یرهاتنا 43 سالیا وه‌غه‌را وى یا دووماهی دا
یرهاتنا 43 سالیا وه‌غه‌را وى یا دووماهی دا
ئیحسان نوورى پاشا سه‌ركرده‌یێ نڤیسكار و دیرۆكنڤیس
موسه‌ده‌ق تۆڤى
ده‌مێ هاتیه گۆتن: ئادار قه‌ده‌را كوردانه، ئه‌ڤ ئاخفتنه ل سه‌ر بنه‌مایه‌كێ زانستى دیرۆكى هاتیه گۆتن، دیرۆك و بۆیه‌رێن دیرۆكى دیده‌ڤانن ل سه‌ر ڤێ گۆتنێ و راستیا وێ دسه‌لمینن. مه‌ها ئادارا ب وه‌غه‌را دووماهیێ یا سه‌ركرده‌یێ نه‌ته‌وه‌یى مه‌لا مسته‌فایێ بارزانى (1 ئادارا 1979) ده‌سپێدكه‌ت و ب بیرهاتنا سێداره‌دانا ئێكه‌مین سه‌رۆككۆمارێ كوردستانێ پێشه‌وا قازى محه‌مه‌د (31 ئادارا 1947) دووماهی دهێت. هه‌موو رۆژێن ڤێ مه‌هێ بیرهاتنێن كوردان هه‌مبێز دكه‌ن، گه‌له‌ك سه‌ركه‌فتن و شكه‌ستن، كاره‌سات و بۆیه‌رێن ب سه‌رێ كوردان هاتین د ڤێ مه‌هێدانه، ب كورتى: كه‌نى و گرنژین، رۆندك و ئاخینكێن كوردان د ڤێ مه‌هێدانه. كوردان گرنگى ب پرانیا ڤان بیرهاتنان دایه، هه‌ر سال بیرا خوه لێ دئیننه‌ڤه، رێوره‌سمێن ساخكرنه‌ڤه‌یان دگێرن، به‌لێ چه‌ند مفاى ژ سه‌ربۆرێن ڤان بیرهاتنان دگێرن…؟ ئه‌و مژاره‌كا دى یه…! به‌لێ ئه‌و مژارا من ل ڤێرێ دڤێت بیرا خوانده‌ڤانان بینم، بیرهاتنه‌ك ئێتیمه (سێوى یه) د ناڤا ڤان بیرهاتنان دا، هه‌رسال ب بێ ده‌نگى ل سه‌ر مه دبۆریت، نه‌كه‌س خوه لێ دكه‌ته خودان و نه‌كه‌س ژى بیرا خوه لێ دئینته‌ڤه، وه‌ك ئێتیمه‌كى د ناڤ بیرهاتنێن ئادارێدا جهێ خوه گرتیه… ئه‌و بیرهاتن بیرهاتنا رۆژا (25 ئادارا 1976) وه‌غه‌را دووماهیێ یا سه‌ركردێ شۆره‌شا ئاگرى (1927 ـ 1930) ژه‌نه‌رال ئیحسان نوورى پاشا یه. بیرهاتنا شۆره‌شه‌كێ یه بۆ جارا ئێكێ چار سالان ئالایێ كوردستانێ بلندكرى، قه‌با هه‌موو داگیركه‌ران خواستى و به‌رخوه‌دانكرى، بیرهاتنا كه‌سایه‌تیا ئیحسان نووری پاشایه یێ ژ سالا 1918یڤه ب قه‌له‌م و تڤه‌نگێ كوردایه‌تى كرى، بیرهاتنا وى نه‌مریه یێ 46 سالێن ژیانا خوه (1930ـ 1976) ل زیندانێ، ده‌سته‌سه‌ریێ، سرگۆنیێ ژێر زێره‌ڤانیا سازین موخابه‌راتى و هه‌والگرین ساڤاكا ئیرانى و میتا تركى بۆراندین و تنێ بۆ ئێك رۆژێ ده‌ست ژ بیروباوه‌رێن خوه‌ین نه‌ته‌وه‌یى نه‌به‌رداى. چه‌ند ساله‌كه ل دووڤ شیانێن خوه پشكداریه‌ك بچووك د ساخكرنه‌ڤا ڤێ بیرهاتنێ دا دكه‌م، ئه‌ڤ ساله ژى دێ مژاره‌كا دى یا په‌یوه‌ندى ب ئیحسان نووری پاشایڤه هه‌ى به‌رچاڤكه‌م، ئه‌و ژى ئیحسان نووری یێ نڤیسكاره. به‌لێ یا پێدڤیه ب كورتى بیرا خوه ل ئیحسان نوورى شۆره‌شا ئاگرى بینینه‌ڤه و پاشتر بینه سه‌ر مژارا سه‌ره‌كى.
ئیحسان نووری سالا 1982ێ ل بدلیسێ هاتیه‌سه‌ردنیایێ، سالا 1910 بوویه ئه‌فسه‌ر د له‌شكرێ ئوسمانی دا، به‌رده‌وامى پێ دایه هه‌تا سالا 1918ێ شه‌رێ جیهانیێ ئێكێ ب دووماهیهاتى، د ڤێ سالێدا ل سته‌نبۆلێ كه‌تیه د قادا خه‌باتا نه‌ته‌وه‌یى و ره‌وشه‌نبیریا كوردى دا، بوویه ئه‌ندام د كۆمه‌لا پێشكه‌تنا كوردستانێ (كردستان تعالى جمعیتى) دا ئه‌وا ل داویا 1918 هاتیه دامه‌زراندن، ده‌ست ب نڤیسنێ ده‌رباره‌ى دۆزا كوردان د كۆڤارا كۆمه‌لێ (ژین) دا كریه، د هه‌مان ده‌مدا وه‌ك ئه‌فسه‌ره‌كێ ئازادیخواز بزاڤێن چاكسازیێ د به‌رماین له‌شكرێ ئوسمانی دا كرینه، د ئه‌نجامدا هه‌ست ب مه‌ترسیێ ل سه‌ر ژیانا خوه دكه‌ت، به‌ر ب یه‌كه‌یێن له‌شكرێن تركیا ل رۆژهه‌لاتێ تركیا دچیت، سالا 1923ێ ل باژێرێ سێرتى قووناغه‌ك نوو ژ ژیانا وى ده‌سپێدكه‌ت، دبیته ئه‌ندام د جڤاتا ئازادى (جڤا تا خوه‌سه‌ریا كوردان) دا.
ل 4 ئیلۆنا 1924 د گه‌ل چه‌ند ئه‌فسه‌ر و سه‌ربازه‌كێن كورد ده‌ست ب سه‌رهلدانه‌كێ دژى ده‌وله‌تا تركیا دكه‌ن، به‌لێ ژ ئه‌نجامێ نه به‌رهه‌ڤیه‌كا رێكوپێك بۆ سه‌رهلدانێ و كێمیا شیانان هه‌رزوو سه‌رهلدان دهێته‌ژناڤبرن، ئه‌و هه‌ڤالێن خوه‌ین ئه‌فسه‌ر به‌ر ب سووریێ و ژ وێرێ به‌ر ب عیراقێ مشه‌خت دبن. ژ ئیلۆنا 1924- 1927د ناڤ سنوورێن عیراق و ئیران و تركیا ژیانا خوه ب قه‌چاخى دبۆرینیت، ل جهه‌كى دگه‌ریت قادا خه‌باتا نه‌ته‌وه‌یى بیت به‌رده‌وامیێ ب تێكۆشانا خوه بده‌ت، هه‌تا ل پایزا 1927ێ دگه‌هیته چیایێ ئاگرى و ب بریارا جڤاتا (خۆیبوون) سه‌ركردایه‌تیا شۆره‌شا كوردان ل چیایێ ئاگرى دگریته‌ده‌ست.
شۆره‌شا ئاگرى هه‌تا سالا 1930ێ ڤه‌دكێشیت، یه‌كه‌مین شۆره‌شا كوردستانێ بوو ژ رێبه‌ریا شێخێن ئاینى و سه‌رۆكعه‌شیره‌تان ده‌ركه‌تى سه‌ركرده‌ك ره‌وشه‌نبیر و هه‌لگرێ باوه‌رنامه‌كا له‌شكرى سه‌ركردایه‌تیا وێ بكه‌ت، حزبه‌ك نه‌ته‌وه‌یى (كۆمه‌لا خۆیبوون) ل پشت وێ شۆره‌شێ بوو، درووشمێ خۆیبوون ب سنگێ شه‌رڤانێن شۆره‌شێ ڤه بوو، د ڤێ شۆره‌شێدا بۆ یه‌كه‌مین جار ئالایێ نهایێ كوردستانێ هاته‌بلندكرن، رێخستنێن له‌شكرى و مه‌ده‌نى ل دووڤ سیسته‌مێن هه‌ڤچه‌رخ ل ده‌ڤه‌رێن ژێر ده‌سته‌لاتێ شۆره‌شێ هاتنه‌دانان، چار سالان شۆره‌شێ به‌رخوه‌دانكر، چه‌ندین هێرشێن له‌شكرێ تركیا شكاندن، شۆره‌شا دوورپێچكریبوو، پشتا وێ ئیران و ئالین دى ب له‌شكرێ تركان هاتبوونه‌گرتن، ژ قولاچكه‌كا چیایێ ئاگرى ڤه دگه‌هشته سه‌ر سنوورێ ئێكه‌تیا سۆڤیه‌تى یا جاران، به‌لێ ده‌وله‌تا سوشیالیزما سۆڤیه‌تى نه تنێ هاریكاریا شۆره‌شێ نه‌كر، به‌لكى ب هه‌موو شیانێن خوه‌ڤه پشته‌ڤانى ل تركیا كر بۆ لێدانا شۆره‌شێ، به‌لگه‌نامه ل به‌رده‌ستن له‌شكرێ تركێ ب رێكا خیچا ئاسنیا یه‌كێتیا سۆڤیه‌تى ده‌ربازى ناڤ خاكا وێ ده‌وله‌تێ بوویه ل ده‌ڤه‌رێن ئاگرى ین دكه‌ڤنه ناڤ سنوورێ ئه‌رمه‌نستانا سۆڤیه‌تى یا جاران پشت ل شۆره‌شگێرێن ئاگرى گرتیه و دوورپێچكرینه، د رۆژێن دووماهیێ ژ ته‌مه‌نێ شۆره‌شێ رێك ل به‌ر كتا كێما شۆره‌شگێران گرتیه كو ب مه‌ره‌ما رزگاركرنا گیانێ خوه ده‌ربازى ناڤ سنوورێن ئێكه‌تیا سۆڤیه‌تى ببن. د هه‌مان ده‌مدا و ل مه‌ها ئیلوونێ دووماهى رۆژێن ته‌مه‌نێ شۆره‌شێ ب هاریكاریا سازیێن له‌شكرى و هه‌والگرین ئیرانێ له‌شكرێ تركان ده‌ربازى ناڤ خاكێ ئیرانى (رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ) بوویه و د دووماهی شه‌رێ ناڤبه‌را شه‌رڤانێن ئاگرى و له‌شكرێ تركیا ل ناڤبه‌را 7ـ 14 ئیلوونا 1930 رووداى ژ چیایێ ئاگریێ بچووكڤه كو دكه‌فته ناڤ خاكێ ئیرانێ پشت ل شۆره‌شگێرێن ئاگرى گرتیه و هێرشكریه سه‌ر وان و د ئه‌نجامێ هێرشا تركان ژ هه‌موو ئالیانڤه بۆ سه‌ر وان،
شۆره‌ش ب داویهات، شۆره‌شگێرێن ئاگرى هاتنه‌قركرن، چه‌ند ده‌هه‌كان ژێ د دوا ده‌مژمێرێن شه‌ریدا دوورپێچا دوژمنى شكاند و هنده‌كان خوه ناڤ عه‌شیره‌تێن رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ ڤه‌شارت و هنده‌ك وه‌ك په‌نابه‌ر مشه‌ختبوونه ئیرانێ، ئیحسان نووری و خێزانا وى ژ ڤان په‌نابه‌ران بوو.
ل ڤێرێ قووناغه‌ك نوو د ژیانا ئیحسان نووری دا ده‌سپێدكه‌ت، سه‌ره‌ده‌ریا ده‌وله‌تا ئیرانێ دگه‌ل وى نه ئه‌و سه‌ره‌ده‌ری یا دگه‌ل په‌نابه‌رێن سیاسى دهێته‌كرن، د نه‌ه هه‌یڤێن به‌راهیێ دا د زیندانا ته‌هرانێ ڤه دهێته‌زیندانیكرن و د دژوارترین كاوداندا دژیت، د9 ـ 10 سالێن پاشتردا ده‌سته‌سه‌ركرى و هه‌رده‌م ل ژێر زێره‌ڤانیێ ل باژێرێن ساوه و یه‌زد و كرمان دژیت، تنێ كه‌س و هه‌ڤال و هه‌ڤخه‌مێن وى ل ڤێ سرگۆنیێ هه‌ڤژینا وى یه‌شار خانم و خه‌سوویا وى بوون. ل سالێن شه‌رێ جیهانیێ دووێ 1939- 1945ێدا ده‌سته‌لات ل ئیرانێ لاواز دبیت و ره‌نگه ڤه‌بوونه‌ك سیاسى و نیمچه ئازادیه‌ك خوه ب سه‌ر ئیرانێدا دگریت، ل ده‌سپێكا سالێن چلان ئیحسان نووری و خێزانا خوه دهێنه ته‌هرانێ و لێ ئاكنجى دبن، لێ هه‌تا دوا رۆژێن ژیانا وى به‌رده‌وام ل ژێر زێره‌ڤانیا سازین هه‌والگری دمینیت، نه تنێ سازیا سیخوریا ساڤاكا ئیرانى به‌لكى سازیا سیخوریا تركیا (میت) ژى ب رێكا بالیۆزخانه و كۆنسلین تركیا و كرێگرتین خوه زێره‌ڤانیێ ل ڤى سه‌ركره‌ده‌یێ كورد دكه‌ن.
قووناغا په‌نابه‌ریێ ژ ژیانا ئیحسان نووری پاشاى ژ ئه‌یلوولا 1930 هه‌تا وه‌غه‌را وى یا داویێ ل 25 ئادارا 1976ێ ڤه‌دكێشیت، د ڤێ قواناغیدا د دو ده‌لیڤه‌یاندا نیمچه ئازادیه‌كێ دبینیت و خوه دده‌ته كارێن ره‌وشه‌نبیرى، جارا به‌راهی سه‌رده‌مێ شه‌رێ جیهانیێ دووێ ب تایبه‌ت ناڤبه‌را 1941 هه‌تا شكه‌ستنا كۆمارێ كوردستانێ- مه‌هابادێ سالا 1946ێ بوو، جارا دووێ ژ روودانا شۆره‌شا 14 تیرمه‌ها 1958ێ ل عیراقێ و زڤرینه‌ڤا بارزانیێ نه‌مر ژ ئێكه‌تیا سۆڤیه‌تى بۆ عیراقێ ده‌سپێدكه‌ت و ب سالێن به‌راهیێ ژ ده‌سپێكرنا شۆره‌شا ئه‌یلوولا 1961 دووماهى دهێت، د ڤان دو ده‌لیڤه‌یاندا ئیحسان نووری بزاڤێ دكه‌ت مفاى ژ ده‌لیڤه‌یێ وه‌رگریت و ئه‌وا ب تڤه‌نگێ ده‌ستڤه‌نه‌ئیناى چ نه‌بیت پشكه‌كێ ژێ ب قه‌له‌مى ده‌ستڤه‌بینیت، ب ڤى ره‌نگى دهێته د مه‌یدانا رۆژنامه‌ڤانیدا ده‌ست ب نڤیسینا بیرهاتنێن خوه و شۆره‌شا ئاگرى و دیرۆكا كوردان دكه‌ت.
پێدڤیه به‌رى ئاماژه‌كرنێ ب به‌رهه‌مێن وى د ڤێ قووناغێدا ئاماژه ب باگگراوندێ وى یێ ره‌وشه‌نبیرى و سه‌ربۆرا وى د وارێ نڤیسینێدا بكه‌ین، وه‌ك ئاماژه پێ هاتیه‌كرن، ئیحسان نووری ده‌رچوویێ كولیژا له‌شكریا ئوسمانیه ل سته‌نبۆلێ، پشتى داویهاتنا شه‌رێ جیهانیێ ئێكێ ل 1918ێ پشكدارێ د بزاڤا (كردستان تعالى جمعیتى)دا كریه، د هژمارا (15)سالا 1919 یا كۆڤارا (ژین)ا ڤێ كۆمه‌له‌یدا یه‌كه‌مین به‌رهه‌مێ خوه ب تركیا ئوسمانى ب ناڤێ (كورد و په‌ره‌نسیپێن ولسنى) به‌لاڤدكه‌ت، به‌لێ گه‌له‌ك پێڤه‌ناچیت و ژ سته‌نبۆلا مه‌لبه‌ندێ رۆژنامه‌ڤانى و ره‌وشه‌نبیریا وى سه‌رده‌مى دووردكه‌ڤیت و ل باكوورێ كوردستانێ مژوول دبیت، هه‌تا پشتى روودانا سه‌رهلدانا ئه‌لكێ (بیت شباب) ل ئه‌یلوولا 1924مشه‌خت دبیته عیراقێ بۆ ده‌مه‌كێ كورت ل به‌غدا دمینیت، د ڤى ده‌میدا ده‌لیڤێ دبینیت پرتووكه‌كا بچووك د چه‌ند به‌رپه‌ره‌كێن كێمدا ب ناڤێ (شۆره‌شا نه‌ته‌وه‌یا كوردان ل توركیا) ب توركیا ئوسمانى د نڤیسیت و د سالا (1341رۆمى) 1924- 1925ز ل (چاپخانا ئیستقلال) چاپدكه‌ت، ئه‌ڤ پرتووكه ژ ئالیێ م. جه‌میل رۆژبه‌یانى ڤه هاتیه‌وه‌رگێران بۆ سه‌ر زمانێ كوردى و ل سالا 1993 ل به‌غدا هاتیه‌چاپكرن.
وه‌ك ئاماژه پێ هاتیه‌كرن د قووناغا په‌نابه‌ریدا و د یه‌كه‌مین ده‌لیڤه‌یا د پشتى شه‌رێ جیهانیێ دووێ بۆ هه‌لكه‌تى ئیحسان نووری ب خۆرتى هاتیه د وارێ نڤیسینێ و رۆژنامه‌گه‌ریدا، وان سالان د ناڤبه‌را 7 ئادارا 1945ـ 2 ئادارا 1947 رۆژنامه‌كا هه‌فتیانه‌یا ئازاد و ئالیگر بۆ كوردان ل ته‌هرانێ ب ناڤێ (كوهستان) ژ ئالیێ كه‌سایه‌تیێ كورد دكتور ئیسماعیل ئه‌رده‌لان ڤه به‌لاڤدبیت، رۆژنامه فارسى زمان بوویه و هنده‌ك هه‌لبه‌ست و ده‌قێن فولكلورى ب كوردى ژى به‌لاڤكرینه، ئیحسان نووری ب خورتى پشكدارى د به‌رپه‌رێن ڤێ رۆژنامه‌یدا كریه و دو پرتووكێن خوه ب زمانێ فارسى هه‌رئێك د چه‌ند خه‌له‌كه‌كاندا تێدا به‌لاڤكرینه، زێده بارى چه‌ند گوتارێن دى:
پرتووكا (وقائع ێرارات)
ئه‌ڤ پرتووكه د هژمارێن 15 ـ 38 ناڤبه‌را (4 خزیرانا 1945 ـ 10/12/1945) د رۆژناما (كوهستان) دا هاتیه‌به‌لاڤكرن. به‌لێ ژ به‌ركو په‌یوه‌ندیه‌كا راسته‌خوه ب سه‌روبه‌رێ سیاسیێ هه‌ڤچه‌رخێ خوه‌ڤه هه‌بوو و روودانێن وێ په‌یوه‌ندیه‌كا راسته‌وخوه ب سیایه‌تا هه‌ردو ده‌وله‌تێن شاهنشاهیا ئیرانێ و تركیا ڤه هه‌بوو، شیانێن به‌لاڤبوونا وێ د پرتووكه‌كێدا تنێ د سه‌قایه‌كێ ئازاد دا هه‌بوون، ئه‌و سه‌قایێ ئازاد ژى ل سه‌رده‌مێ شاهنشاهى نه‌بوو، تنێ د سالا ژیێ كۆمارێ كوردستانێ ـ مه‌هاباد 22ك2 ـ 17ك1 1946ئه‌و سه‌قایه هه‌بوو و ڤێ پرتووكێ ل سه‌ر به‌رپه‌رێن رۆژناما (كوردستان) ئۆرگانێ حزبا دیمۆكراتا كوردستانا ئیرانێ جهێ خوه‌گرت و ژ هژمار 39 رۆژا 24 نیسانا 1946ێڤه ل ژێر ناڤێ (به‌سه‌رهاتى ئاگرى) ژ وه‌رگێرانا سه‌ید محه‌مه‌دێ حه‌میدى د 25 خه‌له‌كاندا هاتیه‌به‌لاڤكرن. نڤیسكارێ ئیرانێ كاوه به‌یات هه‌مان ئه‌ڤ خه‌له‌كێن كوهستان ین (وقایع ێرارات) ب فارسى كۆمكرینه و پشتى نه‌مانا رژێما شاهى ل ئیرانێ چاپكرینه و نڤیسكار وریا قانع ئه‌ڤ پرتووكا ل ژێر ناڤێ (بیره‌وه‌ریه‌كانى ئیحسان نووری پاشا) وه‌رگێرایه سه‌ر زمانێ كوردى و سالا 2000ێ چاپكریه و نڤیسكار عه‌بدولسه‌تار قاسم كه‌لهور ئه‌ڤ وه‌رگێرانێ كوردى وه‌رگێرایه عه‌ره‌بى و ب ناڤێ (مژكرات احسان نووری پاشا) ل سالا 2008چاپكریه.
ـ پرتووكا تاریخ ریشه‌‌و نژاد كرد:
كو د هژمارێن (60- 84) د رۆژناما كوهستان دا هاتیه به‌لاڤكرن. ئه‌ڤ پرتووكه كو تایبه‌ته ب دیرۆكا كه‌ڤنا كوردستانێ و دوورى سه‌روبه‌رێ سیاسیێ وى چاخى بوو، شیانێن به‌لاڤبوونا وێ ل سه‌رده‌مێ ده‌سته‌لاتداریا شاهى ل ئیرانێ پتر بوون. هه‌موو پرتووك ل سالا 1954ێ ژ ئالیێ (انجمن ایرانشناسى كردى ـ مادى) ل چاپخانا سپهر ل تارانێ هاتیه‌چاپكرن. هه‌مان پرتووك ژ ئالیێ (ع. مفتى زاده) هاتیه‌وه‌رگێران بۆ سه‌ر زمانێ كوردى و د 108 خه‌له‌كاندا د رۆژناما (كوردستان) یا تارانێ دا هاتیه به‌لاڤكرن. ئه‌ڤ رۆژنامه‌یه د ناڤبه‌را 6 ئادارا 1959 ـ 2 ئادارا 1962ێ ل تارانێ ده‌ردكه‌ت. هه‌روه‌سان نڤیسكار ووریا قانع هه‌مان پرتووك ژ فارسى وه‌رگێرایه سه‌ر زمانێ كوردى و ل سالا 2002 ژ ئالیێ ده‌زگه‌هێ ئاراس ڤه ل هه‌ولێرێ هاتیه‌چاپكرن. هه‌روه‌سان نڤیسكار و وه‌رگێر حه‌مه كه‌ریم عارف هه‌مان پرتووك ژ فارسى وه‌رگێرایه كوردى ب ناڤێ (مێژووى ڕه‌گ و ره‌چه‌ڵه‌كى كورد) و دگه‌ل پێشه‌كیه‌كى هه‌تا نها سێ جاران هاتیه‌چاپكرن هه‌مان وه‌رگێرانا ووریا قانعى ژ ئالیێ عه‌بدولستار قاسم كه‌لهورڤه هاتیه‌وه‌رگێران بۆ عه‌ره‌بى و ل سالا 2008 هاتیه چاپكرن.
سه‌رهلدانا ئاگرى:
ئه‌ڤ پرتووكه ل ده‌سپێكا سالێن حه‌فتیان د بنیاتدا ب كوردى هاتیه نڤیسن، پشتى مرنا وى ب رێكا هه‌ڤژینا وى گه‌هشتیه نڤیسكار پێ ره‌ش ل ئینستوتا كوردى یا پاریس، د هژمارێن 2 ـ 8 كۆڤارا هێڤى یا پاریس دا ب تیپێن لاتینى هاتیه چاپكرن، پاشتر هاتیه وه‌رگێران بۆ زمانێ فره‌نسى و ل سالا 1986 هاتیه چاپكرن، وه‌رگێرانا عه‌ره‌بى ژ ئالیێ سه‌لاح به‌روارى ب ناڤێ (انتفاچه اكری) ل سالا 1990 ل بێروتێ هاتیه چاپكرن، چاپا وێ یا كوردى كرمانجیا ژێرى ب وه‌رگێرانا ئه‌رسه‌لان بایز ل سالا 1994 هاتیه چاپكرن، هه‌مان ده‌قێ لاتینى ژ ئالیێ كۆڤارا (دیرۆك)ڤه هاتیه‌ڤه‌گوهاستن بۆ تیپێن عه‌ره‌بى و د هژمارا (7) زڤستانا 2015ێدا به‌لاڤكریه. هه‌ژیه بێژین نڤیسكار پێ ره‌ش د كورته پێشه‌كیا بۆ به‌لاڤكرنا ڤێ پرتووكێ د كۆڤارا هێڤى دا دبێژیت ئیحسان نووری دو پرتووك (سه‌رهلدانا ئاگرى) و (ژیانا من) هه‌نه كتێبا داوین ته‌نێ ب كوردى نڤیسیه به‌لێ یا پێشین ب فارسى و كورمانجى و سۆرانى ئانیه قه‌له‌مێ. به‌لێ ئاماژه پێ نه‌كریه ئایا (ژیانا من) هه‌مان پرتووكه یا د ده‌مێ خوه‌دا ل رۆژناما (كوهستان) یا فارسى هاتیه به‌لاڤكرن و پاشتر هاتیه وه‌رگێران بۆ كوردى. ل ڤێرێ پرسیاره‌ك دیتر دهێته پێش گه‌لۆ ئه‌ڤا د كۆڤارا هێڤى دا هاتیه به‌لاڤكرن دبنیاتدا ب ناڤێ سه‌رهلدانا ئاگرى یان ناڤه‌كێ دیتر هاتیه نڤیسین..؟، ژ به‌ركو نڤیسكار ره‌حیم اشنویى محمود زاده كه‌سێ نێزیكێ ئیحسان نووری و مالباتا وى و خودانێ پرتووكا (ژنرال احسان نووری) ب فارسى ئاماژه ب ده‌ستخه‌ته‌كێ ئیحسان نووری دكه‌ت كو ب تیپێن لاتینى ب ناڤێ (سه‌ربهۆرا ژیانا من) هاتیه نڤیسین. ئایا ئه‌ڤ (سه‌ربهۆرا ژیانا من) هه‌مان (ژیانا من)ه یا پێ ره‌شى ئاماژه پێكرى یان هه‌مان (وقایع ارارات) یا دده‌مێ خوه‌دا ب فارسى هاتیه به‌لاڤكرن و پاشتر هاتیه وه‌رگێران بۆ كوردى و عه‌ره‌بى.
ئه‌ز باوه‌رم ئه‌ڤ پرسیاره پێدڤى ب به‌رسڤێنه و پتر ژ هه‌ركه‌سه‌كێ دى نڤیسكار پێ ره‌ش دكاریت به‌رسڤا ڤان پرسیاران بده‌ت، ژبه‌ركو ده‌ستڤیسێن ئیحسان نووری و بیره‌وه‌رین هه‌ڤژینا وى یاشار خانمێ ب ناڤێ (خاگرات) كه‌تینه ده‌ست وى.
د ئه‌نجامدا ئه‌م دكارین بێژین:
ئیحسان نووری خوه‌دیێ چار پرتووكانه، یا به‌راهیێ ل به‌غدا نڤیسیه و سێ دیتر ل ئیرانێ نڤیسینه، زێده‌بارى چه‌ند گۆتارێن جودا و به‌رهه‌مێن خوه ب توركیا ئوسمانى و فارسى و كوردى نڤیسینه.
ئیحسان نووری یه‌كه‌مین سه‌ركردێ كورده وى ب خوه بیرهاتنێن خوه و شۆره‌شا وى سه‌ركردایه‌تیا وێ كرى نڤیسینه و ب ڤێ چه‌ندێ چه‌ندین به‌رپه‌رێن گرنگ ژ وێ شۆره‌شێ ژ به‌رزه‌بوونێ رزگاركرینه، به‌لێ پێدڤیه وێ ژى بێژین ژ به‌ر هه‌ر ئه‌گه‌ره‌كى بیت زۆر ب كورتى ئاماژه ب سه‌ربۆر و ژیانا خوه د ناڤبه‌را 1892ـ 1930ێ كریه، د هه‌مان ده‌مدا ب هیچ ره‌نگه‌كى خوه نێزیكى 46 سالێن ژیانا خوه‌یا په‌نابه‌ریێ ل ئیرانێ نه‌كریه.
ل ڤێرێ پێویسته بێژم د به‌راوردكرنا هه‌ردو كتێبێن به‌رده‌ستێ مه (سه‌رهلدانا ئاگرى) یا د كۆڤارا (هێڤى) دا هاتیه به‌لاڤكرن و وه‌رگێرانا وێ یا عه‌ره‌بى (انتفاچه اكری) و (بیره‌وه‌ریه‌كانى ئیحسان نووری) كو ژ چاپا فارسى یا (وقایع ارارات) هاتیه‌وه‌رگێران و پاشتر بۆ عه‌ره‌بى ب ناڤێ (مژكرات احسان نووری) هاتیه وه‌رگێران ئه‌م دكارین بێژین هه‌ردو یه‌ك كتێبن هه‌ریه‌ك د ده‌مه‌كیدا و د كاودانه‌كیدا یه‌ك ب كوردى و یا دى ب فارسى هاتینه نڤیسین ل دووڤ كاودانى گورانكارى كه‌تینه ناڤه‌رۆكى و ناڤى و ڤێ چه‌ندێ ژى ب هزرا من په‌یوه‌ندیه‌كا راسته‌وخوه ب كاودانێ وى چاخى یێ ئیحسان نووری پاشاى ڤه هه‌یه.
ل داویێ ژى ئه‌ز دكارم بێژم ئالین ئه‌كادیمى و ره‌وشه‌نبیرى و زانستین كوردان هند خه‌م ژ ئیحسان نووری پاشاى و شۆره‌شا ئاگرى نه‌خواریه، مافى وى و شۆره‌شا ئاگرى نه‌دایێ ئه‌ڤه ژى ڤالاهیه‌كێ د دیرۆكا هه‌ڤچه‌رخا كورداندا دروستدكه‌ت و یا فه‌ر و پێدڤیه ژ نها پاش كورد وێ گرنگیێ بده‌نه ئیحسان نووری پاشاى یا دده‌نه هه‌موو مه‌زن و سه‌ركرده‌ین خوه‌ین دیرۆكى.
