ده‌وله‌تێت هه‌ڤسویێت كوردا د گوهێ گای دا دنڤستینه!
د. ره‌شید فندی
هه‌تا نوكه ژی، كو ئه‌م یێ ل چه‌رخێ 21 ێ، چه‌رخێ پێشكه‌فتنێ و رۆناهیێ و مافێت مرۆڤی، دنیا هه‌می پێشكه‌فت و هه‌می جۆرێت مافا ل وه‌لاتێت خۆ به‌لاڤكرن، بتنێ ده‌وله‌تێت ده‌ور و به‌رێت كوردا و كوردستانێ مانه د تاریاتیا هزری دا ول وێ تاریاتیێ مافێت ره‌وا یێت ره‌وشه‌نبیری و زمانی و كه‌لتووری یێت ملله‌تێ كورد لبه‌ر به‌رزه‌بوونێ نه و حاشاتیێ لێ دكه‌ن.
مامۆستایه‌كا كوردا ئیرانێ به‌ری چه‌ند رۆژه‌كا، وانه‌یه‌كا زمانێ كوردی ددا قوتابیێت خۆ، سه‌را وی كارێ سروشتی و ئاسایی، بریارا دادگه‌هێ بۆ ده‌ركه‌ت، كو پێنج سالا بێته زیندانكرن بێی هندێ گوننه‌هه‌كێ یان شاشیه‌كێ بكه‌ت. هه‌رچه‌نده د ناڤ سنوورێت ده‌وله‌تا ئیرانێ دا نێزیكى 15 مه‌لیۆن كوردا هه‌نه، و كوردستانا ئیرانێ ژ چه‌ندین پارێزگه‌هێت كورد نشین پێكدێت و ئێك ژ وان پارێزگه‌ها ب فه‌رمی ناڤێ وێ كوردستانه و باژارێ كه‌رمانشاهێ یێ كوردنشین ئێكه ژ مه‌زنترین باژارێت ده‌وله‌تا ئیرانێ. ئه‌م نزانین به‌رپرس و مه‌زنێت وان ده‌وله‌تا چاوا هزر دكه‌ن، جلكێت كوردی ل ئیرانێ د ده‌ستویر داینه و زمانێ كوردی بۆ ئاخفتنێ ده‌ستویر دایه وچاپكرنا په‌رتووكێت كوردی ل ئیرانێ ره‌وایه، هزر ناكه‌ن ماده‌م ئاخفتن ب زمانێ كوردی و په‌رتووكێت كوردی د ده‌ستویرداینه، نابێژنه خۆ، كی دێ وان په‌رتووكا دخوینیت وگه‌ر كورد بخۆ فێری زمانێ خۆ نه‌بن، كی دا وان په‌رتووكا نڤیسیت؟.
وه‌كی تێته گۆتن ده‌ستۆرێ ئیرانێ رێ یا دای هه‌ر ملله‌ته‌ك ژ ملله‌تێت ئیرانێ مافێ هه‌ی ب زمانێ خۆ ل خواندنگه‌ها بخوینیت، لێ ئه‌و ماف هه‌تا نوكه یێ راوه‌ستاندیه وبجه نه‌هاتیه. دیارترین نه‌ته‌وێت سه‌ره‌كی ل ئیرانێ كوردن و ئازه‌رینه و عه‌ره‌ب و بلۆشن. ئه‌گه‌ر ئه‌ف مافه یێ لبه‌ر وان گرانه، بلا ته‌ماشه‌ی ئه‌زموونا هه‌رێما كوردستانێ بكه‌ن، كا چاوا ماف دایه هه‌می نه‌ته‌وا د ناڤ هه‌رێمێدا ب زمانێ خۆ بخوینن. ئه‌م وه‌ك مامۆستا و نڤیسه‌ر و ره‌وشه‌نبیر داخازێ ژ ده‌سهه‌لاتدارێت حكوومه‌تا ئیرانێ دكه‌ین، وێ مامۆستایا كوردا ئیرانێ ئه‌وا بناڤێ (زارا) ئازاد بكه‌ن، چنكی یا بێ گونه‌هه، و حكوومه‌تا ئیرانێ وێ به‌ندا دستوورێ ئیرانێ ب جهبینیت ئه‌وا مافی دده‌ته هه‌می نه‌ته‌وێت ئیرانێ كو زارۆكێت وان ب زمانێ خۆ بخوینن زێده‌باری زمانێ فارسی كو زمانێ فه‌رمی یێ ده‌وله‌تێ یه، كو ئه‌ڤه مافه‌كێ ره‌وایه د شه‌ریعه‌تێ ئیسلامێ دا وهه‌ڤ ته‌ریبه دگه‌ل مافێت مرۆڤی و دیمۆكراتیا جیهانی.
هه‌مان تشت د گه‌ل باكوورێ كوردستانێ یان كوردستانا توركیا ژی تێته كرن و هێش خرابتر. ل ئیرانێ پارێزگه‌هه‌كا هه‌ی بناڤێ (كوردستان)، و ل عیراقێ هه‌رێمه‌كا هه‌ی بناڤێ (هه‌رێما كوردستان)، لێ ل توركیا، ناڤێ كوردستانێ قه‌ده‌غه‌یه، هه‌ر ژ سه‌رۆك كۆمار و وه‌زیر و گزیرێت وان، هه‌تا دگه‌هته حزبێت ئۆپۆزسیۆن، نابیت كه‌س ناڤێ (كوردستان) بینیت. هه‌ر چه‌نده ناڤێ كوردستان سه‌د جاركی یێ د به‌لگه‌نامێت ده‌وله‌تا ئۆسمانیدا هاتی، واته ده‌وله‌تا ئۆسمانی گه‌له‌ك پێشكه‌فتیتر بوو ژ توركیا دیمۆكراتیا! نوكه. چنكی نڤیسینا ناڤێ كوردستان یێ ره‌وابوو ل وی سه‌رده‌می. من ئه‌ڤ به‌نیێ ژار دو جارا په‌رتووكا سیاحه‌تناما گه‌ریدێ تورك ئه‌ولیا چه‌له‌بی یا چاپ كری، كو چه‌ندین جارا وی گه‌ریده‌ی د گه‌ریانا خۆدا ئه‌وا لسالا 1655ز كری چه‌ندین جارا ناڤێ كوردستانێ یێ ئینای و یا گۆتی (ڤێره كوردستانه، ئه‌م یێ ل كوردستانێ .. هتد). تشتێ سه‌یر ئه‌وه، نوسخا ئه‌سلی یا په‌رتووكا ئه‌ولیا چه‌له‌بی یا ب رێنڤیسا تركی یا كه‌ڤن نڤیسی، واته ب تیپێت عه‌ره‌بی و من ئه‌و نوسخا ئه‌سلی یا هه‌یی، لێ لسه‌ر ده‌مێ كۆمارا تركی، ده‌مێ ئه‌و په‌رتووك چاپكری و ب تیپێت لاتینی به‌لاڤ كری، د گه‌ل ڤه‌گوهاستنا رێنڤیسێ، هه‌ر جهه‌كی ناڤێ كوردستان تێدا هه‌بیت، ئه‌و ناڤ یێ ژێ بری، ئه‌ها وه‌سا مێژوویا خۆ یا گهۆری و شه‌وزكری.
سیاسی و سه‌رۆك حزبێت تركا یێت نهۆ ژی، نه‌ڤێت وێ راستیێ به‌رچاڤ كه‌ن كو ئه‌رده‌كێ هه‌ی ناڤێ وی ئه‌ردی كوردستانه. سه‌رۆك كۆمارێ تركیا یێ نهۆ، دبێژیت كورد یێ ل توركیا هه‌ین، لێ چو ئه‌رد نینن بناڤێ كوردستان! دیاره ئه‌و 25 ملیۆن كوردێت تركیا ل ئه‌سمانی دژین یان د ناڤ هه‌وایدا، ماده‌م ئه‌ردێ وان یێ ئه‌و لسه‌ر دژین كوردستان نه‌بیت. سه‌رۆكێ حزبا ئۆپۆزوسیون ل تركیا دبێژیت: ناڤێ كوردستان یێ لبه‌ر من گرانه! ئانه‌كۆ هه‌ر ئێك ژ وان ده‌سهه‌لاتدار بیت لدویف دیتنا وان چو ئه‌رد نینن بناڤێ كوردستان.
ماده‌م هه‌رێمه‌ك ل عیراقێ هه‌یه بناڤێ هه‌رێما كوردستان و پارێزگه‌هه‌ك ل ئیرانێ هه‌یه بناڤێ كوردستان، پا چاوا پارچه ئه‌ردا ببه‌ر تركیا كه‌فتی كوردستان نه‌بیت؟
ل ڤێره دوباره دێ بێژمه ڤه ده‌وله‌تا ئۆسمانی ژ كۆمارا توركیا پێشكه‌فتیتر بوو، چنكی ل نیڤا دووێ ژ چه‌رخێ نۆزدێ، ده‌مێ میرگه‌هێت كوردی هاتینه ژناڤبرن، ده‌وله‌تا ئۆسمانی ویلایه‌ته‌ك پێكئینا بناڤێ (ویلایه‌تا كوردستان) و سه‌نته‌رێ وێ ویلایه‌تێ (دیار به‌كر) بوو، ئه‌ڤ چه‌نده ژی یا د په‌رتووكێت مێژوویا ده‌وله‌تا ئۆسمانیدا هاتی ئه‌وێت ڤێ دوماهیێ چاپ بووین.
لێ پشتی شه‌رێ جیهانیێ ئێكێ و دامه‌زراندنا كۆمارا تركیا یا نوی ل سالا 1923 بسه‌رۆكاتیا كه‌مال ئه‌تاتورك، ناڤێ كوردستانێ ب ئێكجاری هاته قه‌ده‌غه‌كرن، پاشی لسالا 1927نڤیسین ب تیپێت عه‌ره‌بی هاته قه‌ده‌غه‌كرن، و ب وێ بریارێ بسه‌دان ته‌ننێت به‌لگه‌نامێت ده‌وله‌تا ئۆسمانی هاتنه مراندن وبێ بهاكرن. دگه‌ل هندێ ره‌وشا زمانێ كوردی ژی ل باكوور گه‌له‌ك خراب بوو و بهه‌می ره‌نگا هاته قه‌ده‌غه‌كرن وچه‌ندین نڤیسه‌ر و ره‌وشه‌نبیرێت كورد هاتنه سزادان سه‌را زمانێ كوردی.
هه‌ر چاوا بیت ل ڤێ داویێ بریاره‌ك یا ژ حكوومه‌تا توركیا ده‌ركه‌فتی، كو ل خواندنگه‌هێت سه‌رانسه‌ری توركیا ژ بلی زمانێ تركی، خویندكار د شێت زمانێ دووێ هه‌لبژێریت بۆ خواندنێ، ئانه‌كو ژ بلی زمانێ تركی بخۆ زمانه‌كێ دی هه‌لبژێریت، تشته‌كێ باشه كو كوردێت باكوور كه‌مپه‌ینه‌ك یا دروست كری بۆ هاندانا زارۆكێت كورد دا زمانێ زكماكی یێ كوردی هه‌لبژێرن وه‌ك زمانێ دووێ، كو به‌ری نوكه زمانێ كوردی ل هه‌می جها قه‌ده‌غه بوو.
ل ڤێ داویێ من بۆچوونێت هنده‌ك زانایێت زمانی یێت بیانی خواندن، د وان بۆچوونا دا یا هاتی، كو زمانێ فارسی یێ نوكه د بنه كۆكێ دا 50% په‌یڤێت عه‌ره‌بی نه و زمانێ تركیێ نوكه 60 % د بنه‌كۆكێدا په‌یڤێت عه‌ره‌بی نه، لێ ل دویف دیتن و بۆچوونا مه زمانێ كوردی چێدبیت هه‌تا 10 % په‌یڤێت عه‌ره‌بی تێدا هه‌بن.
