بنبڕكرنا گه‌نده‌لیا دارایى چه‌ندا گرنگه؟
سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
هه‌لبه‌ت گه‌نده‌لى ژ بابه‌تێن به‌ربه‌لاڤه ل سه‌رانسه‌ر جیهانێ و تنێ وه‌لاتێ عیراقێ د ڤى كاودانى دا ده‌رباز نابت, لێ زۆربه‌یا وه‌لاتێن جیهانێ ژ به‌ر ڤێ ئاریشێ دنالن و گه‌نده‌لى ئێشه‌كا كوژه‌كه و مه‌ترسیه‌كا دژواره ل سه‌ر سه‌قامگێریا جڤاكى و گه‌شه‌كرنا ئابوورى و دیسا ل سه‌ر ئاستێ دارایى و رێڤه‌به‌رى یێ وه‌لاتان و ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ هه‌مى وه‌لات پێكۆلا بنبركرنا ڤى كاودانى دكن و هه‌ولا كێمكرنێ دكن. هه‌كه ئه‌م پێناسه‌یا په‌یڤا گه‌نده‌لیێ بكن یان ژى دبێژنێ (Corruption) یا پێكهاتى ژ نه‌دروست بكارئینانا ده‌ستهه‌لاتێ د رێڤه‌برنێ دا ب گه‌له‌ك جۆران، لێ ل ڤێره من دڤێت ل سه‌ر لایێ ئابوورى و دارایى براوه‌ستم كو ئه‌و ژى نه‌دروست بكارئینانا سه‌رمایه‌یه یان ژى بكارئینانا سه‌رمایه‌یى بۆ به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه یێن تایبه‌ت و كه‌سۆكى و خه‌رجكرن و به‌لاڤكرنا دراڤى چ یێ وى بت یان ژى كۆمه‌كا كه‌سان و دیسا هنده‌ك جاران بكارئینانا ده‌ستهه‌لاتێ ب ئارمانجا بده‌ستڤه‌ئینانا دراڤى ب رێیێن نه‌گونجاى. زێده‌بارى گه‌له‌ك جۆرێن گه‌نده‌لیێ هه‌نه مینا: گه‌نده‌لیا سیاسى, گه‌نده‌لیا كارگێرى, گه‌نده‌لیا ره‌وشتى, و ل دووماهیێ گه‌نده‌لیا ژ هه‌مى ب ترستر و به‌ربه‌لاڤتر و جهێ ئاماژێ گه‌نده‌لیا دارایى یه كو دهێته نیاسین ب بكارئینانا ده‌ستهه‌لاتێ و بنپێكرنا وێ ب ئارمانجا بده‌ستخستنا ده‌ستكه‌فتێن كه‌سۆكى و تایبه‌ت و زالبوون ل سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیێن جڤاكى ب گشتى, وه‌كى ده‌رێخستنا هنده‌ك بریاران ب رێیا وان قازانجى بده‌ستبێخت, دیسا ئه‌و ره‌وشتێ بیرۆكراتى یه ئارمانج ژێ ده‌ستكه‌فتیێن تایبه‌تن ب رێیێن نه‌قانوونی. زێده‌بارى گه‌له‌ك نموونه هه‌نه ل سه‌ر گه‌نده‌لیا دارایى مینا: نه‌بوونا رۆهناتی و زه‌لالیێ د راگه‌هاندنا گرێبه‌ستێن حكومى دا, ده‌رێخستنا هنده‌ك بریاران د به‌رژه‌وندیا هنده‌ك تاكان دا و نه د به‌رژوه‌ندیا پتریا جڤاكى دا, نه پاراستنا سه‌روه‌ت و سامانێ گشتى و نه دروستیا بكارئینانێ, گیرۆكرنا كارى و رێزنه‌گرتن ل رێنمایێن كارى, به‌لاڤكرنا زانیاریێن كارى, نه پێگریكرنا رێنمایێن به‌رپرسێ كارى, نه هاریكاریكرنا هه‌ڤپشكێن كارى, نه هه‌لگرتنا به‌رپرسیاریێ, واسته‌كارى, خه‌رجكرنا زێده یا سه‌رمایێ گشتى, وه‌رگرتنا به‌رتیلان, ده‌ستكاریا دراڤێ گشتى و گه‌له‌ك رێیێن دى. لێ دیسا گه‌له‌ك رێ هه‌نه بۆ چاره‌سه‌ركرنا ڤێ ئاریشێ ژ وان ژى: گوهارتنا به‌رپرس و رێڤه‌به‌ران ب به‌رده‌وامى داكو رێك لبه‌ر دروستكرنا گرۆپێن كه‌سێن نێزیك نه‌هێته دان و ده‌ستهه‌لات ل ژێر ده‌ستێن وان نه‌مینت, پاداشتكرنا كارمه‌ندێن دلسۆز و رێگر ل به‌ر گه‌نده‌لیێ, بلندكرنا مووچه و ده‌رماله‌یان دا ژین و ژیارا فه‌رمه‌نبه‌ران پێ بهێته خوه‌شكرن و دووربن ژ ره‌فتارێن نه‌گونجایى, دامه‌زراندنا كه‌سێن ره‌وشت به‌رز و دیاركرنا به‌رپرسیاره‌تیا وان و ئه‌ركێن وان, توندكرنا سزایان و ب تایبه‌تى بۆ گه‌نده‌لكاران, كاراكرنا رۆلێ ده‌زگه‌هێن چاڤدێریكرنێ ل رێڤه‌به‌ریان و دانا ده‌ستهه‌لاتێ ب وان ره دا بكارن سزایان بسه‌پینن ل سه‌ر خه‌مساران ڤه, دیاركرنا سه‌روه‌ت و سامانێ رێڤه‌به‌ر و كاربده‌ستان ب به‌رده‌وامى, بكارئینانا ئامیرێن ئه‌لیكترۆنى د كارى دا و رێگرتن د رۆتینیاتان دا. من دڤێت د ڤێ گۆتارێ دا ئاماژێ ب وه‌لاته‌كێ بكم كو د گۆپیتكا گه‌نده‌لیێ دا ده‌رباز دبوو كو دكتۆرا (غاده عامر: 2016) دبێژت گه‌له‌ك جاران ئه‌م دبیهستن ژ به‌رپرسێن خوه ته‌كه‌زیێ ل سه‌ر مفا وه‌رگرتنێ ژ سه‌ربۆرێن وه‌لاتان دكن و ب تایبه‌تى ژ وه‌لاتێن ژ سفڕێ ده‌ستپێكرى و نوكه هه‌ڤرك بۆ زلهێزان, لێ وه‌ختا كار دگه‌هیته بنبركرنا گه‌نده‌لیێ و نه‌هێلانا وێ هه‌مى كه‌س خوه ژبه‌ر دهاڤێژن و كه‌س خوه لێ ناكت خودان سه‌روه‌رایى وێ چه‌ندێ كو سه‌ركه‌فتنا وان ب رێیا سه‌ركه‌فتنا ل سه‌ر گه‌نده‌لێ و نه‌هێلانا وێ بوویه. دیسا د ڤێ گۆتارێ دا من دڤێت باشترین نموونه و وه‌لات بینم كو شیاینه خوه ژ گه‌نده‌لیێ قورتال بكن و بهێنه رێزا سیێ ژ ده‌ست پاكترین وه‌لات و كێمترین گه‌نده‌لى ل سالا (2018) دا ل دووڤ راپۆرتا ده‌ستپاكیێ یا جیهانى ئه‌و ژى وه‌لاتێ سه‌نگافۆره یه، پشتى خوه ژ گه‌نده‌لیێ خلاسكرى كو د سالا (1952) دا ژ وه‌لاتێن تژى گه‌نده‌لیى بوویه و رێژا هه‌ژاریێ و نه‌خۆشیێ و نه‌خوه‌ینداریێ بلندبوویى و هه‌تا گه‌هشت بۆ وى راده‌یى پۆست دهاتنه فرۆتن به‌رامبه‌ر سه‌روه‌ت و سامانى و كێ پتر پێ دابایه دا وى پۆستى وه‌رگرت و ئاستێ گه‌شه‌كرن و ورارێ د ئابوورێ وان دا گه‌له‌ك كێم ببوو و بهایێ دراڤێ وان ژى به‌رامبه‌ر دۆلارى گه‌له‌ك داكه‌فت بوو, و ب هه‌مى كاودانان وه‌لاته‌كێ هه‌ژار بوو. زێده‌بارى ئه‌ڤ وه‌لات گه‌له‌ك لاواز ببوو و باوه‌ریا خه‌لكى ب ڤه‌گه‌رانا وى نه‌مابوو، لێ پرسیار ل ڤێره ئه‌ڤه‌یه ئه‌رێ چاوا سه‌نگافۆره شیا خوه ل سه‌ر پێن خوه بگرت و ببت بهێزترین وه‌لات و ده‌ستپاكترین وه‌لات ل سه‌رانسه‌ر جیهانێ؟ هه‌كه ئه‌م بزڤرین دیرۆكا سه‌نگافۆره و ته‌ماشه‌ى سالێن شێستا و سه‌ردا بكه‌ین، دێ بینین كو پشتى گوهۆرینێن رادیكالى یێن حوكمه‌ت پێ رابوویى بوونه ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ وه‌لات ب له‌ز پێش بكه‌ڤت ئه‌و ژى پشتى ئه‌نجامدانا: گرنگیدان ب فێركرن و په‌روه‌ردێ, به‌رهه‌مهێنان و هنارتنا به‌رهه‌مى بۆ وه‌لاتێن دى, و خالا ژ هه‌میێ گرنگتر بنبركرنا گه‌نده‌لیێ ل ڤى وه‌لاتى بوو, هه‌ژیێ یه بێژین ئه‌ڤ وه‌لاته د هیچ پرۆژه‌یه‌كێ گه‌شه‌كرنا ئابوورى دا سه‌ركه‌فتى نه‌بوو هه‌تا پشتى كونترۆلا گه‌نده‌لیێ كرى و ل سه‌ر به‌رپرسێن وه‌لاتێ خوه سه‌پاندى كو سالانه قه‌بارێ سه‌روه‌ت و سامانێ خوه دیار بكت د به‌نكان و ده‌زگه‌هێن دارایى دا و هه‌تا سه‌روه‌ت و سامانێ خێزانا خوه ژى و ئه‌و كه‌سێ هه‌ڤدژ با ل گه‌ل ڤى رێنمایى سزا دگه‌هشته رادێ سێداره‌دانێ و لێژنه‌كا سه‌ر به‌خوه پێكئینا بۆ دووڤچوونا دۆزێن گه‌نده‌لیێ و هه‌مى برپرسیاره‌تێ دایێ, و سركرنا گه‌نده‌ل كاران و بێ به‌هركرنا وان ژ گه‌له‌ك ماف و ئمتیازاتان و زێده‌ترى (50) سالانه ئه‌ڤ وه‌لاته ب وه‌لاته‌ك ده‌ستپاك و پێشكه‌فتى دهێت هژمارتن د هه‌مى واران دا ژ ئه‌گه‌رێ بنبركرنا گه‌نده‌لیێ و چه‌سپاندنا ده‌ستپاكیێ. لێ وه‌لاتێ عێراقێ د هه‌مان سال دا ل رێزا (168) هات ژ سه‌رجه‌مێ سه‌د و هه‌شتێ وه‌لاتان و وه‌لاته‌ك پرى گه‌نده‌لێ یه و هه‌تا راده‌یه‌كێ چاره‌سه‌ركرنا ڤێ ئاریشێ یا ب زه‌حمه‌ته و ماوه‌یه‌كێ درێژ بۆ دڤێت، ژبه‌ر گه‌له‌ك ئه‌گه‌ران مه نه‌ڤێت ل ڤێره دیار بكه‌ین به‌س ئه‌ڤ كاودان ب دیتنا من گه‌له‌ك به‌روڤاژینه ل گه‌ل هه‌رێما كوردستانێ، چونكى ل گه‌ل ده‌ستبكاربوونا كابینا نووی یا حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ب سه‌رۆكاتیا سه‌رۆكێ گه‌نج و كارا (مسرۆر بارزانى) درووشمێ وى نه‌هێلانا گه‌نده‌لیێ بوویه و هه‌تا راده‌یه‌كێ كار ل سه‌ر هاتیه‌كرن و دهێته‌كرن ژى و ئه‌گه‌ر ب ڤى شێوه‌یى به‌رده‌وام بن و مینا وه‌لاتێ سه‌نگافۆره گه‌نده‌لى بهێته لادان ژ ناڤ داموده‌زگه‌هێن میرى و حكومى دا, و سزا ل سه‌ر گه‌نده‌لكاران بهێنه سه‌پاندن, نه‌دووره ب ڤێ رێكێ حوكمه‌ت بكارت سه‌ربه‌خوه‌یا خوه یا ئابوورى رابگه‌هینت و پتر ژین و ژیارا هه‌ڤوه‌لاتیێ هه‌رێما كوردستانێ خۆش كت و یه‌كسانیێ د داهاتێ نشتیمانى دا په‌یدا بكت, ل ڤى وه‌ختى هه‌رێما كوردستانێ دێ بته خودان ژێرخانه‌یه‌كا ئابوورى یا ب هێز.
