گشتپرسی و سه‌ربخوه‌یا هه‌رێما كوردستانا عیراقێ
جودابوونا كوردستانێ ژ حوكمه‌تا ناڤه‌ندى ئێدى بوویه پرسه‌كا فه‌ر، زێده‌ى وێ چه‌ندێ كو مافه‌كێ ره‌وایه، هاته بریاردان ژ لایێ قانوونێن نیڤده‌ولى ڤه، ژ وانژى: 1ـ كۆمه‌لا گشتى یا نه‌ته‌وێن ئێكگرتى بریارا وێ یا 545 ل 1952، ب ده‌قێ رێككه‌فتنا تایبه‌ت ب مافێن ئابوورى و جڤاكى و ره‌وشه‌نبیرى، ماده‌ك تایبه‌ته ب مافێ گه‌لان ڤه و ب بریارا چاره‌نڤیسێ وان. ته‌كه‌سكرنا وێ ل سالا 1952 هاتیه‌كرن ب بریارا 637 هاتبوو كو ل ژێر رۆناهیا وى مافێ گه‌لان مه‌رجه‌كێ گه‌وهه‌رى یه بۆ شادببن ب هه‌مى مافێن خوه یێن سه‌ره‌كى. 2ـ ل گرێكا حه‌فتێ ژ سه‌ده‌یا بیستێ بریارا نه‌ته‌وه‌یى ده‌ركه‌فت 1514 ل سالا 1960 دا كو ببیته بنیاتێ قانوونى یێ كو هه‌مى دۆخێن سه‌ربخوه‌بوونێ و بریارا چاره‌نڤیس پشتبه‌ستێ ل سه‌ر بكه‌ن یێن ل دووڤرا هاتى. 3ـ په‌یمانا ده‌ولى یا مافێن مه‌ده‌نى و سیاسى ل 1966. 4ـ نه‌ته‌وێن ئێكگرتى هه‌ر تشتێ هاتى ده‌رباره‌ى بریارا مافێ چاره‌نڤیس 2625 ل 1970 دانایه، ئێدى هه‌ر تشتێ په‌یوه‌ندى ب ڤى مافى هه‌یى بابه‌ته‌ك ل ژێر راگه‌هاندنا جیهانى یا مافێ گه‌لان و دانا سه‌ربخوه‌یێ یا ملله‌ت و گه‌لێن بنده‌ست و رێزگرتنا جیهانى یا مافێن مرۆڤى. 5ـ بریارا 3070 ل 1973 نه‌ته‌وێن ئێكگرتى دخواز ژ هه‌مى ده‌وله‌تێن ئه‌ندام تێدا كر كو:
ئێك ـ دانپێدان ب مافێ گه‌لان د بریاردانا مافێ چاره‌نڤیس و سه‌ربخوه‌یێ دا. دو ـ پێگیریا وێ ب كاركرنێ ل سه‌ر جهئینانا ڤێ ئارمانجێ و پشته‌ڤانیا سه‌پاندنێ ل سه‌ر ئه‌ردى، ب هه‌ردو رۆخسارێن وى یێن ده‌ره‌كى و ناڤخوه‌یى ل دووڤ ئێك ژ لایێ بجهئینانا سه‌ربخوه‌بێ یان ته‌ڤلیبوونێ د چارچووڤێ ده‌وله‌تان یان كیاناتان دا، ب هه‌ر شێوه‌كێ ملله‌ت بریار دده‌ت بێى مایتێكرنا ده‌ره‌كى، ژ لایه‌كێ دى ڤه، پرانیا ملله‌تى ماف هه‌یه “ژ گرۆپێن نه‌ته‌وى و ئاینى یێن بچووك” د بازنێ ده‌وله‌تێ دا كو ب كارێ ده‌سهه‌لاتێ راببن و بژاره‌یا سیسته‌مێ حوكمێ وێ و سروشتێ سازییان ده‌مێ مافێ بریارا چاره‌نڤیس مافێ جودابوونێ بخوه‌ڤه نه‌گریت، كو یێ تایبه‌ت بیت ب وێ گرۆپێ ڤه. 6ـ بیانا سه‌ربخوه‌یا ئه‌مریكى ل ته‌باخا یۆلیۆ 1776. 7ـ به‌لگه‌یا مافێن مرۆڤى یا فره‌نسى سالا 1789.
ئه‌ڤجا قانوونا نیڤده‌ولى هنده‌ك مافان دسه‌پینیت كو پرانی رێزێ لێ بگرن و چاڤدێر بكه‌ن د چارچووڤێ رێزگرتنا مافێن مرۆڤى دا. ئه‌ڤا دووماهیێ هه‌مى رامان و پیڤه‌رێن خوه ژده‌ستداینه، ژبه‌ر سه‌ره‌ده‌ریا حوكمه‌تا ناڤه‌ندى ی عیراقى ل گه‌ل هه‌رێما كوردستانێ، پشتى كو ئه‌ڤا دووماهیێ بریار دایى و بۆ دو قووناغێن دیرۆكى د ناڤ عیراقێ دا بمینیت، به‌لێ ره‌وشا سیاسى و فاكته‌رێن وێ یێن دووماهیێ زیانا خوه یا مه‌زن و گه‌له‌ك ئاشكرا هه‌بوو، د خورتكرنا بێباوه‌ریێ دا ل ناڤبه‌را هه‌مى پێكهاتێن عیراقى، پشتى كریزا دووماهیێ یا سیاسى و ئابوورى یا كو هه‌رێم تووش بوویێ ژ ئه‌نجامێ سیاسه‌تا حوكمه‌تا ناڤه‌ندى، كو هه‌مى داهاتێن به‌شه‌رى و مادى بۆ ته‌رخانكرین بۆ لاوازكرنا هه‌رێمێ، ژ لایه‌كى دۆرپێچا ئابوورى دانابوو ل سه‌ر هه‌رێمَى، ژ لایه‌كێ دی ڤه ژى هه‌رێم ته‌ڤلى شه‌ره‌كێ دژواترین ل جیهانێ كربوو(داعش). ب ڤێ چه‌ندێ ناڤه‌ندێ هه‌ر تشتێ دادوه‌ریا جڤاكى و فره‌هزری و مافێن پێكهاتێن سیاسى و نه‌ته‌وى و عه‌قائیدى ژناڤبرن. پشتى ڤێ پۆخته پێشه‌كیێ ل سه‌ر مافێ گه‌لێ كورد د بریاردانا چاره‌نڤیسێ خوه دا ل گه‌ل عیراقێ، ئه‌و پرسا پێدڤى په‌نایێ دبه‌ته گشتپرسیه‌كا مللى وه‌كو دابینكرن و پاراستن و مافێن كه‌مینه‌یان، سه‌ره‌راى هندێ كو ئه‌نجامێن وێ یێن به‌رجسته‌نه ل دووماهیێ بۆ هه‌لبژارتنا كوردان بۆ سه‌ربخوه‌یێ. لایه‌نێن ئه‌كتیڤ د سه‌ربخوه‌بوونا هه‌رێما كوردستانێ دا:
1ـ سه‌بخوه‌یێ رامانێن مه‌زن یێن مۆرالى بۆ گه‌لێ كوردستانى هه‌نه.
2ـ سه‌روه‌ریا ته‌ڤایى بۆ وه‌لاتیێ كوردستانى ل سه‌ر ئه‌ردێ خوه و پشكداریكرن د بریارا چاره‌نڤیسێ خوه دا.3ـ بریارا خوه د ده‌ستێ خوه داهه‌یه و ل به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه دگه‌رێن ل هه‌ر جهێ هه‌بیت.4ـ سه‌رده‌رى د ناڤبه‌را كوردستانێ و هه‌ر ده‌وله‌ته‌كێ ل جیهانێ دبیته ب ره‌نگه‌كێ راسته‌وخوه بێى ڤه‌گه‌ریان بۆ ناڤه‌ندێ. 5ـ خورتكرنا پێگریا وان ب ناسنامه و تایبه‌تمه‌ندیا وان.6ـ بداویئینانا ره‌نگڤه‌دانێن نه‌رێنى ژ ئه‌نجامێ گه‌فێن حوكمه‌تا ئێكگرتى و سیاسه‌تێن وێ.7ـ پاراستنا توخیبێن خوه بێى مایتێكرنێن كاروبارێن عیراقى یێن ناڤخوه‌یى و خوه‌تالۆقه‌تكرنى ئاریشێن وێ یێن جۆره‌وجۆر، هه‌ر وه‌كو دۆخێ ل گه‌ل ده‌وله‌تێن دیتر یێن هه‌ڤسوى. 8ـ سه‌ربخوه‌بوون دێ كه‌تواره‌كێ نوو و بارۆدۆخێن داهاتى سه‌پینیت بۆ هه‌مى گرنگیان بۆ سه‌رخوه‌بوونا ته‌ڤایى و بجهئینانا خۆیاتیا خۆ د شه‌ڕێ هه‌بوونا مه‌زن دا. ئه‌ڤه هه‌مى دئێت ب رێیا كه‌یس و ستێركگرتنا هه‌مى ده‌لیڤه‌یان بۆ راپه‌رینا گه‌لێ خوه بۆ دروستكرنا پێنگاڤه‌كا شارستانى یا گرنگ و به‌رهه‌مدانا هه‌مى سامانێن خوه، رووبار و مشه‌بوونا ئاڤێ و چاییان و چاندنێ و سامانێن سروشتى وه‌كو پترۆلێ، ئاسنى، سفر و سامانێن دیتر. هنده‌ك ئاریشه د به‌رهه‌ڤى چاره‌سه‌ریێ نه رێگریێ ل سه‌ربخوه‌بوونا هه‌رێما كوردستانێ دگرن: 1ـ رووبرووبوونا چه‌ندین ململانێن ناڤخوه‌یى و ده‌ره‌كى یێن سیاسى و ئابوورى. 2ـ ناكۆكیێن ناڤخوه‌یى ل سه‌ر ده‌سهه‌لاتێ زێده‌دكه‌ت، ئه‌ڤا دووماهیێ دشیان دایه ل وى ده‌مى هه‌كه حزب ژ قووناغێ ده‌ربازببن و هه‌ست ب به‌رپرساریێ بكه‌ن و ده‌ست ژ ئه‌زۆكیێ به‌رده‌ن ل به‌رامبه‌ر خه‌ونا سه‌ربخوه‌یێ و خوه هه‌كه ب پشكه‌كێ ژى بیت، ب رۆلێ خوه ژى دێ هه‌مى ملاملانان لاوازكه‌ت یێن دكه‌ڤنه به‌ر سینگێ كوردستانێ. 3ـ سه‌ره‌راى هه‌بوونا ستوونین ده‌وله‌تا كوردستانێ، به‌لێ نابیته كه‌سه‌كێ ده‌ولى ب تنێ ب رێیا دانپێدانا جڤاكێ نێڤده‌ولى، دا شیانبده‌ت كو ب رۆل و مافێن خوه یێن ته‌ڤالى ل هه‌مبه‌ر جڤاكێ نیڤده‌ولى، ئه‌ڤا دووماهیێ وه‌كو قانعبوونێ یه و نابیت بێژین یا ڤه‌بڕین ب تنێ پشتى بریارنانا سه‌ربخوه‌بوونێ. 4ـ سه‌ره‌راى تشتێ د دیباجه‌یا دستوورێ عیراقێ دا هاتى كو پیگیریكرن ب ڤى دستوورى دێ ئێكبوونا عیراقێ یا ئازا پارێزیت، ب تنێ ئه‌ڤ چه‌نده نابیته رێگر ل به‌رامبه‌ر حوكمه‌تا ئێكگرتى كو به‌ربه‌ستان بدانیته به‌رامبه‌ر سه‌ربخوه‌یا كوردستانێ.
و: ئه‌ڤرۆ
