پشتبه‌ستنێ ل سه‌ر شیانێن خۆیه‌تى بۆ بده‌ستخستنا رزقه‌كى بۆ خوه كو ئه‌ڤ كاره ژى پێكهاتیه ژ چالاكیه‌كا جه‌سته‌سى و هزرى دا كو ب رێیا وان بگه‌هته كه‌لوپه‌لان یان ژى بده‌ستڤه‌ئینانا خزمه‌ته‌كا گونجایى و ئه‌ڤ سامانه دهێته بده‌ستڤه‌ئینان ژلایێ تاكه‌كه‌سى ڤه و دهێته ناسكرن ب رێیه‌كا رێكخستى كو ب رێیا وێ شێوازێ ژیانێ دهێته هه‌لبژارتن ل دووڤ گونجاندنا شیانێن مادى. ئابوورێ ده‌ولى ئه‌و زانسته یێ كو ب كۆمكرنا مامه‌له‌تێن ئابوورى رادبت د ناڤبه‌را وه‌لاتێن جیهانێ و گرنگیێ دده‌ته په‌یوه‌ندیێن بازرگانى د ناڤبه‌را وه‌لاتان ده و شیانێن هه‌ڤركیێ د بازارێن جیهانى یێن به‌رهه‌مان دا كو ئه‌ڤ ئابووره كارتێكرنێ دكت ل سه‌ر وه‌لاتى و جهێ ڤى وه‌لاتى د ناڤبه‌را وه‌لاتێن جیهانێ ده و دهێته هژمارتن ب پیڤه‌ره‌ك ژپیڤه‌رێن هێزێ بۆ وه‌لاتى. ئه‌رێ ئابوور چه‌ند یێ گرنگه بۆ ژیانا تاكه‌كه‌سان؟ نه‌سه‌ركه‌فتنا خێزانێ و ژناڤچوونا وێ دزڤرتن بۆ نه‌باش بكارئینانا ئابوورى یان ژى بكارئینانا سه‌روه‌ت و سامانى ب شێوه‌یه‌كێ نه‌دروست ژبه‌ر كو ئه‌ڤ سه‌روه‌ت و سامانێ ل ده‌ف تاكه‌كه‌سى دهێته بكارئینان رێژه‌یه‌كا دیار كریه و نه‌هه‌روه‌خت دێ بده‌ست مه كه‌ڤت, له‌وا ئابوورێ رێكخستى كارتێكرنه‌ك گرنگ ل سه‌ر ژیانا تاكى هه‌یه و ژ وان گرنگیا ژى: خلاسبوون ژ هه‌ژاریى و ده‌سته‌نگیێ ژبه‌ر كو ژ ئه‌گه‌رێن سه‌ره‌كى بۆ هه‌ژاریێ نه‌بوونا رێڤه‌برنه‌كا دارایى یا دروسته, دابینكرنا ئاسته‌كێ باش یێ ژین و ژیارێ یه, دابینكرنا كه‌یفخوه‌شیێ، چونكى ب رێیا كرینا خانیه‌كێ دبیت كه‌یف خوه‌شیا تاكه‌كه‌سان زێده‌ترببت. هه‌روه‌سا گومان د وێ چه‌ندێ دا نینه هه‌ر ئێك ژ مه هه‌ولا بده‌ستخستنا جیگیربوونا بارێ دارایى دكت د ژیانا خوه‌دا و هزرا دروستكرنا پلانه‌كا دارایى دبیت ل ده‌ڤ گه‌له‌ك ژمه یا نه‌دیار بت و ئه‌م ب تنێ هزردكن كو كۆمپانى و كارگه‌ه ب دروستكرنا پلانێن دارایى رادبن و ئه‌ڤه یا دروست نینه ژبه‌ر كو ئه‌م هه‌موو پێدڤى ریڤه‌به‌ریه‌كا دروست یا سه‌روه‌ت و سامانى نه. ئه‌م پێدڤى ئابوورینه د هه‌مى سه‌رده‌مان ده و ب تایبه‌تى د سه‌رده‌مێ نوكه و هه‌ڤچه‌رخ دا، چونكى ئه‌ڤ پێشڤه‌چوونا ل سه‌رانسه وه‌لاتان په‌یدا بوویى د هه‌مى بیاڤان ده رێك خوه‌شكریه ئابوورێ هنده‌ك وه‌لاتان ب هێز بكه‌ڤت و هنده‌ك وه‌لات هێژ لاوازن و ئابوورێ وان یێ سسته, ئه‌م چه‌ند ل سه‌ر گرنگیا ئابوورى بنڤێسن خلاس نابت و مفایێ وێ زۆره، له‌وا پێدڤیه ئه‌م گرنگیه‌كا زێده ب ئابوورى بده‌ین. یا خۆیایه وه‌لاتێ ب هێز و داهاته‌كێ زێده هه‌ی و كێماتى د ته‌رازویا وان دا نه‌ی، لێ به‌رمایه د ته‌رازویا وان ده هه‌یى پتر ئه‌ڤ وه‌لات كاربده‌سته ل سه‌رانسه‌ر جیهانى لێ وه‌لاتێ هه‌ژاریى لێ و كێماتى د ته‌رازیا وان دا ل جیهانێ ژى هیچ ده‌ستهه‌لات نینه و نكارت به‌رسینگا وه‌لاتێن خودان ئابوورێ ب هێز بگرتن نه ژلایێ له‌شكرى و نه ژى ژلایێ سیاسى ڤه، چونكى چه‌ند گرنگى ب ئابوورى و بده‌ستخستنا داهاتى بهێته‌دان وه‌لات ژى پتر دكارت كونترۆلا ده‌وروبه‌ران بكت و ئابوورى وه‌ك كارته‌ك فشارێ ل دژى هه‌ڤركێن خوه بكاربینت. ل هه‌رێما كوردستانێ ژى جهێ داخێ یه هێژ ب چاڤه‌كێ گرنگ ئه‌م ل ئابوورى نانێرین و ئه‌م نزانینن ئابوور چه‌ند یێ گرنگه بۆ ژیانا هه‌ڤچه‌رخ، چونكى هێژ لاوازى و سستى د ئابوورێ مه دا دیاره, له‌وا ب دیتنا من ئه‌گه‌ر گرنگى ب ئابوورناسان و ئابوورى بهێته‌دان و مفا ژ رێكێن ئابوورى یێن سه‌رده‌م بهێت وه‌رگرتن دا ئه‌م بكارن وه‌لاتێ خوه ب هێز راگرین و ب رێیا ئابوورى ب هێز به‌رسینگا دوژمنێن وه‌لاتێ خوه بگرین و نه‌هێلین زێده‌تر ئارامی و سه‌قامگێریا مه تێكبده‌ین.
