گیاندار د خویسارا پەیڤان دا
عزەت یوسف
هەلبەستا هایكۆ، وەچەرخانەك نوی یە د ئەدەبیاتێ كوردی دا، هەلبەستڤان شەمال ئاكرەیی وەكو شەنگ و پیشەنگ هەسپێ خۆ د ڤی بیاڤی دا راكرییە چارگاڤێ و تاودایە. پەرتۆكا (خویسارا پەیڤان)، خەتیرەكا گەشە تیرۆژكێن وێ ل سەر گولیێن پۆڕا پەرتۆكێ سەمایێ دكەن.
هەر پەیڤا خویسار ب خۆ نیشانا چەلەنگی و چەڤنگی دبەخشیت، دەمێ سپێدە و سەحاران مرۆڤ ژ خەوا گرانا شەڤ درێژێن سڕا زڤستانێ هوشیار دبیت، دبینیت خویسارێ تەڤنێ زویڤییێ خۆ ل سەر بەژنا گژوگیای راچاندی و خویل و خوار كری، ل بەندەمانێ چاڤێ رۆژێ دبیت خویسارێ بحەلینیت و ژین و ژیار نورمال و بەردەوام بیت.
د ڤێ پەرتۆكێ دا نڤیسەری هندەك هایكۆ ل سەر گیانداران؛ گیاندارێن كیڤی و گیاندارێن كەهی ئاڤا كرینە، ناڤێ چەند گیانداران تێدا هاتینە، وەكو: (پەلاتینك، ماسی، هەسپ، داركۆكە، گورگ، كێڤرویشك، مێری، كەو، پەپۆك، كوتر، خالخالۆك، پشیك، شێر..).
وەك نمونە دێ چەند گیانداران د خویسارا پەیڤان دا وەرگرین:
پەلاتینك… ناڤێ پەلاتینك پێنج جاران دەردكەڤیت: (د ناڤ گولان دا، كەڤالەكێ رەنگینە، پەلاتینكا رند. هایكۆیا ژمارە 266 و 291 خۆ دوبارە دكەت)، پەلاتینك هەڤالینیا گولان دكەت، ل مێرگێن تژی كولیلك كورتە ژیانا خۆ ب سەر دبەت، گول و پەلاتینك هەڤڕا هەڤال و كەڤالن). پەلاتینك د رەوشەنبیریێن جودا دا دەربڕینێ ژ ئازادیێ و جوانیێ و ئەڤینیێ دكەت.
كەو… كوردان گەلەك ستەم ل كەوی كرییە، دبێژن كەو دوژمنێ سەرێ خۆیە، لەوا ئاكرەیی ژی ل ڤێ هایكۆیێ دبێژیت: (كەو روبادێن مە، بۆ هەڤدو خۆش كەوگیرن، خۆلیسەر و كەوو). كەوێ رباد جۆرە كەوەكە ل چیایێ شنگالێ پتر ناڤێ وی چوویە، ئانكو هەمان رامانا گۆتنا پێشینان هەلدگریت. مەهەكا رۆن و زەلال ژی د وەرزێن سالێ دا هەیە، هندا زەلالە دبێژنێ هەیڤا كەوچەرین.
د هایكو ژمارە 2 بەرپەڕێ 18، دیسا كەو، دبێژیت: (رەڤدەكا كەوان، خۆ ژ چیای ڤەدەركر، كەفتنە داڤان). هایكۆڤان ل ڤێرە دبێژتە مە، هەر كەسێ خۆ ژ توخمێ خۆ ڤەدەر كەت، هەر گیاندارێ ژ خۆرستێ خۆ دویر بكەڤیت، دێ موفتەلا بیت، هێزا گیانداران ب كۆم و پێكڤەیێ یە. پەیڤا (رەڤدە، قگیع، pack) بۆ بالندان باش ناهێت، بۆ سە و گۆرگان دهێت، نموونە رەڤدەكا گۆرگان كەتنە پەزی. شوینا رەڤدە پەیڤا رەف یان (بڕ، سرب،flock) بۆ بالندان دهێت، دبێژن بڕەكا بالندان ل سەر دارێ دادان.
هەسپ… بۆ من هایكۆیا ژمارە 199، ل سەر هەسپی گەلەكا خورتە، هەسپ هێمایێ جوانی و هێز و شانازی ب خۆڤە دگریت: (وێ هەنێ هێشتا، ل سەر پشتا هەسپێ دوهی، دچیتە راڤێ). شرۆڤەكرنا من بۆ ڤێ هایكۆیێ د سێ خالان دا خۆیا دبیت، یا ئێكێ دەمێ دبێژیت هەسپێ دوهی، ئانكو رۆژا چوویی، چوویی ژی نازڤریت، بۆ پاشكەفتن و پاشداچوون و چ ڤێ نەهاتنێ دزڤریت. یا دوێ دبیت یێ هەنێ هێشتا ب (ئەمجادێن) باب و باپیرێن خۆ دخۆڕیت و ئەو ب خۆ یێ دەست ڤالایە. یا سیێ ژی دبیت هەسپێ دوهی نها پیر بوویە و هێز و شیان نەمایە، یان ژی لنگەكێ وێ شكەستییە، نابیت ژی ب هەسپێ لنگ شكەستی بچییە راڤێ یان پێشبركا غاردانێ.
ماسی… (ماسیەكێ مەزن، د ئاڤەكا تەنگ دا بیت، هەر یێ خاری یە)، دیسا (ئەزم ماسیێ گێژ، د نێڤ دەستێن تە دا مە، شۆكان ڤەنەدە). دلۆڤانی دلمانی دهێت، ماسییا د دەستان دا ئەو ژ مالا خودانێ یا دەستەسەرە، ژ ئاڤ ڤەدەرە، هیچ پێدڤی ڤەدانا شۆكێ نینە. ماسی خولقیەتەكا ئاڤی یا بێ زیانە، یا مفادارە نەئێشینە.
داركۆكە… د كەلتورێ كوردی دا بەحسی وی بۆ پەشێمانیێ و تووبەدارییا بێ تووبە هەیە، دبێژن تووبا داركۆكەیە، ئانكو شەڤێ تووبە دكەت و رۆژێ دزڤریتە سەر ئێك و دوا بەرێ، یان ژی دبێژن داركۆكە بەلا سەرێ خۆیە. هایكۆ یا مە دبێژیت: (داركۆكێ نەزان، دارا بەڕیێ دنكراند، نكل ژ خۆ شكاند)، خۆرستێ داركۆكەی نكراندە بێ راوەستیان، وەسا كون و قولێرا د داران دا ڤەدكەت و دكەتە لیس و هێلین، نكراندا دارێ رەنج پێ دڤێت نكلێ وی دئێشیت، شەڤێ حەویان ڤێ ناكەڤیت. ئەو پەیاما ل ڤێرە كاك شەمال دگەهینتە مە یا زەلالە (مینا داركۆكەی نەبە، نەزان نەبە، خۆ نە ئێشینە و نە شكینە).
