ھندەک پێشیلکاریێن دادگەھا بلند ل عیراقێ
شڤان محەمەد سەلیم نێروەیی*
بۆ ئێکەم جار د دیرۆکا ئیراقێ دا, و پشتی کەتنا رژێما گۆربەگۆر ل نەھی نیسانا سالا 2004 و ژ بەر گرنگیا ڤێ دادگەھێ وەکو چاڤدێر ل سەر یاسایا دستووری و رێنما و بریارێن دھێنە دەرکرن ژ لایێ دەستھەلاتا یاسادانانێ و جێبەجێ کرنێ و دادگەریێ ڤە.
پاراستن و گەنتیکرنا مافێن ھەموو نەتەوەیان و ھەرێمان یێن دستووری و پرسا مافێن مرۆڤی بەراورد ل گەل تێکستێن راگەھاندنا جیھانیا مافێن مرۆڤی د بەندێن (1ـ27) و بەندێن دستوورێ ئیراقێ یێن گرێدای مافێن مرۆڤی دا, و ل گۆر بەندێ 44 ژ یاسایا برێڤەبرنا دەولەتێ ل قووناغا ڤەگوھاستنێ دا.
ھەروەسا ل گۆر ئەو دەستھەلاتێن تەشریعی یێن ئەنجوومەنێ وەزیران ھەین د وی دەمی دا, ل رێکەفتی 24/2/2005, فەرمانەک دەرکر بۆ یاسایا دادگەھا ئێکگرتیا بالا ل عیراقێ, ل ژێر ھژمار 30 یا سالا 2005.
دیسا ل رێکەفتی 1/6/2005. ئەنجوومەنێ سەرۆکاتیێ بریارەکا کۆماری دەرکر ب ھژمار 2, ئەو ژی ژبۆ دامەزراندنا سەرۆک و ئەندامێن دادگەھا ئێکگرتیا بالا, و پشتی دستوورێ عیراقێ ھاتیە دانان ل سالا 2005 و ھاتیە جێبەجێکرن ل رێکەفتی 20 مایسا سالا 2005.
ژبۆ ھندێ دا ئەڤـ دادگەھە پتر رۆل و دەستھەلات ھەبیت, گەلەک گورانکاری ب سەر پێکئینانا ڤێ دادگەھێ دا ھاتن, ئەوا ھژمار 30 یا سالا 2005 و دەستھەلاتێن ڤێ دادگەھێ بەرفرەھتر لێکرن.
زێدەباری دەستنیشانکرنا تایبەتمەندێن وان, ھەروەکو ل گۆر بەندێ 92 برگا ئێک ژدستوورێ عیراقێ ھاتیە, دادگەھا ئێکگرتیا بالا دەستەکەکا دادوەریا سەربەخوەیە ژ لایێ دارایی و کارگێری ڤە و بڕگا 2, ئەڤـ دادگەھە ژ ھندەک دادوەر و شارەزایێن دفقھێ ئیسلامێ و شارەزایێن یاسایی پێکدھێت, ژمارا وان دھێنە دەست نیشانکرن, دھێنە رێکخستن ب رێکا ھەلبژارتنێ.
کارێ ڤێ دادگەھێ دێ ب یاسایێ ھێتە دانان, ئەو ژی ب زۆربەیا 1/3 ژ ئەندامێن ئەنجوومەنێ نوونەران (باعچا ء پلپی اعچاء مجلس النواب), ھەر ل ژێر وان گورانکاریان, ل گۆر بەندێ 93 ژ دستوری, تایبەتمەندیێن ڤێ دادگەھێ زێدەتر لێکرینە ئەو ژی:ـ
1ـ چاڤدێری ل سەر دستووریا یاسایی و ئەنزیمێن جێبەجێکار.
2ـ شرۆڤەکرنا تێکستێن دستووری.
3ـ جوداکرن (الفێل) د وان کەیسان دا ئەوێن دھێنە پێگەھاندن ل سەر پراکتیکرنا یاسایێن ئێکگرتی و بریار و راستەرێبوون و رێنما و پێرابوونێن دھێنە دەرکرن ژ دەستھەلاتا ئێکگرتی و یاسایێ یێ راسپاردی, کو مافێ ھەر ئێک ژ ئەنجوومەنێ وەزیران و ئەوێن خودان ماف, مافێ تانا ئێکسەر ھەیە ل دەف دادگەھێ
4ـ جوداکرن دوان رکابەریاندا(النزاعات) ئەڤێن دناڤبەرا حوکمەتا فیدرال و حوکمەتێن ھەرێمان و پارێزگەھان و باژێراڤانیان و رێڤەبەرێن خوە جھی دا.
5ـ جوداکرن د وان رکابەریان دا ئەڤێن د ناڤبەرا حوکمەتێن ھەرێم و پارێزگەھان دا.
6ـ جوداکرنا وان تۆمەتێن دھێنە ئاراستەکرن بۆ سەرۆک کۆماری و سەرۆکێ ئەنجوومەنێ وەزیران و وەزیران, و دھێنە رێخستن ب یاسایێ.
7ـ پەسەنکرنا ئەنجامێن دووماھیێ یێن ھەلبژارتنێن گشتی بۆ ئەندامبوونا ئەنجوومەنێ نوونەران.
8ـ برگا (1) جوداکرن د وان رکابەریێن تایبەتمەندی (تنازع الاختێاێ) دا چێدبن, ئەڤێن د ناڤبەرا دادگەریا ئێکگرتی (فیدرالی) و دەستەیێن دادگەریا ھەرێمان و پارێزگەھان, ئەڤێن نە رێکخستی ل ھەرێمێ.
برگا (2) جوداکرن د وان رکابەریێن تایبەتمەندی, ئەڤێن د ناڤبەرا دەستەیێن دادگەریا ھەرێمان یان پارێزگەھان, ئەڤێن نە رێکخستی ل ھەرێمێ.
ھەر ل گۆر بەندێ 4 ژ یاسایا دادگەھا ئێکگرتیا بالا یا ھژمار 30 یاسالا 2005, چار مەھام ھەنە ئەو ژی:ـ
1ـ جوداکرنا وان رکابەریان ل سەر پرسێن جودا, ئەوێن د ناڤبەرا حوکمەتا فیدرال و حوکمەتێن ھەرێمان و پارێزگەھان و باژێرڤانیان و کارگێرێن خوە جھی دا.
2ـ جوداکرنا وان رکابەریان, ئەڤێن گرێدای ب رەوایا دستووری و ھەموو یاسایان و ھەلوەشاندنا وان یاسایان ھەکە دھەڤدوژ بن ل گەل دستووری.
3ـ بەرێ خوەدانا وان تانان ل سەر ئەحکام و بریارێن دھێنە دەرکرن ژلایێ دادگەریا کارگێری ڤە.
4ـ بەرێخودانا وان داوایان ئەڤێن ب سیفەتا تێھەلچوونێ (استئنافیە) و ئەڤـ تایبەتمەندیە دھێتە رێخستن ب یاسایێ.
ھەژی گۆتنێ یە کو ھەر ژمێژوویا دامەزراندنا دادگەھا ئێکگرتیا بالا ل ئیراقێ ل سالا 2005 ھەتا ڤی دەمی, ب دەھان بریار و را وبۆچوونێن یاسایی و شرۆڤەکرنا تێکست و بڕگە و بەندێن دستووری دەرکرینە, ل سەر ھند کەیس و کێشەیێن جودا, ل سەر داخوازیا گەلەک لایەنان, ئەڤێن ھاتین بۆ ڤێ دادگەھێ.
ئەڤجا ژ لایێ سەرۆکاتیا کۆماری, سەرۆکاتیا ئەنجوومەنێ وەزیران, یان ژلایێ کۆمسیۆنا بلندا سەربەخوەیا ھەلبژارتنان بیت و گەلەک جھێن دیتر یێن فەرمی و نە فەرمی, و یا فەرە بێژین کو ل گۆر بەندێ 94 ژ دستووری, ھەموو ئەو بریار و راو بۆچوون و بەرسڤێن دھێنە دان و رۆنکرن ژلایێ دادگەھا ناڤبری ڤە, ئێکلاکەرن (باتە) و دپێگیرن, بۆ ھەموو دەستھەلات و لایەنان, ئەڤێن ناکۆکی و رکابەری ل سەر وێ کەیسێ یان وێ کیشێ ھەی.
بۆ نموونە, ل دەمێ ئەنجامێن ھەلبژارتنێن ئەنجوومەنێ نوونەرێن ئیراقێ, ھاتینە راگەھاندن ژلایێ کۆمسیۆنا بلندا سەربەخوەیا ھەلبژارتنان ڤە, ل ئیڤاریا رۆژا 26 ئازارا سالا 2010 و سەرکەفتنا لیستا ئیراقیە ل رێزا ئێکێ ب دەستڤەئینانا 91 کۆرسیان و سەرکەفتیێ دووێ لیستا دەولەتا قانوونێ بدەستڤەئینانا 89 کورسیان و سەرکەفتیێ سیێ لیستا پێکئینانا نیشتیمانی بوو ب 71 کورسیان.
سەرکەفتیێ چارێ ژی لیستا ھەڤپەیمانیا کوردستانی بۆ ب بدەستڤەئینانا 43 کورسیان, پاشی ب ڤی ئەنجامی بارودۆخێ سیاسی و ئەمنی گەلەک تێکچووی, و لایەنێن سیاسی ھەڤدو تۆمەتبارکرن و داخوانیێن توند ئاراستەی ئێک کرن, ب سەختەکاری د پرۆسێسا ھەلبژارتنان دا, د ناڤ ئیراقێ و دەرڤە دا.
ل ڤێرە ژنووکا ئاریشا مەزن دەسپێکر, ئەو ژی ل گۆر شرۆڤەکرنا تێکستا بڕگا ئێک ژبەندێ 76 ژ دستووری, سەبارەت دیارکرنا چەمکێ (الکتلە النیابیە الاکپر عددا) د ناڤبەرا لیستا ئێکێ و دووێ دا.
ژبۆ دیارکرنا مافێ پێکئینانا حوکمەتا ئیراقێ, ھندا دگۆت مافێ لیستا ئێکێ یە, و ھندا دگۆت مافێ لیستا دووێ یە بۆ پێکئینانا حوکمەتا نوو, ھەر لایەنەکێ سیاسی و نەسیاسی و فەرمی و نەفەرمی, ژبۆ بەژەوەندیا خوە و ب کەیفا دلێ خوە, ئەڤ بەندە و چەمکە شرۆڤە دکر و ب مافێ خوە دزانی, د پێکئینانا حوکمەتا نوویا ئیراقێ دا.
بیێ کو ئەو رێسا و لێزڤرین بۆ شرۆڤەکرنا تێکستێن دستووری و یاسایی ل بەرچاڤوەرگرن, چونکی شرۆڤەکرنا تێکستێن دستووری و قانوونی, زانستەکە ل ژێر ھندەک رێسا و ئوسولێن قانونی نە, کو ھەر کەسەک نزانیت.
بەلکو زانا و شارەزایێن دستووری و یاسایی دزانن, ھەروەسا پرەنسیپێ جوداکرنا دەستھەلاتان, پرەنسیپەکێ دستووری یە, پێدڤیە رێز لێ بھێتەگرتن, لەو نابیت بۆ ھیچ بەرپرسەکێ, سیاسیەکێ, لایەنەکێ حکومی, یان کوتلەێن سیاسی, رابیت ب شرۆڤەکرنا بڕگە و بەندێن دستووری و یاسایی ل دووڤـ دلێ خوە و ژ بۆ بەرژەوەندیا لایەن و تائیفەیا خوە.
لێ پشتی ڤێ ھەموویێ وەکو ماف و تایبەتمەندی, چونکی دادگەھا ئێکگرتیا بالا ئەو رۆلێ دادگەھا دستووری ژی ھەیە ل ئیراقێ, دادگەھا ناڤبری ب تێر و تەسەلی و ھوور و و وردبین, ل سەر ھەر پێنج بڕگێن بەندێ 76 ژ دستووری راوەستیای.
دیت کو پێدڤیە ل گۆر بەندێن (55,54 ,70) ژ دستووری, ئێکەم کۆمبوونا ئەنجوومەنێ نوونەران بھێتە سازکرن, و سەرۆک و ھەر دو جێگر پەرلەمانی بھێنە دەست نیشانکرن و مەرسۆمێ (فەرمایشت) کۆماری بھێتەکرن, پاشی سەرۆک کۆمار ب مافێ کاندیدێ کۆتلا نیابی ل گۆر دستووری دبینیت.
ئەڤا خودان زۆرترین کورسی د پەرلەمانی دا, د ئێکەم روونشتنا پەرلەمانێ ئیراقێ دا ژبۆ پێکئینانا حوکمەتا ئیراقێ, ھەر وەکو ل رێکەفتی 8/9/ 2010, مە ئەڤ یەکە دیتی د ناڤ پەرلەمانێ ئیراقێ دا.
ھەروەسا مە دیت ل دەمێ وەزیرێ پترۆلا ئیراقێ عبدولکەریم لعێبی, سکالایەک تۆمارکری ل سەر ھەرێمێ ل دەف دادگەھا ئێکگرتیا بالا ڤە, ل سەر پرسا فرۆتنا پەرترۆلا ھەرێمێ بۆ دەرڤە ب رێیا تورکیا را, بەلێ د روونشتنەکا تایبەت دا و لرێکەفتی 23 حوزەیرانێ, ب پرانیا دەنگێن ئەندامێن ڤێ دادگەھێ, ئەو سکالایە ھاتە رەدکر و دانپێدان ب مافێ ھەرێمێ دزانی د ڤی بیاڤی دا بۆ فرۆتنا پەترۆلا خوە, ل گۆر بەندێ (110 ـ 111) ژ دستووری.
ئەڤە و ب دەھان بریار و رۆنکرێن دیتر ل سەر پرسێن جودا, ئەڤجا ب پەسەنکری یان ب رەدکری بیت.
پشتی راگەھاندنا ئەنجامێن ھەلبژراتنان ل سالا 2010 و پشتی نە رۆنیەکێ و سەختەیا زۆر و زیق د ھەلبژارتنان دا, دادگەھا بالا یا عیراقی و ب لەزوبەز وی مافی لیستا زۆرینە د پەرلەمانێ عیراقێ دا ژ بۆ پێکئینانا حکومەتەکا نیشتیمانی؟
ئەرێ بوچی دادگەھا بالا یا عیراقی, بدەھان بریارێن حکومەتا عیراقێ نە رەدکرن, ئەڤێن سەپاندین ڤێ دوماھیێ لسەر ھەرێمێ.
کو زوربەیا وان نە دەستوری و یاسایی بوون, وەکو گرتنا فروکخانان و سەبارەت سنوران و شەرێ پێشمەرگەی کو بەروڤاژی دەستوریە و گەلەکێن دیتر؟
ئەرێ بوچی دادگەھا لێپرسینێ و سزا نادەت حکومەتا عیراقێ, سەبارەت پێشیلکرنا نێزیکی (55) بەندێن دەستوری, وھندە سالە ژئەنجامێ پێشیلکرنا ڤان بەندان ئەڤـ بارودوخە و نەھامەتیە بو عیراقێ پەیدا کریە؟
ئەرێ بوچی ڤێ دادگەھێ, دشەڤەک و روژەکاندا, بادەکا گەندەلیێ لسەر سەلیم جبوری سافی کر و بێگونھـ دەرێخستی؟
اھا ھوسا ژی بریارا ھەلوەشاندنا ئەنجامێن ریفراندومێ, نەیا دەستوری و یاسایی یە وبریارەکا سیاسی و تائیفییە, چونکی دڤان ھەموو بەندێن مە ئاماژە پێکرین, ھیچ ئاماژەیەک و مافەکێ نادەتە ڤێ دادگەھێ, مافێن ئیرادا مللەتەکێ بخوت و پیشیلبکەت؟
ئەرێ لبیرا ھەوەیە, دەمێ ئیرانێ بفشارەکا ئێک جار زورا مەزن و ددەمێ 2دەمژمێراندا, ل رێککەفتی 26/11/2016ێ، یاسایا حەشدا شەعبی دەرکری, اھا ھوسا فشار ل دادگەھا بالا یا عیراقی ژی کر , سەبارەت ھەلوەشاندنا ئەنجامێن ریفراندۆومێ؟
ولدوماھیێ دێ بێژین دھەر وەلاتەکێ دا وبشێوەیەکێ گشتی, ھەکە پرەنسیپێ چەسپاندنا سەروەر یاسایێ نەبیت ودەستویردان دناڤا کاروبارێت دادگەھاندا ھەبیت, ھەموو کەس بەرامبەر یاسایێ وەک ھەڤـ نەبن , وماف بھێنە خوارن لسەر کیستێ ھاولاتیێن بێ دەستھەلات.
وی دەمی دێ بشێوەیەکێ گشتی ماف لسەر ھەموو ئاستان ھێنە بنپێکرن و دەستھەلاتا دادوەری دێ باوەریا خو ژدەست دەت, چونکی چەند رێز ل یاسایێ بھێتە گرتن, ئەو ھند جڤاک و وەلات دێ یێ ساخلەم وئارام بیت.
ھەروەکو فیلوسوف و موفەکرێ ئینگلیزی(جوک لوک)دبێژیت))دکتاتوریەت دەست پێدکەت, لدەمێ دەستھەلاتا یاسایێ بدوماھیک بھێت, ئانکو دەمێ پێشیلکاریا یاسایێ دھێتەکرن, وزەرەرو زیان ب لایەنێ دیتر دکەڤیت))
لەو دبێژین ویلایەتا دکتاتورانە ھەردەم ل ئیراقێ ھەیە, وچو جارەکێ چو دادگەە ل ئیراقێ ژوانا ژی دادگەھا بالا یا عیراقێ.
یا ئازاد و سەربەخو نەبویە, ئەرێ دێ کەنگی دەستھەلاتا یاسایێ دەست پێکەت؟
* نڤیسەر و یاساناس
