گۆتنكێن مالكى د خواندنه‌كا سایكۆلۆژیانه‌دا
( شرۆڤه‌كرنه‌ك لسه‌ر بنه‌مایێ ده‌روونناسییا سیاسى و ئایینى)
هه‌ر دو زانا فرۆید و یۆنگى ب دو تێگه‌هێن میكانیزما فرت و فێلێن ده‌روونى (حیل نفسی) و نه‌هایداریان نه‌ستێ ب كۆم (لاشعورێ جمعی) ده‌رگه‌هێ شرۆڤه‌كرنا گه‌له‌ك ره‌فتارێن مرۆڤى ڤه‌كرن. یێ ئێكه‌م ئاماژه‌كه بۆ هندێ مرۆڤێن خودان كه‌ساتیه‌كا لاواز گه‌له‌ك جاران بۆ ره‌فتارێن خوه و ب شێوه‌كێ نه‌هایدار په‌نایێ بۆ هنده‌ك شێوازێن شاش دبه‌ن و هێجه‌تگرتن (تبریر) ئێكه ژ وان و ئه‌و كه‌س بزاڤێ دكه‌ت بۆ نیشادانا دروستیا وێ ڕه‌فتارا خه‌له‌ت هه‌ر جۆره هێجه‌ته‌كێ بگریت. و مه‌به‌ست ژ تێگه‌هێ دی ژى ڤه‌گۆهاستنا هه‌ست و سۆز و ره‌فتار و باوه‌رێن مرۆڤینه ژ نڤشه‌كى به‌رى هزاران سالان و هه‌بوونا وان وه‌ك میراته‌كێ پێكهاتا وى یا سایكۆلۆژى د نوكه دا.
به‌رى هه‌ر تشته‌كى فه‌ره خوانده‌ڤانێ بابه‌تى ڕاستیه‌كا دیرۆكى و لۆژیكى و ئایینى ژ بیر نه‌كه‌ن و ئه‌و ژى ئه‌وه كو بزانیت كو ئایینێ ئیسلامێ ئێكسان نینه ب عه‌ره‌بان و هاتنا قورئانا پیرۆز ب زمانێ عه‌ره‌بى ب ئاشكرایى و د ئایه‌تێن خودایێ مه‌زن و دلۆڤان و دا، نه‌خاسمه (یوسف/2) و ( زه‌خره‌ف/3 ) و…هتد، وه‌كى فه‌یله‌سۆف و زانایێ مه‌زنێ عه‌ره‌ب، عه‌لى وه‌ردى، دبێژیت، تنێ مه‌به‌سته‌كا چاكسازیا جڤاكى بوویه.
هه‌مى گۆتن و داخویانیێن مالكى باشترین و جوانترین و هه‌ژیترین به‌رسڤ وه‌رگرتن و بێهنا وى هاته دان، هه‌كه بزانیت. بژى بۆ وێ به‌رسڤێ. تنێ لایه‌نه‌ك نه‌بیت و ئه‌ڤ گۆتاره وى لایه‌نى و ل سه‌ر بنه‌مایێ تیۆرێن سه‌رى دێ شرۆڤه كه‌ت. ئه‌وا مالكى به‌حسێ جوهیان دكه‌ت و ئه‌ڤرۆكه ئه‌و ب هێجه‌ت و ب ناڤێ ئیسلاما پیرۆز دكه‌ت هیچ په‌یوه‌ندى ب ئایینى ڤه نینه، به‌لكو چیڕۆكا وێ یا به‌رى سێ چار هزار سالانه و ب میرات گه‌هشتیه ئه‌بو جه‌هلى و ئه‌بو له‌هه‌بى و پاشى مالكى و یێن دی و ژ وان ژى چوویه د ناڤ نه‌ته‌وێن دی دا و ژ وان ژى ئارییان. ئه‌ڤرۆكه ئیران گه‌فان ل جوهیان دكه‌ت ب ژناڤبرنا وان و ئه‌ڤه نه‌ساخیا عه‌ره‌بێن بیابانى بوویه و پاشى بۆ فارسان هاتیه ڤه‌گۆهاستن، چونكى ژ لایه‌نێ جوگرافی ڤه ئیران ل كیرێ و ئیسرائیل ل كیڤه‌یه؟ وه‌كى دی ئارییان و ئێك ژ شاهێن ئیرانا كه‌ڤن ب قورتالكرنا به‌نى ئیسرائیلیان ببیه مه‌سیحیێ وان، چونكى هێشتا عیسا(س) نه‌هاتبوو، دگۆتن ئه‌و عیسایه و یێ هاتى وان ژ زۆرداران قورتال بكه‌ت. پا چی یه مالكى و ئیران گه‌فان ل وى نه‌ته‌وه‌ى دكه‌ن؟ دیرۆك دبێژیت ئه‌و گه‌فه یێن به‌رێ و هینگى نه ده‌مێ باب و باپیرێن مالكى كه‌رب و قه‌هر ژ جوهیان هه‌لگرتین. به‌لێ بۆچى؟ مالكى ژبلى كو چ ژ جوگرافی و مێژوویێ چێ نه‌كریه و نزانیت كو جوهی چه‌ند هزار سالان به‌رى عه‌ره‌بان ل ئیسرائیلا نوكه ژیاینه، كه‌ربێن باب و كالێن خوه هه‌ر سال نوو دكه‌ت و دكه‌ته د مه‌ژیێ خه‌لكێ دی دا. ئه‌وێ شه‌هره‌زاى جوهیان بیت ب ئاشكرایى دێ بینیت كو وان مێنتالیته (ئه‌قلیه‌ته‌كا) ئابوورى و بازرگانی هه‌یه و ده‌ستێ خوه بكه‌نه به‌رى دێ بیته زێڕ و پاره و كه‌سێ هندى كوردستانیان ئه‌ڤ ڕاستیه نه‌دیته ده‌مێ سالێن پێشى ڕاته‌قاندنا وان ئه‌و د ناڤ مه دا دژیان و خه‌لكه‌ك مالكه‌ر و ب وج و بازرگان و پیشه‌دوست بووینه و هه‌مى ده‌ما حه‌سوودى پێ دهاته برن.
ل هزار سالێن به‌رێ و ده‌مێ عه‌ره‌بێن بیابانێ، ژ بلى مالباتا هاشمى كو تێهنه‌كا ڕێنجبه‌ریێ و مێرخاسیێ و نانده‌هێى د ناڤ دا هه‌بوو، ئه‌ڤێن دی نه‌ڕێنجبه‌ر و شولكه‌ر بوون و وه‌كى تێژكێن كتكێ بۆ پاریه‌كێ نانى هه‌تا ئێڤارى ب سه‌روچاڤێن ئێكڤه بوون، پیرۆزترین پیشه ل نك وان كوشتن بوویه. به‌رۆڤاژى وان، جوهی مرۆڤێن ڕێنجبه‌ر و پیشه‌دوست و ده‌س پاقژ و جهێ باوه‌ریێ بوون. عه‌ره‌بێن سامى، به‌رۆڤاژى برایێن خوه یێن دی وه‌كى فنیقییان و ئاشوورى و كلدانى و بابلیان ئه‌ڤ چه‌نده نه‌بوو و (كه‌د حه‌رام) په‌روه‌رده ببوون. سروشتی یه ڤى ساخله‌تێ جوهیان و سامانێ وان ئه‌و هنده‌ك دفن بلند كربوون و خوه ب گه‌لێ هه‌لبژارده دایه زانین. دیاره ڤێ هزرا نه‌باش ل نك وان پالده‌رك بۆ وێ زۆرداریێ بیت یا ل خه‌لكێ دی دكرن. له‌وما عه‌ره‌بان كه‌رب ژ وان ڤه دبوون، به‌لێ به‌هرا مه‌زن كه‌رب یا سامان و سه‌ره‌وه‌تا وان بوو كو به‌رهه‌مێ كار و ڕێنجبه‌ریا وان دهاته هژمارتن، نه‌ك ئه‌وێ زۆرداریێ. چونكى كه‌سێ هندى عه‌ره‌بان زۆردارى ل هه‌ڤدو نه‌كریه. نموونا ڤى جۆرێ كه‌رب و كه‌ربان ئه‌م د ناڤ جڤاكى ژى دا دبینین ده‌مێ برایه‌كى كه‌رب ژ برا یان پسمامه‌كێ دی یێ ب وج و كێرهاتى ڤه‌دبن گاڤا خه‌لك مه‌تحێ وى دكه‌ن. بۆ عه‌ره‌بان ژى هه‌مان كاودانا جڤاكى هه‌بوو. پشتى هاتنا ئیسلاما پیرۆز و ب هێزبوونا وان هێجه‌ت ژى خۆش بوو و كافركرنا وان، وه‌كى چه‌وا دگه‌ل ئارییان هاته بكارئینان، ئه‌و پالدان و یێ كوشتى كوشت و یێ دى گه‌له‌ك ژێ ڕاته‌قین و ل جیهانێ به‌لاڤه بوون. وه‌كى چه‌وا به‌رى هینگێ ژى ب سه‌رێ وان هاتبوو. عه‌ره‌ب نائیننه بیرا خوه ده‌مى جوهی ب كافر و ئارى ب مه‌جوسى دهاتنه هژمارتن، وان خودایێ مه‌زن و ئێكانه دپه‌رێست و كافرێن ڕاستی ئه‌و و خودایێ وان لات و مه‌نات و هۆبه‌ل و عۆزا بوون. ئه‌ڤ كه‌ربه ژ جوهیان، نڤش بۆ نڤشى هاته ڤه‌گۆهاستن و ئه‌ڤرۆكه گه‌هشتیه مالكى، مالكى ژی وان ب ئه‌گه‌رێ ئاریشێن خوه دزانیت. مالكى و برایێن وى ل وه‌لاتێن عه‌ره‌بى ل بن سیبه‌را ئیسلاما پیرۆز، وه‌كى جوهیێن هینگێ خوه كریه نه‌ته‌وه و گه‌لێ پیرۆز و هه‌لبژارتى، ئه‌و ره‌فتارا كرێت یاكو د قورئانا پیرۆز دا (حه‌جه‌رات/13) و…هتد، هاتیه ڕه‌تكرن، و ل بن ڤێ هزرێ كو ” گه‌ل و نه‌ته‌وێن دی پێدڤیه خزمه‌تا عه‌ره‌بان بكه‌ن و ل بن شاش و په‌ڕێن وان بهێن و بچن”، مه‌زنترین ڕێكخراوێن تیرۆرستى ب ناڤێ ئیسلاما پیرۆز ئاڤاكرن و به‌ردانه گیانێ موسلمان و نه‌موسلمانان و ده‌رگه‌هێ ده‌ستوه‌ردانا خه‌لكى ل ده‌ڤه‌رێ پترتر كرن. ئێدى ڕۆژا هندێ یا هاتى جیهان و كورد تێ بگه‌هن ئیسلام وه‌ك ئایینێ براتى و دادپه‌وره‌ى و ئێكسانى و ئاشتیێ نه‌ئێكسانه دگه‌ل عه‌ره‌ببوونێ و ئه‌م كورد هزار سالان پتر برایێن وان بووین و ژبلى ئه‌نفال و كێمیابارانكرنێ مه قه‌نجیه‌ك ژ وان نه‌دیت و ئه‌ڤرۆ نه‌چارین چه‌ند سالان ببینه برایێن به‌نى ئیسرائیلیان و هه‌كه وان ژى ئه‌و چه‌ند كر، ئه‌م دێ وان ژى هێلین. باشه دێ كورد كه‌نگى د ڕاستیان گه‌هن؟ ئیسلام ئایینێ كۆمه‌ك نه‌ته‌وانه و پیرۆزه، لێ هزرا پیرۆزییا عه‌ره‌بان هزره‌كا شاشه و پشكه‌كه ژ دفن بلندیا عه‌ره‌بان و ژبه‌ر ساویلكه‌یێ یا چوویه د مه‌ژیێ مه دا. عه‌ره‌ب ژى گه‌له‌ك جوینن و مه‌سیحى و جۆهى و مۆسلمانێن تێدا. هندى ئه‌ڤ هزرا پیرۆزییا وان بسه‌ر مێنتالیته و سایكۆلۆژیا هزریا موسلمانان زال بیت، تیرۆر دێ ساخ و به‌رده‌وام بیت. ئه‌و كه‌ربا هزار سالیا عه‌ره‌بان ژ ڕێنجبه‌رى و مالكه‌ریا جوهیان هلگرتى ئه‌ڤرۆكه ژى یا هه‌ى و ئه‌نجامێ سه‌ركه‌فتنا جوهیانه د ئاڤاكرنا ده‌وله‌ته‌كا بهێز دا ل سه‌ر ئه‌ردێ ڕه‌سه‌ن، یێ كو پشتى ڕزگاركرنا وان ژبن زۆلما فیرعه‌ونان ژ ئالیێ موسا (س) یڤه، خودایێ مه‌زن و دلۆڤان وه‌ك دیاریه‌ك پێشكشى وان كرى. ئه‌ڤ ده‌وله‌تا بچووك ل ده‌ڤه‌رێ سمبۆلا دیمۆكراسیه‌ت و فره‌نه‌ته‌وه‌یى و پێشكه‌فتنێ یه، و د هه‌مان ده‌م دا ژ ئالیێ سیاسى ڤه جێگیرترین وه‌لاته ل ده‌ڤه‌رێ. عه‌ره‌ب ب هه‌مى شیانێن خوه‌ڤه نه‌شیاینه ستوونێن وێ بله‌قینن و كه‌ربێن باب و كالێن خوه ئه‌ڤرۆكه ب شێوازێن وه‌كى تێبه‌ردانا كه‌س و نه‌ته‌وه‌یێن دی یێن وه‌كى مه‌لا و ئاخووندێن ئیرانێ و خه‌لكێ دی، ب وان جێبه‌جێ دكه‌ت و ئاخفتنێن مالكى و به‌رى وى ژى گه‌له‌كێن دی هه‌مان ئه‌و كه‌رب یێن جیهان پێ دهێته سۆتن، به‌لێ پا وه‌كى باب و باپیرێن مه یێن به‌هشتى دبێژن:” سه دڕه‌ویت و كاروان دبۆریت”!
* بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتیا په‌روه‌رده/ زانینگه‌ها زاخۆ