ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ
رۆژنامه‌ڤانی و میدیا یا كوردی
پشكا (19)
محه‌مه‌د ئیبراهیم ئامێدی
ملله‌تێ كورد دیرۆكه‌كا كه‌ڤنار و دوور و درێژ یا هه‌یی د بیاڤێ رۆژنامه‌ڤانیێ و راگه‌هاندنێ دا، یا پڕ ژ رۆژێن سه‌خت و دژوار و به‌رهه‌م و خه‌بات و به‌رگرێ و شۆره‌شگێری و د ڤان قووناغان دا یا بووری. یا ئێكێ 1898ـ1921 و یا دوویێ 1921ـ1958 و یا سیێ 1958ـ1975 و یا چارێ 1975ـ1991 و یاپێنچێ ژ 1991 هه‌تا ئه‌ڤرۆ. د ڤێ رێبازێ دا گه‌له‌ك قۆربانی یێن هاتینه‌دان و بزاڤ و چالاكی یێن هاتینه ئه‌نجامدان و به‌رهه‌مدان.
پێنگاڤا ئێكێ ل 22/4/1898 بۆ ب ده‌رچوونا ئێكه‌مین كۆڤارا كوردی بناڤێ (كردستان) ل قاهیره پایته‌ختێ مسرێ ژ لایێ (مقدات مه‌دحه‌ت به‌درخان) و د ده‌مێ چار سالان 1898ـ 192 (31) ژماره ل قاهیره ـ له‌نده‌ن ـ جنێف ـ فولۆكسن هاتنه ده‌رخستن. و ژماره‌كا باش یێن ل مۆزه‌خانێنن جیهانێ هه‌ین. ل گه‌ل ڤێ رۆژنامێ ژماره‌كا دی یا كۆڤارا و چاپه‌مه‌نیان هاتنه به‌لاڤه‌كرن، وه‌كو كۆڤارا هه‌وار 1932 و رۆناهی 1942 سووریا شام و رۆژانوی 1943 و ستێر ل كانوونا ئێكێ 1943 هه‌روه‌سا ل ئسته‌نبولێ و به‌غدا و سڵیمانیێ و ره‌واندۆزێ و ئیرانێ وه‌كو (رۆژی كورد ـ هه‌تاوی كورد ـ ژین ـ بانگی كورد ـ رۆژی كوردستان. ئه‌ڤ هه‌می چه‌نده سه‌خمه‌راتی بلندكرنا ئاستێ گه‌شه‌پێدانا هوشه‌مه‌ندیا نه‌ته‌وایه‌تی ل ناڤ جڤاكێ كوردی دا و به‌ر ب ئاڤاكرنا جڤاكه‌كێ پێشكه‌فتی یێ چه‌كدار ب چه‌كێ زانین و زانستی و ره‌وشه‌نبیریا نه‌ته‌وایه‌تی وه‌ك ده‌ستپێكا ره‌وشه‌نبیری بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ. پێخه‌مه‌ت راوه‌ستن وه‌ك كه‌لهه‌كا خۆرستی به‌رانبه‌ری وان بارودۆخ و قه‌یرانان و ئه‌گه‌رێن كه‌فتن و هه‌لوه‌شاندنا ده‌وله‌ت و شۆره‌شێن كوردی و كیانێن كوردی، وه‌كو نه‌خوانده‌واریێ و نه‌زانینێ و بێ حالیێ (فه‌قیریێ) و ته‌په‌سه‌ریێ… هتد. ژ ئه‌گه‌ران یێن سه‌ر وێ ده‌می. له‌ورا كاروانێ رۆژنامه‌ڤانیێ یێ به‌رده‌وام بوو و كو ژماره‌كا مه‌زن یا رۆژنامه‌ڤان و میدیاكارێن دێرین پشكداربوون د ڤی كاروانی دا، بۆ نموونه وه‌ك، میقداد مه‌دحه‌ت به‌درخان ـ عه‌بدولره‌حمان عالی به‌درخان، كامیران به‌درخان، جه‌لاده‌ت به‌درخان، پیره‌مێرد، كیۆ مۆكریانی، سالح یووسفی، دارا ته‌وفیق، عه‌لائه‌دینێ سجادی، سالح زه‌كی، ئه‌شره‌ف حه‌مزه، ئیحسان نووری پاشا، ماراهان، ئاركۆن كوبۆنجو، حه‌سه‌ن حسنی مۆكریان، مه‌لا ئه‌نوه‌ر مایی، مه‌لا تاها مایی، ئیبراهیم ئه‌حمه‌د، جه‌ماله‌دین بابان، سه‌ید حسێن موكریانی، سالح قه‌فتان، شیت مسته‌فا، صادق به‌هائه‌دین، حافز قازی، مه‌عروف جیاووك، ئوردیخانێ جه‌لیلی، محه‌مه‌د بریفكانی، فه‌له‌كه‌دین كاكه‌یی و مه‌عرووف خه‌زنه‌دار … هتد. هه‌روه‌سا ده‌رخستننا كۆڤار و رۆژنامه‌یان یا به‌رده‌وامبوو وه‌كو یا دیار ل خوارێ ل سالێن. 1909 ئۆمێدا ره‌ش/ دیاربه‌كر (ئامه‌د)، 1913 یه‌كبوون/ ئسته‌نبۆل و هه‌تاوی كورد و رۆژی كورد ـ 1914 كوردستان/ مهاباد و بانگی كوردی/ به‌غدا ـ 1915 كوردستان/ حه‌له‌ب، سووریا ـ 1919 كوردستان/ ئسته‌نبول ـ 1925 دیاری كوردستان/ به‌غدا ـ 1926 زاری كورمانجی/ ره‌واندۆز ـ 1929 ریا تازه/ ئێریڤان ـ 1936رۆناكی/ هه‌ولێر ـ 1938 زانستی/ سلێمانیێ ـ 1939 گه‌لاوێژ/ به‌غدا ـ 1934 نیشتیمان/ به‌غدا ـ 1945 ئاوات/ مهاباد ـ 1946 هاواری نیشتیمان/ مهاباد و كروكالی مه‌ندالانی كورد/ مهاباد و ده‌نگێ جۆتیاران ـ 1950 رۆژهه‌لات ـ 1952 په‌یام/ به‌غدا ـ 1953 خه‌بات و هه‌تاو 1954 ل ئیرانێ هه‌ردو ـ 1957 هیوا/ به‌غدا و پێشكه‌فتن 1958 ـ 1959 كه‌ستن ـ رزگاری/ به‌غدا و نه‌ورۆز و ئافره‌ت و هیوای كوردستان و هونه‌ر ل سلێمانیێ ـ 1960 چاره‌سه‌ركردنی گشتوكال و عیراقا نوی/ به‌غدا و ژیان/ سلێمانێی و راستی الحقیقه/ مووسل ـ 1961 ئه‌دبی عیراقی/ به‌غدا ـ 1962 / هه‌ولێر ـ 1966 راپه‌رین/ سولێمانی ـ 1967 كه‌زنك/ سلێمانی ـ 1968 قوتابخانه‌ی مه‌ناری كوردان/ سڵیمانێی و كاری میللی/ به‌غدا ـ 1969 به‌یان/ دكتۆر فازل و تیشك/قوتابخانا مامۆسته‌یان سه‌رایه‌تی كوران ـ 1970 ده‌فته‌ری كوردایه‌تی/ به‌غدا هه‌ولێر/ شاره‌وانیا هه‌ولێر و برایه‌تی/به‌غدا و شۆره‌شی كشتوركال/ به‌غدا و زانیاری/ به‌غدا و خه‌باتی قوتابیان/ به‌غدا ـ 1973 ئامانج/ سه‌ندیكا مامۆستایێن كوردستانێ و رێبازی پێشمه‌رگه‌یی ـ 1981 ده‌نگی لاوان و ئالایێ سووری كوردایه‌تی، نووسه‌ری كوردی ـ 1983 رێیا سه‌ركه‌فتنێ و ده‌نگی پێشمه‌رگه و ده‌نگێ لاوان و پێشره‌و ـ 1984 ره‌وشه‌نبیری پێشمه‌رگه، پاله و په‌یامی شۆره‌ش و نێرگز و ئاسووس و سروه 1985 رزگاری و ده‌نگێ مه 1986ـ به‌یانا برایه‌تی و په‌یامی كرێكاران ـ 1987 قه‌ندیل و كۆمه‌ل ـ 1988 هه‌لویستی ئه‌ده‌بی ـ 1989 ترازۆ… پشتی سه‌رهلدانا ئادارا 1991 یا ملله‌تێ كورد یا پیرۆز شۆره‌شه‌كا رۆژنامه‌ڤانیێ و راگه‌هاندنێ هه‌لدا ل كوردستانێ، وه‌ك شۆره‌شه‌كا سه‌رده‌م و پێشكه‌فتی. شه‌ڕڤانێن وێ هزاران رۆژنامه‌ڤانبوون و نڤیسه‌ر و میدیاكار و ره‌وشه‌نبیر و په‌یامنێر و وێنه‌گر و خودانێن پێنڤیس و هزرێن نه‌ته‌وایه‌تی و په‌یڤا ئازاد و راسته‌قین وه‌ك پێشمه‌گێن دوویێ بزاڤ و خه‌بات و به‌رگریێ دكه‌ن. ل گه‌ل سه‌دان كه‌نالێن t.v یێن ئه‌سمانی و ناڤخوه‌یی و رادیۆیان، و سه‌نته‌رێن راگه‌هاندنێ و ره‌وشه‌نبیری و ده‌هان چاپخانێن سه‌رده‌م و ته‌كنولۆجیا نوو یا ئێكسه‌ر و له‌زاتیا گه‌هاندنا ده‌نگوباسان، هه‌ر ژ ئه‌نترنێتی و كۆمپیۆته‌ری هه‌تا فاكس و مایك و مۆبایل و فه‌یسبۆك و ئیمیلا… هتد. ژ ژئامیرێن نوكه یێن زانستی و پیشه‌یی، هه‌روه‌سا ئه‌ڤرۆ هه‌ر وه‌زاره‌ته‌كێ و پێگه‌هه‌كێ و رێڤه‌به‌ریه‌كێ ده‌زگه‌هێ خوه یێ راگه‌هاندنێ یێ هه‌ی ل گه‌ل كۆڤارا خوه یا تایبه‌ت. ل ژێر قانوونا سه‌ندیكا رۆژنامه‌نڤیسێن كوردستانێ ژماره‌كا مه‌زن یا رۆژنامه و كۆڤارا دهێنه ده‌رخستن كو دگه‌هنه 95 ـ 100 رۆژنامه و كۆڤاران گه‌هشتنه 390 ـ 400 كۆڤارا. ل كوردستانا رۆژئاڤا 56 رۆژنامه و 96 كۆڤار. ل سه‌ر ئاستێ ده‌رڤه‌یی هه‌رێما كوردستانێ، ل سۆید 32 كۆڤار و 24 رۆژنامه. ل ئه‌مریكا ژمارا (8) ژ رۆژنامه و كۆڤاران. ل توركیا پێنچ كۆڤار و نه‌ه رۆژنامه. ل مۆسكۆ كۆڤارا دۆستانی و چار رۆژنامان. ل ئه‌لمانیا 17 رۆژنامه. ل بریتانیا ده‌ه كۆڤار و شه‌ش رۆژنامه. هه‌روه‌سا ل كه‌نه‌دا ـ هنگاریا ـ پۆلینیا ـ ئێریڤان ـ سۆیسرا ـ گۆرجستان ـ پاكستان ـ ئوسترالیا ـ دانیمارك، فره‌نسا ـ نه‌رویچ ـ برۆكسل ـ یۆغسلاڤیا ـ فله‌ندا ـ لوبنان ـ بولغاریا ـ ئیتالیا ـ هوله‌ندا ـ جیك ـ سلافاكیا. ئه‌ڤچا رۆژنامه‌ڤانی و راگه‌هاندن دهێن ژ ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن سه‌ره‌كی و ئه‌كتیڤ و كاریگه‌ر و ئێكسه‌ر و زیندی و به‌رده‌ست یێن ده‌وله‌تبوونێ وه‌ك ده‌ستهه‌لاتا چارێ پشتی یا ته‌شریعی و ته‌نفیزی و قه‌زائی، ب تایبه‌تی ئه‌گه‌ر ئه‌م به‌ر ب میدیا كوردی ڤه، بچین ب زمانێ بیانی ژی كاربینین ل سه‌ر ئاستێ كه‌نالێن ئه‌سمانی و رۆژنامه و كۆڤار و چاپه‌مه‌نیان. بۆ خه‌لكێ جیهانێ دسه‌لمینین كو ملله‌تێ كورد خودانێ خوه دیرۆكه‌كا دێرینه و شارستانیه‌كا پێشكه‌فتی یا ره‌وشه‌نبیریێ ژهه‌ژی ده‌وله‌تبوونێ نه. ل دوایی یا فه‌ره رۆژنامه‌ڤانی وه‌كو پیشه‌یێن دی بیت و ببیته پیشه‌یه‌كا میری وه‌كو هه‌می فه‌رمانبه‌رێن داموده‌زگه‌هان، ره‌ش و سپی تێكهه‌لنه‌كه‌ن، یا حزبی و ئه‌هلی و میری د ئێك هێلا كار و خه‌بات و به‌رژه‌وه‌ندیا گشتی دا بن، ب ئێك گۆتارا سیاسی و گۆته‌بێژا نه‌ته‌وایه‌تی و ره‌خنا ئاڤاكه‌ر ب په‌یامه‌كا ئێكرێزی و ته‌ڤایی دا ئه‌رك، رۆل ئه‌كتیفتربن و ئارمانج مه‌ره‌م مسۆگه‌ربن.
