گرنگیا پێگه‌هێ جوگرافی ب سیاسه‌تا دوفاقی بها نامینیت
محمه‌د چه‌لكی
هه‌تا به‌ری بدوهی (١٤-١٢-٢٠٢٠) حوكمه‌تێن ئێك ل په‌ی ئێكێن توركیا و ب تایبه‌ت حوكمه‌تا ئاكه‌پێ یا ئه‌ردوغانی گه‌له‌ك ب زیره‌كی و باش پێگه‌هێ جۆگرافیێ توركیا د هه‌موو یاریێن سیاسی دا بۆ به‌رژه‌وه‌ند توركیا بكار ئینایه، ئه‌گه‌رێن وێ ددیارن گرنگیا پێگه‌هێ توركیا یێ جۆگرافی كو دكه‌ڤیته نابه‌ینا ئه‌ورۆپا و ئاسیا و كلیلا هاتنوچوونا ده‌ریایێ بۆ گه‌هه‌شتنا ئاڤێن گه‌رمێن رۆژهه‌ڵاتا ناڤین دده‌ست توركیا دانه و زێده‌باری رۆلێ توركیا گێرای د شه‌ڕێ سار دا كو رێكێن ده‌ریایی ل رۆسیا و قۆلپا وارشۆ ته‌نگ كربوون و بێی ئۆكه‌یا توركیا (كو د هه‌مان ده‌م دا ئۆكه‌یا قۆلپا ناتۆ بوویه) رێ ب گه‌می یێن رۆسیا و قۆلپا وارشۆ نه‌ددان، ب ڤی ره‌نگی نه‌ڕاسته‌وخۆ عمبارگۆیه‌كا دژوار ل سه‌ر هاتنوچوونێن رۆسیا و قۆلپا وارشۆ هاتبوو دانان و بۆ ڤی پێگه‌هێ جۆگرافیێ گرنگ قۆلپا ناتۆ و به‌ره‌یا وه‌ڵاتێن دیمۆكرات چاڤێن خوه ل نه‌قۆلیێن توركیا گرتبوون ب تایبه‌ت د بیاڤێ دیمۆكراتیێ، مافێن مرۆڤی و پرسگرێكا كوردی دا و هه‌ر تم ل دویڤ داخوازێن توركیا ته‌ڤگه‌ر دكر و توركیا مینا ده‌وله‌ته‌ك نازاندی سه‌ره‌ده‌ری دگه‌ل دهاته‌كرن.
ب هه‌لوه‌شیانا سۆڤیه‌تا به‌رێ و قۆلپا وارشۆ و سه‌ركه‌فتنا به‌ره‌یێ دیمۆكراتیك ل سه‌ر حوكمێ تۆتالیتاریا سۆڤیه‌تی و یێ رۆژهه‌ڵات ئه‌ورۆپا ئێدی پێگه‌هێ جۆگرافیێ توركیا ئه‌و ره‌نه‌ق و گرنگیا خوه نه‌ما هه‌ر چه‌نده بئێكجاری داوی ب گرنگیا پێگه‌هێ جۆگرافیێ توركیا نه‌هات، لێ هه‌ر هینگێ (١٩٩١) قۆلپا ناتۆ و به‌ره‌یێ دیمۆكراتیك ده‌ست ب ره‌خنه‌گرتنا توركیا كر.
ب تایبه‌ت ل سه‌ر بنپێكرنا مافێن مرۆڤی و شێوێ سه‌ره‌ده‌ریا وێ ل گه‌ل دۆزا كوردی، لێ سه‌رانێن حوكمدار ل توركیا نه‌شیان و هه‌تا نوكه ژی نه‌شێن د ڤێ گورانكاریا ستارتیجییا قۆلپا ناتۆ بگه‌هن له‌وا هه‌ر ل سه‌ر ده‌هودووا به‌رێ له‌یزتن و دله‌یزن، ئه‌ڤه ژ لایێ په‌یوه‌ندیێن نابه‌ینا توركیا و قۆلپا ناتۆ و ئێكه‌تیا ئه‌ورۆپی و ژ لایێ دیڤه پێشكه‌فتنا ته‌كنیكی كو ئێدی نه پێگه‌هێ جۆگرافی و نه هه‌واڵگیریا كلاسیك بهایێ خوه مایه یا ل ڤی سه‌رده‌می گرنگ كو ب گلۆبالیزمێ دهێته نیاسین بازاره و بها و نرخێن مرۆڤینه كو ئه‌ڤه ژی خوه د سیسته‌مێ دیمۆكراتیك دا به‌رجه‌سته دكه‌ت ئانكو دیمۆكراتی و پێگیری ب پاراستنا بها و نرخێن مرۆڤینه دووری پرسێن كولتۆری و ئتنی و ئۆلی.
سه‌رانێن حوكمدار ل توركیا هه‌ر مینا به‌رێ سه‌ره‌ده‌ری د گه‌ل كێشێن ناڤخوه و یێن ده‌رڤه كرن ب ڤێ چه‌ندێ ژی پێگه‌هێ توركیا د قۆلپا ناتۆ دا گرنگیا خوه ژده‌ستدا و هه‌روه‌سا پرسا ئه‌ندامبوون د ئێكه‌تیا ئه‌ورۆپی دا (كو ئه‌ڤه خه‌ونا مێژینه‌یا سه‌رانێن توركیایه) ئالۆزتر بوویه، ل سه‌ر ئاستێ ناڤخوه توركیا ل سه‌رده‌مێ ئه‌ردۆغانی و حزبا ئاكه‌پێ ب فه‌رسه‌خان ژ پره‌نسیبێن ده‌وله‌تا مه‌ده‌نی و دیمۆكراتیك دووركه‌فتیه و توركیا بوویه زیندانه‌كا مه‌زن بۆ هه‌ر كه‌سێ ره‌خنه‌كێ ل سیسته‌می و ده‌وله‌تێ بگریت و ده‌وله‌ت كریه ده‌وله‌ته‌كا پۆلیسی و هه‌ر بزاڤه‌كا دووری بۆچوونێن حوكمه‌تا ئه‌ردۆگانی ب تیرۆر و تێكده‌ر سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل دكه‌تن و ل سه‌ر ئاستێ ده‌رڤه ژی ژ بلی پشته‌ڤانیا باسكێ ئیسلاما سیاسی و ب تایبه‌ت یێن سه‌ر ب ئخوانانێن مسرێڤه كو ل پرانیا جیهانێ ب تیرۆرست هاتنه نقاندن، خوه تێقۆرتنا پرسگرێكا سووریێ ب وێ تدره‌كا دژی خوه‌سته‌كێن قۆپلا ناتۆ و ئاریشا ئاوره‌یان ب خوه‌را درۆست كرین و وه‌ك كارته‌ك فشارێ ل دژی قۆپلا ناتۆ و ئێكه‌تیا ئه‌ورۆپی بكار ئینای.
هه‌لبه‌ت خوه تێقۆرتانا كێشا سووریێ ژ لایێ توركیا ڤه پتر توركیا به‌ر رۆسیا بر و پرسا ئێخستنا باله‌فرا رۆسی (٢٤-١١-٢٠١٥) و پشته‌ڤانیا هه‌ڤپه‌یمانیا نێڤده‌وله‌تی بۆ لێدانا داعشێ ب سه‌رۆكاتیا ئه‌مریكا بۆ په‌یه‌دێ (حوكمه‌تا خۆسه‌را رۆژئاڤا) یا ئێكلاكه‌ر بوویه كو توركیا به‌ر ب رۆسیا بچیت، هه‌لبه‌ت ئه‌ڤ خوه نێزیككرنا توركیا بۆ رۆسیا هه‌ر بۆ هندێ بوویه وه‌ك كارته‌ك فشارێ بكار بینیت بۆ پاشگه‌زكرنا قۆلپا ناتۆ و ب تایبه‌ت ئه‌مریكا ژ پشته‌ڤانیا بزاڤا كوردی ل رۆژئاڤا و ژبن برنا وێ ستاتۆیا كوردی ئه‌گه‌ر كێشا سوریێ بداوی بهێت، ببیته ده‌وله‌ته‌ك دیفاكتۆ هه‌ر وه‌كو پشتی ده‌ركرنا هێزێن سه‌ددامی ژ كوه‌یتێ بۆ باشوورێ كوردستانێ هاتیه درۆستكرن (بریارا ٦٨٨ و هێلا دژه‌فڕین كو هه‌تا نوكه هه‌رێما كوردستانێ قانونیا خوه ژ وێ بریارا ناڤنه‌ته‌وی وه‌ردگریت و حوكمه‌تێن داگیركه‌رێن كوردستانێ نه‌چار كرنه كو سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ بكه‌ن). توركیا ب هه‌مان عه‌قلیه‌تا شه‌رێ سار سه‌ره‌دری دگه‌ل كێشا سووریێ كر كو پێگه‌هێ وێ یێ جۆگرافی و كلیلا گه‌هه‌شتنا ئاڤێن گه‌رمێن رۆژهه‌ڵاتا ناڤین دده‌ستدانه و ب خه‌بتاندنا وان ئالاڤان (پێگه‌هێ جۆگرافی و كلیلا گه‌هه‌شتنا ئاڤێن گه‌رم) دێ كاریت ئه‌مریكا و قۆلپا ناتۆ بۆ لایێ سیاسه‌تا خوه بچه‌مینیت! ژ به‌ر هندێ هه‌موو بزاڤێن توركیا بۆ هندێ بوونه دابكاریت مینا به‌رێ رۆل دبریاردانێن قۆلپا ناتۆ و گه‌هه‌شتنا ئه‌ندامبوونێ د ئێكه‌تیا ئه‌ورۆپی دا هه‌بت، لێ كرینا سیسته‌مێ S-400 یێ به‌رگریێ و بكارئینانا ئاوارێن سووریێ وه‌ك كارته‌ك فشارێ ب دروستی توركیا ژ پره‌نسیبێن قۆلپا ناتۆ بۆ هاتیه دامه‌زراندن دوور كریه و دڤێت نه‌هێته ژبیركرن كو پێگه‌هێ جۆگرافی و سیاسه‌تا دوو فاقیێ و بكار ئینانا ئاواره‌یان وه‌ك كارته‌ك فشارێ ل سه‌رده‌مێ گلۆبالیزمێ دو عانێن سۆر ناهینیت.
سه‌پاندنا عمبارگۆیا ئه‌مریكی ل سه‌ر توركیا(١٤-١-٢٠٢٠) د ڤی ده‌میدا بێباركرنا توركیایه ژ قازانجێن دگه‌هشتنه توركیا ژ به‌ر ئه‌ندامبوونا وێ د قۆلپا ناتۆ دا و ده‌ركرنه‌كا هێدیه ژ ئه‌ندامبوونا قۆلپا ناتۆ دا كو ئه‌ڤه ب خوه مه‌زنترین دربه ب حوكمه‌تا توركیا دكه‌ڤیت پشتی خوساره‌تیا وێ د شه‌رێ ئێكێ یێ جیهانێ (١٩١٤-١٩١٨) دا، ئه‌گه‌ر توركیا ژ خه‌بتاندنا سیسته‌مێ مۆشه‌كیێن رۆسی S-400 ده‌ستبه‌ردای ببیت و ده‌ستان ژ بكار ئینانا ئاواره‌یێن سووری (ئاوه‌ره‌یان ب گشتی) وه‌ك كارته‌ك فشاری بینیت، به‌لكو ئه‌مریكا جاره‌كا دن سه‌رده‌ریێ دگه‌ل توركیا بكه‌تن وه‌ك ئه‌ندام د قۆلپا ناتۆ دا و ببیته هاریكار بۆ ئه‌ندامبوونا توركیا د ئێكه‌تیا ئه‌ورۆپی دا چونكو پرسێن دیمۆكراتیك و مافێن مرۆڤی هه‌رده‌م وه‌ك كارته‌ك فشارێ ل دژی ده‌وله‌تێن نه‌قۆله بكار دهێت. د داخویانیێن توركیا ده‌رباره‌ی عمبارگۆیا ئه‌مریكی وه‌سا دیار دبیت كو بیاڤێ ڤه‌گه‌ریانا توركیا ژ سیاسه‌تا دووفاقیێ به‌رهزره چونكو ئه‌گه‌ر وه‌نه‌كه‌تن كێشا سووریێ و دووماهیا وێ دێ د به‌رژه‌وه‌ندیا كوردێن رۆژئاڤا دا بیت كو بۆ توركیا ئه‌ڤه خوه‌كوشتنه ب چ ره‌نگا ناهێته په‌ژراندن. ل وێ باوه‌رێ مه ئه‌گه‌ر كوردێن رۆژئاڤا ب حه‌كیمانه سه‌ره‌دریێ ل گه‌ل ناكۆكیێن نابه‌ینا توركیا و رۆژئاڤا و ئه‌مریكا نه‌كه‌ت، دێ زیان پێ كه‌تیێن ئێكێ بن. ئه‌ڤ سه‌رده‌مه نه سه‌رده‌مێ سیاسه‌تا دووفاقی و بكار ئینانا پێگه‌هێ جۆگرافییه به‌لكو خوه گونجاندنه دگه‌ل سیسته‌مێ گلۆبالیزمێ و بازارێ ئازاده و تێدا هه‌موو مرۆڤ دووری جوداهیێن ئولی و ئتنی و روه‌شه‌نبیری پێكڤه بژین. سیاسه‌تا دووفاقی و پێگه‌هێ جۆگرافی ژبلی زیانێ تشته‌كێ دن ل خودانی زێده ناكه‌ت.
