شوونووارناسه‌ك: زره‌ده‌شتی ب ره‌نگه‌كێ به‌رفره‌ه ل دهۆكێ ژیاینه
دیدار، نیوار محه‌مه‌دسه‌لیم:
ل دهۆكێ جهێن به‌رچاڤ یێن شوونووارێن زره‌ده‌شتیان هه‌نه و گه‌له‌ك ژ وان هاتینه ڤه‌دیتن و گه‌له‌ك ژ وان ژی هێش نه‌هاتینه ڤه‌دیتن، رێڤه‌به‌رێ به‌رێ یێ شوونوواران ل پارێزگه‌ها دهۆكێ و شاره‌زایێ شوونوواران دكتور حه‌سه‌ن ئه‌حمه‌د قاسم د دیداره‌كێ دا بۆ رۆژناما ئه‌ڤرۆ ب ره‌نگه‌كێ به‌رفره‌ه به‌حس ل وان شوونوواران دكه‌ت.
ئه‌ڤرۆ: ناڤێ زره‌ده‌شت ژ كیڤه هاتیه؟
د. حه‌سه‌ن ئه‌حمه‌د قاسم: ناڤێ زرده‌شت د ئاڤێستا كه‌ڤن دا “ئه‌لگاتا” ب ناڤێ “Zara ustra” هاتیه كو ناڤه‌كێ هه‌ڤپشكه ژ دو پشكان پێك دهێت، یا ئێكێ Zara ب رامانا “زه‌ر” و یا دویێ ژی ustra ب رامانا حێشتر دهێن و هه‌كه‌ر هه‌ردو په‌یڤان لێك ده‌ن دێ بیته “حێشترا زه‌ر”، ئه‌ڤه ب گۆره‌ی ژێده‌رێن فارسی. ب گۆره‌ی ژێده‌رێن كوردی پشكا ئێكێ “زار” ب رامانا قه‌ول دهێت و یێ دویێ “ده‌شت” ب رامانا “راستگۆ” و ب ڤێ چه‌ندێ ژی هه‌كه لێكده‌یێن دێ بیته راستگۆیێ قه‌ولان. دهێته پێشبینیكرن كو یا كوردی زێده‌تر نێزیكی راستیێ بیت.
ده‌رباره‌ی ناڤێ زره‌ده‌شتی ژی ب شێوازێ “به‌هـ دینان” هاتیه ب ناڤكرن كو په‌یڤه‌كا كوردی یه و ژ دو پشكان پێك دهێت “به‌هـ” ئانكو “راست” و “دین” ئانكو دیتن و ب ڤێ چه‌ندێ ژی هه‌كه گرێده‌ین دێ بیته “دیتنا راست”. هه‌ر ژ به‌ر هندێ ژی زرده‌شتیان ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ ئه‌ڤ ناڤه بۆ خوه هه‌لبژارتیه كو پێ بهێنه ب ناڤكرن. دبیت گۆتنا په‌یڤا به‌هدینان بۆ خه‌لكێ دهۆكێ و ده‌وروبه‌رێن وێ ژی ژ نه‌ژاد دا ڤێ په‌یڤا زره‌ده‌شتی و پێكڤه‌گرێدانا ده‌ڤه‌رێ ب ئاینێ زره‌ده‌شتیان ڤه هه‌بیت.
زره‌ده‌شت دهێته هژمارتن ئێك ژ گرنگترین كه‌ساتیێن مێژوویێ، ژ به‌ر كو یێ شیایی ئاینه‌كی ب ناڤێ خوه ب دانیت و یێ تایبه‌ت ب وی ڤه و گه‌لێ وی یێ میدی ژی باوه‌ریێ پێ بینن، شاره‌زایێن مێژوویێ گه‌له‌ك بۆچوون یێن هه‌ین كا كه‌نگی ژیایه، به‌لێ یا پتر نێزیكی راستیێ ئه‌وه كو سه‌دێ حه‌فتێ به‌ری زاینی ژیایه، هنده‌ك ژی دده‌نه زانین كو ل 1000 هه‌تا 600ێ به‌ری زاینی ژیایه، هنده‌ك ژی گه‌له‌ك دوور چووینه كو دبێژن 14 سه‌ده‌یان به‌ری زاینی ژیایه.
ئه‌ڤرۆ: زره‌ده‌شت ل كیرێ ژیایه؟
د. حه‌سه‌ن ئه‌حمه‌د قاسم: زانا ل سه‌ر جهێ دروستێ ده‌ركه‌فتنا زره‌ده‌شت نه‌بووینه ئێك؛ دهێته گۆتن كو جهێ ڤه‌حه‌ویانا وی رۆژئاڤایێ ئیرانێ بوویه، ب دروستی ژی ده‌ڤه‌را “ئه‌ترۆباتن”، هنده‌ك ژی دبێژن خه‌لكێ ئازربیجانێ بوویه، هنده‌ك ژی یێ ل سه‌ر وێ چه‌ندێ رێكه‌فتین كو ئه‌و ل هه‌رێما كوردستانێ بوویه ل چیایێ مه‌قلوبێ گوندێ درابین، هنده‌ك ژی ب فه‌لستینێ ڤه گرێدده‌ن.
یا ژ هه‌موویان ژی نێزیكتری راستیێ ئه‌وه كو بێژین ل سه‌دێ حه‌فتێ به‌ری زاینی ل ده‌ڤه‌ریا میدیا ژ دایك بوویه و ده‌عوا خوه د ناڤ كوڕێن گه‌لێ خوه دا به‌لاڤكریه. زانا نه ب تنێ ل سه‌ر جهێ ژیانا وی و ده‌مێ ژیانا وی رێك نه‌كه‌فتینه، به‌لكو نه‌شیانه ب زانن ژی كا ده‌عوا وی چ بوویه و هنده‌ك دبێژن پێغه‌مبه‌ر بوو.
ئه‌ڤرۆ: ئاین یان بیروباوه‌رێن زره‌ده‌شتیان د چاوانه؟
د. حه‌سه‌ن ئه‌حمه‌د قاسم: ئاڤێستا Avesta پرتووكا پیرۆزا زره‌ده‌شتیان بوو، د زمانێ میدی دا ب رامانا “بنیات، پاراستن، خۆشی” دهێت ژ به‌ر كو ئه‌ڤ په‌یڤه یا ژ Upasta یا هاتی كو رامانا “بنیات” دده‌ت. د گه‌له‌ك قووناغێن ژیانێ دا گوهۆڕین یێ ب سه‌ر پرتووكا ئاڤێسا دا هاتین ژ وان:
- قووناغا ئێكێ: ژ ده‌سپێكا هاتنا ئاینێ زره‌ده‌شت هه‌تا داگیركرنا ئیرانێ ژ لایێ ئه‌سكه‌نده‌رێ مه‌قدونی ڤه.
- قووناغا دویێ: دووباره هاتیه نڤیسین ل سه‌ر ده‌مێ ساسانی “224-651ز” گوهۆڕین د ناڤه‌رۆكا وێ دا هاتینه كرن.
- قووناغا سیێ: ئه‌و ئاڤێستایه یا نوكه ل به‌ر ده‌ست كو بۆ 118 پشكان هاتیه دابه‌شكرن.
ئه‌ڤرۆ: چ ره‌گه‌زێن سه‌ره‌كی ل ده‌ف زره‌ده‌شتیان هه‌نه؟
د. حه‌سه‌ن ئه‌حمه‌د قاسم: چار ره‌گه‌زێن سه‌ره‌كی ل ده‌ف زره‌ده‌شتیان هه‌بوون، ملله‌تێن ئاری گه‌له‌ك گرنگی دایه هه‌ر چار ره‌گه‌زان و قوربانی بۆ داینه و نڤێژ بۆ كرینه، ئه‌وان هزر دكر “ئاگر، ئاڤ، ئاخ و هه‌وا” ئه‌و چار خوداوه‌ندن یێن هه‌ر ژ ده‌سپێكێ هه‌ین و گه‌له‌ك گرنگی د دایێ.
د ئاڤاكرنێ ژی دا زره‌ده‌شتیان گه‌له‌ك گرنگی دایه ڤان چار ره‌گه‌زان و ب تایبه‌ت ل په‌رستگه‌هـ “ئاتشگاداهـ” ێن خوه و ڤیایه ب هه‌ر هێمایه‌كێ هه‌بیت ئه‌ڤ چار ره‌گه‌زه بهێنه دیتن.
ئاگر: د پتریا سه‌رده‌مێن مێژوویێ دا ئاگری پیرۆزیا خوه ل ده‌ف مرۆڤان هه‌بوویه، چو ل سه‌ر ده‌مێ سومه‌ریان یان ئه‌كه‌دیان بیت، كو خواوه‌نده‌كێ تایبه‌ت ب ڤێ مه‌ره‌مێ هه‌بوو، مسریێن كه‌ڤن ژی سه‌ره‌ده‌ری ل گه‌ل ئاگری ب ره‌نگه‌كێ دی دكر كو وێنێ خوداوه‌نده‌كی بۆ خوه دروست كربوو، ملله‌تێن ئاری هه‌موویان ژی گرنگی ب هه‌بوونا ئاگری ددا، چ ژ لایێ هندیان ڤه بیت یان ئیرانێ، ل ئیرانا كه‌ڤن خوداوه‌نده‌ك ب ناڤێ “ئاتار” دروستكربوو.
پیرۆز راگرتنا ئاگری تشته‌كێ سرۆشتی یه ل ده‌ف مرۆڤێن كه‌ڤن و جهێ گرنگیا وان بوو، گیانه‌وه‌رێن نێچیرێ ژێ دترسیان، خوه پێ گه‌رم دكر، خوارن ژی پێ ئاماده دكرن، بۆ رۆناهیا ژی دهاته ب كارئینان، هه‌ر وه‌سان بۆ لێك خرڤه‌بوون و نیشانان ژی دهاته ب كارئینان.
زره‌ده‌شتیان شرۆڤه‌كا نووتر دا ئاگری، ل ده‌ف وان نیشانا دادیا خودای یه و وه‌كو ئه‌وان هزر دكر ئه‌و رێیه‌كه بۆ پاقژكرنا گونه‌هكاران ل رۆژا دووماهیێ، دیسا رۆناهیا وی ژی رێبه‌ره‌كه بۆ خوداوه‌ندێ وان، هێزێ ژی دده‌ته مرۆڤان.
هه‌ر ژ به‌ر هندێ ژی زره‌ده‌شتیان گه‌له‌ك جهێن هه‌لكرنا ئاگری ب جورێن خوه ڤه ل گه‌ل گه‌له‌ك په‌رستگه‌هێن گرتی و ڤه‌كری و ئاڤاكری یێن ئاگری دروست كرینه.
ئاڤ: ئاڤێ ژی گرنگیه‌كا گه‌له‌ك مه‌زن د پتریا ئاین و ملله‌تان دا هه‌بوویه ژ به‌ر دو ئه‌گه‌رێن سه‌ره‌كی كو ئه‌و ژی یا ئێكێ ئه‌وه كو هه‌ر تشت پێ دهێته پاقژكرن و یا دویێ ژی ئه‌وه كو ئاڤ بنیاتیێ هه‌ر تشته‌كی یه و بێ ئاڤ چو تشت دروست نابن.
ژ به‌ر پیرۆزی و گرنگی یا وێ ل ده‌ف زره‌ده‌شتیان، ئاڤ ژی ره‌گه‌زه‌كێ سه‌ره‌كی یێ هه‌موو په‌رستگه‌هێن وان بوویه مل ب ملێ ئاگری و هه‌ر جهه‌كێ ئاگر و ئاڤ تێدا نه‌بن ب په‌رستگه‌هێن زره‌ده‌شتی نه‌هاتیه نیاسین.
ئاخ: زره‌ده‌شتیان ئاخ ب پیرۆزی د راگرت، ئه‌و بنیاتێ هێزا مرۆڤایه، زره‌ده‌شت شیره‌تا وێ چه‌ندێ ل دووڤكه‌فتیێن خوه دكه‌ت كو كارێ چاندنێ بكه‌ن، ده‌مێ ئه‌و تشتی دچینن و ئاڤدده‌ن و به‌رهه‌می دبینن ب هه‌موو جوران ڤه، ژ به‌ر هندێ ژی رژدی ل سه‌ر وێ چه‌ندێ كریه كو ئه‌رد یێ پیرۆزه.
هه‌ر ژ به‌ر پیرۆزیا ئه‌ردی ژی و دا پاقژ بمینیت و پیس نه‌بیت، زره‌ده‌شتیان كه‌له‌خێ مریێن خوه د دانا سه‌ر “بۆرجێن بێ ده‌نگیێ” هه‌تا لاشێ وان ژ گونه‌هان پاقژ ببا و پاشان ب رێ و ره‌سم ل سه‌ر شێوازێ وان یێ تایبه‌ت دهاتنه ڤه‌شارتن.
داخۆیانی
هه‌وا: هه‌ر ژ كه‌ڤن دا ل عیراقێ هه‌وا یێ پیرۆز بوو و سومه‌ریان ژی خوداوه‌ند ب ڤی ناڤی هه‌بوو، ل ده‌ف زرده‌شتیان ژی گه‌له‌ك یێ پیرۆز بوو، ئه‌وان هزر دكر كو هه‌وا نوونه‌راتیا روحێ دكه‌ت ئه‌وا د ناڤ لاشێ مرۆڤان هه‌ی.
• تشتێ زره‌ده‌شتیان گه‌له‌ك گرنگی پێ دایی ئه‌و بوو كو ژ به‌ر پیرۆزیا ڤان ره‌گه‌زان، مریێن خوه نه كرینه د ناڤ ئاخ و ئاڤ و ئاگران دا.
ئه‌ڤرۆ: په‌رستگه‌هـ “ئاتشگاداهـ” ێن زره‌ده‌شتیان د چاوان بوون؟
د. حه‌سه‌ن ئه‌حمه‌د قاسم: ب ره‌نگه‌كێ گشتی زره‌ده‌شتیان سێ ئاتشگاداهـ هه‌بوون؛ یێن گرتی و یێن ڤه‌كری و یێن ئاڤاكری، ئه‌ڤه ب گۆره‌ی وان ڤه‌دیتنێن هاتینه كرن و د بیت د پاشه‌رۆژێ دا هنده‌ك جورێن دژی بهێنه دیتن، به‌لێ ئه‌ڤه نه یێن هه‌تا نوكه هاتینه ئاشكه‌را كرن.
ئاتشگاداهێن ڤه‌كری: ئه‌ڤه جوره‌كێ تایبه‌تێ ئاتشگاداهانه و مێژوویا وان بۆ سه‌رده‌مێ ده‌سپێكی یێ زره‌ده‌شتیان د زڤریت، ئه‌وان ل ده‌سسپێكێ وه‌سان هزر دكر كو نابیت په‌رستن بۆ خودای د ناڤبه‌را چار دیواران دابیت و دڤێت د جهه‌كێ ڤه‌كری دابیت.
ئاتشگاداهێن ڤه‌كری یان ژی بێژین په‌رستگه‌هێن ڤه‌كری یێن ئاگری، پێكهاتی بوون ژ جهه‌كێ چه‌نده‌كێ یێ به‌رفره‌هـ و ب قه‌بارێن جودا و د ناڤ ڤان په‌رستگه‌هان دا، به‌ر د هه‌لكولا و كوور دكر و هنده‌ك زه‌یتا زه‌یتونان دكرێ و ئاگر تێدا هه‌لدكر، به‌لێ ل ده‌مێ زڤستانێ نه‌دشیان ڤی كاری ژ به‌ر به‌فر و بارانان ئه‌نجام بده‌ن. ئه‌ڤ په‌رستگه‌هه ب ره‌نگه‌كێ گه‌له‌ك به‌رفره‌هـ ل دهۆكێ و ب تایبه‌ت ل كێلیا شه‌دا دهێنه دیتن.
ئاتشگاداهێن ئاڤاكری: مه‌ره‌م پێ په‌رستگه‌هێن ئاگری یێن دیواركری نه، د ئه‌ڤان په‌رستگه‌هان دا دیوارێن به‌ری بۆ هاتینه چێكرن و دبیت ل وی ده‌می د بانكری ژی بن. د شێوازێ ئاڤاكرنا وان ژی دا هه‌ر جهێ ئاڤ و ئاگری یێ هه‌ی، دیسا بزاڤ یا هاتیه كرن هنده‌ك نیشانێن ئه‌ندازه‌ی تێدا هه‌بن وه‌كو هێما بۆ چار ره‌گه‌زێن سه‌ره‌كی؛ ئاگر و ئاڤ و ئاخ و هه‌وا. ئه‌ڤ په‌رستگه‌هه ژی ل كێلیا شه‌دا ل دهۆكێ ب ره‌نگه‌كێ به‌رفره‌هـ هه‌نه.
ئاتشگاداهێن مه‌زن “په‌رستگه‌هێن ستوونان”: ئه‌ڤه مه‌زنترین و گرنگترین جورێن په‌رستگه‌هێن ئاگری نه ژ لایێ بلنداهی و گرنگیێ ڤه، ل بلندترین خالا په‌رستنێ د هاتنه دروستكرن و جهێ تایبه‌تێ هنده‌ك كه‌سێن تایبه‌تمه‌ند بوون.
چارستین:
شكه‌فتا چارستین ئێكه ژ جۆرێن په‌رستگه‌هێن گرتی یێن ئاینێ زره‌ده‌شتی، هه‌تا نوكه ب ڤێ دیزانێ ژی ل چو جهێن دنیایێ نه‌هاتینه دیتن. ئه‌ڤ جهێ شوونوواری دكه‌ڤیته لایێ چه‌پێ یێ گه‌لیێ دهۆكێ ب دووراتیا ئێك كیلۆمه‌تر ژ سه‌نته‌رێ باژێری بۆ لایێ باكووری ل چیایێ سپی ئه‌وێ بلنداهیا وی دگه‌هیته 750 مه‌تران ل سه‌ر ئاستێ ده‌ریایی.
ئه‌ڤ جهه ژ لایێ خه‌لكێ دهۆكێ و ده‌ڤه‌رێ ڤه ب “شكه‌فتا چارستین” دهێته ب ناڤكرن و ناڤه‌كێ كوردی یه، ژ به‌ر هندێ ژی ئه‌ڤ ناڤه لێكریه كو ژ ناڤ دا، ئه‌ڤ شكه‌فته ل سه‌ر چار ستوونێن به‌ری یێن ب ده‌ست چێكری هاتیه ئاڤاكرن. پشتی چه‌ندین ڤه‌كولینان دیار بوو كو ئه‌ڤ شكه‌فته پشكه‌كه ژ جهه‌كێ مه‌زن یێ شوونوواری و دیده‌ڤانه ل سه‌ر چه‌ندین روودانێن مێژووی یێن ئێك ل دووڤ ئێكێ.
چوون بۆ ڤێ شكه‌فتێ ب رێیا تونێله‌كێ یه ل نێزیك جهێ شكه‌فتا چارستین و ئه‌و جهـ ب ده‌رگه‌هه‌كی د هاته گرتن ژ به‌ر كو بۆ هه‌ر كه‌سه‌كی نه‌بوو بچیته وی جهی، ب تنێ مۆخ و كالۆ كو دو پۆستێن وی سه‌رده‌می نه ماف هه‌بوو بچنه وی جهی.
یا دیاره ئه‌و كه‌سێن ئه‌ڤ په‌رستگه‌هه د پاراستن و ب سه‌روبه‌ر دكرن و چاڤدانا وان دكر، ل ڤی جهی ب خوه د مان و جهێن تایبه‌ت بۆ وان وه‌كو بهێنڤه‌دان هاتبوونه دروستكرن، چه‌ندین جهێن ژ ڤی ره‌نگی ژی و ب قه‌بارێن جودا یێن هاتینه چێكرن.
ژبلی ڤان په‌رستگه‌هان گه‌له‌ك جهێن دژی یێن شوونوواری یێن زره‌ده‌شتیان ل شكه‌فتا چار ستین و ده‌وروبه‌رێن وێ ل كێلیا شه‌دا دهێنه دیتن هه‌بوون و ژیانا وان ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ پتر د سه‌لمینن و ژ وان ژی:
پێنج هێما: ل لایێ راستێ یێ دیوارێ شكه‌فتا چار ستین پێنج هێما هاتینه كێشان كو رامانا دروستا هنده‌ك ژ وان هاتیه ئاشكه‌را كرن و یا هنده‌كان ژی هێشتا نه‌هاتیه ئاشكه‌را كرن.
ئاگر دان: پتر ژ 100 جهێن هوسا ل جهێن جودا هاتینه دروستكرن، دا كو ئه‌ڤ جهێ په‌رستن لێ دهاته كرن ب شه‌ڤ و رۆژ یێ رۆهن بیت.
سه‌كۆیێن ئاگری: هه‌ر جهه‌ك ژ ڤان ژ چار سه‌كۆیان پێك دهێت كو نیشانه بۆ چار ره‌گه‌زێن سه‌ره‌كی د ئاینێ زره‌ده‌شتی دا، “ئاگر و ئاڤ و ئاخ و هه‌وا” ل ڤی جهی ل گه‌ل وان هه‌رچار سه‌كۆیان ژی جهه‌كێ تایبه‌ت نكراند بوو و ئاگر لێ هه‌لدكر و بۆ رێ و ره‌سمێن ئاینی دهاتنه بكارئینان.
گۆڕ: ل سه‌ر ده‌مێ زره‌ده‌شتیان ده‌ما كه‌سه‌كێ خودان كه‌ساتی “ئاینی یان جڤاكی” د مر، ل جهه‌كێ ژ ڤی ره‌نگی دهاتنه دانان هه‌تا هه‌ستیێ وان سپی دبوو و پاشان دكره د ناڤ گوسكه‌كی دا و ل گه‌ل هنده‌ك خولیا پیرۆز د هه‌لگرت. زره‌ده‌شتیان مرۆڤ ژ به‌ر پیرۆزا ئاگر و ئاڤ و ئاخێ ، نه‌كریه د ناڤ چ ژ وان دا. ب ره‌نگه‌كێ گشتی ژی ڤه‌شارتن د ئاینێ زره‌ده‌شتی دا ب ڤی ره‌نگی یه، به‌لێ ئه‌ڤ جهه ب تنێ بۆ كه‌سانێن جهه‌كێ تایبه‌ت ل ده‌ف وان هه‌ی د هاته بكارئینان.
شه‌ربه‌تا مرنێ: مری به‌ری بهێته كفنكرن یان بداننه سه‌ر كه‌ڤری، هنده‌ك جورێن فێقی وه‌كو هنار یان هه‌ر تشته‌كێ دا، ب ده‌ڤێ مری دا دكر، ئه‌وان هزر دكر ده‌ما شه‌ربه‌ت وه‌كو دووماهی تشت دچیته ناڤ ده‌ڤێ مری ئه‌و پاقژ دبیت و ل جیهانا دژی دێ یێ پاراستی بیت.
ژ به‌ر ڤان هه‌موو شوونوارێن گرێدایێ زره‌ده‌شتیێ، زانیایێن شوونوواری پێشبینی دكه‌ن ئه‌ڤه جهه‌كێ مه‌زنێ په‌رستنا زرده‌شتیێ بیت ل ده‌ڤه‌رێ ل وی سه‌رده‌می و ب دوور نابینن، د ده‌مێ خوه دا زره‌ده‌شت سه‌ره‌دانا ڤێ ده‌ڤه‌رێ كربیت.
