گه‌نده‌لكار دناڤبه‌را “ئه‌دلێر” و “وه‌ردی” دا
ده‌روونناسێ ب ناڤوده‌نگ ئه‌لفرێد ئه‌دلێر ( 1879-1937 ) د ناڤه‌رۆكا تیۆرییا خوه یا به‌رنیاس دا ئاماژه‌ی ب تێگه‌هه‌كێ دده‌تن كه ئه‌و ژی ” هه‌ستكرن ب كێماسی ” یه. ئه‌دلێری باوه‌ریا ب هندێ هه‌ی كو هه‌ستكرن ب كێم و كاسیێ ئێكه ژ پالده‌رێن مرۆڤی بۆ هه‌ر ڕه‌فتار و كریاره‌كێ و ئه‌و بۆ سه‌لماندنا بیروباوه‌را خوه ئه‌نجاما ڤه‌كۆلینا خوه بۆ چه‌نده‌ها كه‌ساتیا دكه‌ته به‌لگه و نیشاندده‌تن كو هێز و ووزه‌یا هه‌ستكرن ب كێماسیێ د ڤان كه‌سان دا ئێكه ژ وان بناسێن وان هان دده‌تن بۆ گه‌هشتن ب وان كێماسیان و تێر و ته‌ژی كرنا وێ بۆشاهیێ.
دیاره هه‌كه‌ر ئه‌م ڤێ تیۆریێ ب سه‌ر گه‌نده‌لكاران دا جێبه‌جێبكه‌ین دێ كۆژیه‌ك ڕۆهن ژ كه‌ساتیا وان ل به‌ر مه ڕۆهن بیتن. ئه‌ڤه ئانكو گه‌نده‌لكار ب هه‌ر شێوازه‌كێ ڕێ تێبچیتن بزاڤێ دكه‌تن بگه‌هیته هژماره‌كا ده‌ستكه‌فتێن بووژه‌نی ( مادی ) و ئابووری و یان جڤاكی و سیاسی و بۆ ڤێ چه‌ندێ پیڤه‌رێن ئاسایی و دروست و یاسایی بۆ وی بۆ گه‌هشتن ب ڤان ئارمانجێن، كو گه‌له‌ك نه د شیانا وی دانه و نه‌ژی ئه‌و هه‌ژی وان ده‌ستكه‌فتانه، هیچ ڕامانه‌ك و واتایه‌كێ نانده‌ن و نینن. ڕاسته و دبیتن هنده‌ك كه‌س ل ڤێرێ ڕه‌خنه‌یه‌كێ ئاراسته‌ی ڤی بابه‌تی بكه‌ن، ئه‌و ژی ئه‌وه كو ده‌یناندنا ئارمانجان بۆ هه‌ر كه‌سه‌كێ پالده‌ره‌كێ مه‌زنه بۆ گه‌هشتن ب ویست و داخوازییان و پێشكه‌فتنێ. و ئه‌م ژی دێ ده‌نگێ خوه ئێخینه پال ده‌نگێ ڕه‌خنه‌گران و ڕه‌خنه‌یا وان ب سینگه‌كێ فراوان وه‌رگرین، لێ دگه‌ل هندێ ئه‌م بیرا وان دهینین هه‌كه‌ر ده‌یناندنا ئارمانجان د ژیانێدا گرنگیا خوه هه‌بیتن بۆ هه‌ر كه‌سه‌كی و بۆ هه‌ر ده‌ستكه‌فته‌كێ، چ مه‌زن و چ بچووك، لێ هه‌مدیسا گه‌نده‌لكار بیرا خوه نائینیتن ئان ژی ژدل و گیان خوه ل گێلی دده‌تن كو هه‌كه‌ر ئه‌و د هنده‌ك تشتان دا سه‌ركه‌فتی نه‌بوویه و ژبه‌ر هه‌ر ئه‌گه‌ره‌كێ، چ سیاسی بیتن یات ئه‌گه‌رێن تایبه‌ت، و ده‌لیڤه بۆ گه‌هشتن بۆ هژماره‌كا پێدڤیاتی و ئارمانج یان هزر و بیر و باوه‌رێن خوه نه‌بوویه لێ ژ ئالیه‌ك دنڤه هه‌ر وی گه‌نده‌لكاری چه‌نده‌ها ده‌ستكه‌فتێن دیترێن هه‌بووین و هه‌ین، كو گه‌له‌ك ژ خه‌لكێ ئاسایی و یێن وه‌كی وی مرۆڤ ئه‌و ده‌رفه‌ت نه‌بوویه بگه‌هیته وان، ئه‌ڤه ئانكو هه‌كه‌ر گه‌نده‌لكار ژ وی لایه‌نێ ئه‌و هزركه‌تن بۆ وی كێماسیه و نه‌شیایه ده‌ستكه‌فته‌ك هه‌بیتن، لێ ژ لایه‌نه‌ك دیتر ئه‌وی گه‌له‌ك ده‌ستكه‌فتێن دیتر هه‌بووینه، و بزاڤا وی بۆ هندێ كو هه‌موو لایه‌ن و پێداویستیێن خوه بێی كێم و كاسی تیرَ و دابین بكه‌تن، ب خوه وه‌ك جڤاكناسێ به‌رنیاسێ ده‌ڤه‌رێ و هه‌لگرێ ئالایێ سكۆلاریزمێ ( علمانیه‌تێ) ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ ” عه‌لی وه‌ردی “( 1913-1995) ئاماژه‌ی پێدده‌تن خاله‌ك نه‌رێنی ژ كه‌ساتیا ڤی گه‌نده‌لكارییه و هێما و نیشانه‌كه ژ نه‌ساخی و تێكچوونا سایكۆلۆژیا وی كه‌سی، چنكو ئه‌و كه‌سێ ل دووڤ هندێ بیتن هه‌موو كێماسیێن خوه چاره‌سه‌ر بكه‌تن بلا د كه‌ساتیا خوه دا گۆمانێ بكه‌تن و بزانیتن ئه‌ڤ خواست و داخوازیه نیشانه‌كه ژ نه‌ساخیا ده‌روونی ل نك گه‌نده‌لكاران و وان كه‌سێن هزر دكه‌ن، ڤیابا ب هه‌ر ڕه‌نگه‌كێ هه‌بیتن هه‌می ڤان كێم و كاسی و نه‌بوننان ته‌ژی و دابین بكه‌تن دا بڤی ڕه‌نگی بگه‌هنه ته‌واوه‌تیێ و ( كه‌مالێ )، چنكو هزركرن بڤی ڕه‌نگی خه‌له‌تیه‌ك مه‌زنه. خه‌له‌تیه‌ك مه‌زن ژبه‌ر هندێ ژ لایه‌كیڤه گه‌له‌ك ژ وان ده‌ستكه‌فتان به‌رهه‌مێ ماندیبوونا وان نینه و ئه‌و ب هزاران ڕێكێن نه‌دروست وان بده‌ستخۆڤه دهینن و ژلایه‌ك دیترڤه گه‌له‌ك ژ وان ده‌ستكه‌فتان مافێ خه‌لكێ دیتر ژی یا تێدا هه‌ی یان ب لایه‌نێ كێمیڤه ئه‌و ژی تێدا پشكدارن. ژ لایه‌ك دیتر ڤه هندی بڤی ڕه‌نگێ نه‌ئاسایی گه‌نده‌لكار بزاڤا بده‌ستڤه‌ئینان و گه‌هشتن ب ( كه‌مالێ ) بكه‌تن ژێ دویردكه‌ڤیتن و ئه‌نجام ژی ئه‌وه وه‌كی مه‌زن ژێ دبێژن:” ئه‌وا ب. .. هاتی دێ ب. .. چیتن”. ئه‌و كه‌سێن بڤی ڕه‌نگی ل دووڤ ( كه‌مالێ ) دگه‌ڕهن بدیتنا “وه‌ردی ” نه‌ساخێن ده‌روونی و سایكۆلۆژیكن و پێدڤی ب چاره‌سه‌ركرنێنه. چنكو سروشت ( كه‌مالێ ) په‌سند ناكه‌تن و نه‌ته‌واوه‌تی پشكه‌كه ژ سروشتێ ئاسایی و بنه‌ما و پره‌نسیپێن ڤێ جیهانێ، كو ئه‌و ب خوه ده‌لیڤه و بناسێ سه‌ره‌كیێ بزاڤێ و كاری و ژیارێ و بڕێڤه‌چۆنا عه‌جه‌لۆكا ژیانێ و شارستانیه‌تێ و مرۆڤایه‌تیێیه.
به‌رۆڤاژی ئه‌ڤرۆكه و كاودانێ ناله‌بارێ ئابووریێ هه‌رێما كوردستانێ و ب ئه‌گه‌رێن وه‌كی قه‌یرانا داراییا جیهانی و ده‌ڤه‌رێ و هاتنه‌خوارێ یا بۆهایێ په‌ترۆلێ و ئابلوَقه‌یا ئابووریا حكومه‌تا ناوه‌ندی و جه‌نگێ تیرۆریستێن داعشێ و. .. هتد، پێدا ده‌رباز دبیتن باشترین ده‌لیڤه‌یه كو گه‌نده‌لكار دلسافی و دلساخیا خوه نیشانی خه‌لكی بده‌ن و ب ڕه‌نگ و ڕێكێن جودا، ڤه‌شارتی یان ئاشكرا، ئه‌و چه‌ندا ب گه‌نده‌لی و ل سه‌ر پشتا هه‌ڤنیشتمانیێن كوردستانێ بده‌ستخۆڤه ئیناندین بینن و جاره‌ك دیتر ل خۆدانێن وان یێن ڕه‌سه‌ن بزڤڕینن. و ئه‌ڤه چ ژ ( خزینا ) وان كێم ناكه‌تن به‌لكو دێ باره‌كێ گران ژ سه‌ر ملێن خه‌لكێ ڤه‌كه‌تن و نه‌خاسمه د ڤێ ته‌نگاڤیێ دا ب هزاران ئاریشه و ئاسته‌نگ و دلگرانی یێن د ناڤا خێزانا كورده‌واریدا په‌یدا بووین، هه‌كه‌ر وه‌كی ژه‌هرا كه‌سه‌كێ خواری و پێدڤییه بهه‌لاڤێژیتن و ئه‌ڤ هه‌لاڤێتنه، هه‌كه‌ر، رووی بده‌تن ئێكه‌م قۆربانیێن وێ خۆدێ گه‌نده‌لكاره.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ