گرنگیا فێربوونێ
نیهادسه‌عدوالله*
(1ـ3)
فێركرنا زارۆیان نامینته د وى ده‌مى دا ب تنێ ئه‌وێ ل قوتابخانێ دبۆرینن، چنكو ئه‌و ب رێیێن جودا جودا فێردبن، ل گه‌ل هه‌ڤالان، دگه‌ل ئه‌ندامێن خێزانێ ل مال، یان ل گۆره‌پانێن یاریان، یان هه‌ر جهه‌كێ دى یێ رۆژانه لێ خرڤه دبن.
هه‌ر زارۆیه‌ك ده‌مێ دچیته قوتابخانێ هنده‌ك تشتێن دێ یێن ل گه‌ل وى هه‌یین، ئانكو هنده‌ك پێزانین یێن هه‌ین، ل گه‌ل خوه دبه‌ته قوتابخانێ وه‌كى (كه‌سایه‌تیا وى، ناسناما وى یا جودا ئه‌وا ژ بیروباوه‌ران كو پێكدهێت، شاره‌زایى، پێزانین و تشتێ ئه‌و گرنگیێ پێ دده‌ت، كو یێ گرێدایى ب ژیانا وى ڤه ل ده‌رڤه‌ى قوتابخانێ.
هه‌ر ب ڤى شێوه‌ى كانێ زارۆ چ فێردبیت ژ قوتابخانێ، ئه‌و تشتێ فێربوویێ ل گه‌ل شاره‌زایا ژ قوتابخانێ دڤه‌دگوهێزته مال.
بۆ نموونه (ئه‌ركێن مال، بجه ئینانا وان شاره‌زایان یێن فێربوویێ ل قوتابخانێ یێن زانستى د هنده‌ك هه‌لویستان دا، یێن ژیانا خوه یا رۆژانه پێ دبۆرینیت یان ل گه‌ل دبۆرینیت.
ژیانا زارۆیان ل ده‌رڤه‌ى قوتابخانێ، گه‌له‌ك ده‌لیڤه یێن جۆراوجۆر بۆ په‌یدادبن، دبیت ئه‌و ده‌لیڤه ببنه ئه‌گه‌ر كو شاره‌زایێن وى یێن فێركرنێ و زانینێ پێشبێخن.
ئه‌گه‌ر هۆسا بهێته پێش بینیكرن كو هۆسا سه‌حكه‌ینه ژیانا زارۆیان یا فێركرنێ، پێدڤى ب پشته‌ڤانیێ دبیت بۆ فێركرنا زارۆیان ب شێوه‌یه‌كێ به‌رفره‌ه، كو هه‌مى ژیانا زارۆیان بخوه‌ڤه بگریت شاره‌زایێن وان یێن فێركرنێ ل ده‌رڤه‌ى قوتابخانێ و د ناڤ قوتابخانێ دا.
ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ ل ده‌مێن بۆرى گرنگیه‌كا زێده هاته كرن ژلایێ كه‌سانێن تایبه‌تمه‌ند و ڤه‌كوله‌رێن په‌روه‌رده‌یى بو خواندن وگرنگیا بابه‌تێ په‌یوه‌ندیا دناڤبه‌را مال وقوتابخانێ دا،و رولێ دایك و بابێن زارۆكان و كه‌س و كارێن وان، وماموستا و فێركرن و پێش ئێخستنا زارۆكێن وان.
دیسان ژى هاتیه هه‌ژمارتن ژتشتێن سه‌ره‌كى كو پێدڤى ل سه‌ر راوستیانێیه دهه‌مى ئاستان دا، هوسا هشیارى زێده بوو ل دور ڤێ چه‌ندێ، به‌لكو پێدڤى بو كو ئه‌گه‌رێن به‌رهه‌ڤ یێن ده‌رڤه‌ى چارچوڤێ قوتابخانێ وزانینا چه‌نداتیا سه‌ركه‌فتنا زارۆكان و رولێ وى ل قوتابخانێ.
هه‌روه‌سا گرنگی هاته دان ب ژینگه‌ها زارۆك تێدا دژیت، ژینگه‌ها وان ره‌وشه‌نبیریا وان، ژبه‌ر دهێنه هه‌ژمارتن ژێده‌رێن فێركرنێ ئه‌وێن پشته‌ڤانیا فێركرنێ دكه‌ن.
پرسیار زێده‌بون ل دور چه‌نداتیا گرێدانێ دناڤبه‌را فێركرنا زارۆكى ل قوتابخانێ و راهاتنێن وى ل ده‌رڤه‌ى چارچوڤێ قوتابخانێ.
وگه‌له‌ك نڤیسین و ڤه‌كولین هاتنه ئه‌نجام دان ژبو وێ چه‌ندێ دا بگه‌هنه ئه‌نجامێ تێگه‌هشتنا باشتر وكویرتر ل دور په‌یوه‌ندیا دناڤبه‌را قوتابخانێ و دایك و بابێن زارۆكان.
وئه‌ڤ چه‌نده هه‌مى دچیته چارچوڤێ زیره‌كى و وه‌ستیانا چاڤدێریا بو پشته‌ڤانیكرنا فێركرنا زارۆكان بو دویرترین جهێ بشێن یان شیانێن بشێن نه‌خاسمه ل سالێن ده‌ستپێكێ ژ یێ زارۆكى یێ فێركرنێ.
هه‌روه‌سا وان ڤه‌كولینا دیاركریه رولێ پشكداریا دایك و بابێن زارۆكان د پروسێسا فێركرنێ دا، روله‌كێ گرنگه بو كێم كرنا وێ دویربونا دناڤبه‌را زارۆكان دا ژى.
هه‌روه‌سا ژئه‌خلاقیاتێن جڤاكى وئابورى ئه‌وێن پێدڤى چاڤدانێ ونێزیكێن وان و كاودانێن ساده.
به‌رسڤا ڤێ چه‌ندێ ئه‌وه یه كو قوتابخانه رابیت ب به‌رهه‌ڤكرنا پێزانینا و كه‌رستا و كورسیێن فێركرنێ بو زارۆكان و بو دایك و بابێن وان ژى ب رێكه‌كا ب ساناهى وخوش، ودیاركرینه كو پێدڤى یه په‌یوه‌ندى دناڤبه‌را ماموستا وقوتابیان ودایك وبابێن واندا هه‌بیت، وئه‌ڤ چه‌نده پروسێسا خواندن و فێركرنێ ب هێز دئێخیت.
• گرنگیا فێركرنێ.
فێركرن، بزاڤه‌كه، دهێته ئه‌نجام دان، بو مه‌ره‌ما پێش ئێخستنا پروسێسا فێركرنێ و زانینێ، وبیروباوه‌رێن روحى وتێگه‌هشتن وڤێراگه‌هشتنێ، ئه‌وا مرۆڤ پێدڤى دبیتى، ل هه‌مى بوارێن ژیانێ دا، زێده‌بارى وه‌رگرتنا شاره‌زایا وزانیاریا، دهه‌ر بواره‌كێ مرۆڤى بڤێت ل سه‌ر بچیت، یان ده‌ست نیشان بكه‌ت.
• دیسان گرنگیا فێركرنێ دهێت وه‌كى ل خوارێ دیاركرى :
• مرۆڤى ژ نه‌زانینێ دپارێزیت.
• پێزانینا ده‌ته مرۆڤى دهه‌ر بواره‌كى دا.
• ئه‌و چه‌كێ هه‌مى مرۆڤانه .
• شیان و زانیاریێن مرۆڤى به‌رفره‌ه و زێده دكه‌ت.
• هزرێن مرۆڤى پێش دئێخیت.
• شیانا ده‌ته مرۆڤى ، مرۆڤ ئافراندنێ بكه‌ت .
• شیانا ده‌ته مرۆڤى هزرێن خو بكه‌ت و وان هزران پێش بێخیت.
*به‌كالۆریۆس ب په‌روه‌ردا زارۆیان
گرنگیا فێربوونێ (2ـ3)
ئه‌گه‌رێن دبنه پالده‌ر كو فێركرن ل ده‌ف زارۆیان لاواز بیت: گرنگینه‌دانا دایك و بابان كانێ چ ل قوتابخانێ دهێته ئه‌نجامدان. نه‌چوونا دایك و بابان بۆ قوتابخانێ و پرسیاركرنا زارۆیان و ئاستێ وان. نه‌زانینا دایكوبابان كانێ چ پێشكه‌فتن ل قوتابخانێ و د سیسته‌مێ خواندنێ دا دهێنه ئه‌نجامدان. لاوازبوونا په‌یوه‌ندیا مال و زارۆیان، و كانێ گه‌هشتینه چ ئاست. نه‌پرسیاركرنا دایكوبابان ژ مامۆستایێن زارۆیان چ دخوینن؟ چاوا نیشا زارۆیان دده‌ن، چ نیشا دده‌ن؟ پرسیارنه‌كرنا دایكوبابان ل ئاستێ زارۆیان. لاوازبوونا په‌یوه‌ندیا دایكوبابان ل گه‌ل قوتابخانێ، گرنگیا دایكوبابان ب زارۆیان دبیته ئه‌گه‌ر كو مامۆستا ژى گرنگیێ ب زارۆیێن وان بده‌ن. نه‌هاریكاریكرنا قوتابیان و دابینكرنا پێدڤیان بو زارۆیان. نه‌ڤیانا زارۆیان بۆ خواندن و فێركرنێ، ژبه‌ر هه‌ر ئه‌گه‌ره‌كێ. سه‌ره‌ده‌ریا خراب یا مامۆستا ل گه‌ل زارۆیان. سه‌ره‌ده‌ریا خراب یا دایكوبابان ل گه‌ل زارۆیان. نه پویته‌پێدانا دایكوبابێن زارۆیان ب زارۆیان ب خوه، و نه‌بۆراندنا چه‌ند ده‌مه‌كێ رۆژانه ل گه‌ل زارۆیێن خوه. گرنگیا فێركرنێ ل قووناغا سه‌ره‌تایى (بنه‌ره‌تى). گه‌شه‌كرنا شاره‌زایێن سه‌ره‌كى یێن جۆراوجۆر، ب تایبه‌تى زمان و شاره‌زایێن زمانى. فێركرنا پیت و په‌یڤێن ده‌سپێكێ هه‌ر ژ پیتا (أ ……. ى). فێركرنا زارۆیان بۆ چێكرنا و وێنه‌یێن پیت و په‌یڤان. فێركرنا زارۆیان بۆ نڤیسینا دروست، ل سه‌ر هێلا راست و جوان نڤیسینێ و باش و دروست. ڤیانا زارۆیان بۆ خواندن و نڤیسینێ. فێركرنا زارۆیان و هیكرنا وان بۆ خواند و ئاخفتن و ده‌ربرینێ ژ تشتێ دی یێن وێنه‌یان. گه‌له‌ك زانیاریا ده‌نه زارۆیان، ل دۆر بابه‌تێن جۆراوجۆر. گه‌شه‌كرنا شاره‌زایێن بیركارى ( + ، – ، ÷ ، × ). دانا زارۆیان شاره‌زایێن لڤینا. دانا زانیاریا و پێزانین ل دۆر نعمه‌تێن خودایى ده‌ست و چاڤ جهێ جوگرافى و جڤاكى. ب هێزكرنا په‌یوه‌ندیا زارۆیان ل گه‌ل مال و هه‌ڤالان. زانینا مرۆڤى ب گیانه‌وه‌ران و روه‌كان، و مفایێ وان د ژیانا مرۆڤى دا. گه‌شه‌كرنا كارێن ده‌ستى یێن زارۆیان یێن ئه‌و بخوه پێ رادبن یان بۆ خه‌لكى. دانا زانیاریان بۆ زارۆیان ل دۆر ئه‌رك و مافێن زارۆیان. چاڤدانا ڤیانا دایكوبابان و رۆلێ زارۆیان دا. ئه‌ركێ دایكوبابان ل سه‌ر زارۆیان و مرۆڤى. ڤیانا وه‌لاتى د دلێ زارۆیان دا . گه‌شه‌كرنا حه‌زوڤیانا بۆ خواندن و فێركرنێ و نڤیسینێ. ڤیانا زارۆیان بۆ رابوونا وان ب كارێن باش و دووركه‌فتن ژ كارێن خراب و ب زیان. چاوانیا به‌رهه‌ڤكرنا زارۆیان بۆ قووناغێن بهێت د ژیانا زارۆیان دا. حه‌تا كو ئارمانجێن قوتابیێ سه‌ره‌تایى بجه بێهن، چ پێ نه‌ڤێت كو دڤێت كاربهێته كرن داكو ئه‌ڤ قووناغه پێش بكه‌ڤیت، و ئه‌ڤ چه‌نده دێ هێته ئه‌نجامدان ب رێیا:ـ مامۆستاى: دڤێت مامۆستا د ئاستێ به‌رپرسیاریێ دابیت. دڤێت به‌رنامه‌ك بۆ بهێته پێش كێشكرن یێ پێشكه‌فتى داكاربكه‌ت بۆ پێشخستنا قووناغا سه‌ره‌تایى. دڤێت د زانكۆیێ دا بهێته خواندن كانێ مامۆستا دێ چاوا وانه‌یان ده‌ته زارۆیان ل قووناغا سه‌ره‌تایى ژپولا (1 ـ 3) مامۆستا دێ چاوا وانه‌یان بۆ بێژیت و دێ چاوا پێزانینان گه‌هینته وان. مامۆستا بزانیت دێ چاوا وانه‌یا ده‌ته زارۆیان. مامۆستا بزانیت چنه تشتێ ب زه‌حمه‌ت ل به‌ر زارۆیان د ڤێ قووناغێ دا. نیشا بده‌ت دێ چاوا خوه ژ ئاریشا رزگار كه‌ت.
