بارزانی و بزاڤا رزگاریخوازا كوردی 1975 – 1990
گڤاشتن و رێگریێن ساواكێ
10
نیشانه‌كا ڤی هه‌لویستێ وان یێ هه‌ڤپشك، راسپاردانا ساواكێ بوو بۆ گرتن و راده‌ستكرنا په‌نابه‌ران بۆ حكومه‌تا ئیراقێ. د ڤی چارچووڤه‌ی دا هه‌ژماره‌كا كادرێن مه‌یێن چالاك ژ ئالییێ ساواكێ ڤه بۆ ئیراقێ هاتنه راده‌ستكرن و ل گۆره‌ی زانیارییان پترییا وان ژ ئالیێ ده‌ستهه‌لاتا ئیراقێ ڤه هاتنه شه‌هیدكرن.
ژ وانا كادر و پێشمه‌رگه‌ێ قه‌هره‌مان و دلسۆز حاجی قادۆ كو راده‌ستی ئیراقێ هاتبوو كرن، لێ ئه‌و شیا خوه رزگار بكه‌ت و په‌یوه‌ندیێ ب رێزێن پێشمه‌رگه‌ی بكه‌ت. ب مخابنی ڤه ل باژارێ بێلمبیرێ شه‌هید بوو. لێ ل دووڤ به‌زین و گرتن و راده‌ستكرنا وان ژی نه‌بوو ئه‌گه‌رێ ساربوونا خه‌باتكه‌ران ژ درێژه‌پێدانێ و رژدیا وان ل سه‌ر ئارمانجێن وان و قه‌هره‌مانانه بۆ هه‌ر قوربانیدان و فیداكارییه‌كێ به‌رهه‌ڤ بوون.
ده‌زگه‌هێ ساواكێ ژبه‌ركو ئه‌و كرێگرتی بوون هه‌ست پێكربوو كو مه هه‌ڤالان جه‌وهه‌ر نامق سالم و كه‌ریم شنگالی ب مه‌ره‌ما چالاكی و رێكخستنێ هنارتینه كوردستانێ. له‌ورا ژبۆ ئاگه‌هداربوون ل سه‌ر لڤینێن هه‌ڤالێن مه چاڤدیرَییا خوه چڕتر لێكربوو. خو هه‌تا ل 19ی خزیرانا 1976ێ ده‌مێ جه‌نایێ بارزانی ب مه‌ره‌ما وه‌رگرتنا چاره‌سه‌ریێ سه‌فه‌را ئه‌مریكا كری، ده‌ستهه‌لاتا ئاساییشا ئیرانێ عه‌قیده‌كێ ساواكێ ب ناڤێ جه‌مال موبینی دگه‌ل مه دا ره‌وانه‌ی ئه‌مریكا كر.
ده‌مێ پێدڤی بوو جه‌نابێ بارزانی بۆ جارا دویێ بۆ چاره‌سه‌ریێ سه‌ره‌دانا ئه‌مریكا بكه‌ت، ئیران رازی ب سه‌ره‌دانا وی رازی نه‌بوو و خو ئه‌مریكا ژی رێك نه‌دا، لێ كاك محه‌مه‌د سه‌عید دۆسكی ل واشنتۆنێ ب رێیا هه‌ژماره‌كا سیناتۆران وه‌كو هێنری جاكسۆن و جۆرج مین، سه‌رۆكێ سه‌ندیكا كرێكاران، فشاره‌كا مه‌زن ئێخسته سه‌ر ئیدارا ئه‌مریكا و دوماهیێ نه‌چار كرن و رێك بۆ سه‌ره‌دانێ دا، لێ ب وی مه‌رجی چ دیدار و چاڤپێكه‌فتنان نه‌كه‌ت, د وێ سه‌ره‌دانێ دا ئه‌ز كاك محسن دزه‌یی و دكتۆر نه‌جمه‌ددین كه‌ریم دگه‌ل دا بووین. پشتی ئه‌م گه‌هشتینه مایۆكلینیك و پشكنینێن پزیشكی، دكتۆر حێبه‌تی بوون و ره‌وشا ساخله‌مییا بارزانی بۆ وان یا سه‌یر بوو، ژبه‌ركو نه‌خۆش باش هاتبوو كۆنترۆلكرن.
د وی ده‌می دا كو جه‌نابێ بارزانی مژوولی چاره‌سه‌ریێ بوو، (ساواك) و (سی ئای ئه‌ی) گه‌له‌ك پێداگیری كر كو بارزانی ڤه‌گه‌ریته ئیرانێ، لێ پشتی بزاڤه‌كا مه‌زن یا دۆستان، بریار هاته دان بارزانی ل ئه‌مریكا بمینیت. فشارێن ئیرانێ بۆ ڤه‌گه‌راندنا بارزانی به‌رده‌وام بوون، خو هه‌تا شاهێ ئیرانێ نامه‌یه‌ك بۆ بالیۆزخانه‌یا خوه نڤیسی و ب توندی داخوازا ڤه‌گه‌راندنا بارزانی كربوو.
فشار و چاڤێریێن ساواكێ گه‌هشتنه توندترین و بلندترین ئاست. ئه‌ز ب پێدڤی دزانم وه‌كو به‌لگه‌یه‌ك بۆ ڤێ یه‌كێ، ئاماژێ ب بابه‌ته‌كی بده‌م كو ل ته‌هرانێ روودا بوو، دگه‌ل ب رێ كه‌فتنا جه‌نابێ بارزانی بۆ ئه‌مریكا بۆ چاره‌سه‌ریێ، رێوره‌سمێن ب رێ ئێخستنێ ل ته‌هرانێ بۆ هاتنه رێكخستن. ده‌مێ نه‌سیری، سه‌رۆكێ ساواكێ ڤیایی د رێوره‌سمی دا بچیت و مالئاڤاهیێ ل بارزانی بكه‌ت، چوو ده‌ستێ هه‌موو به‌رهه‌ڤبوویان ژ بلی من. نه‌سیری و ب وی كاری دخواست دیار بكه‌ت كو وان ئاگه‌هی ژ هه‌موو چالاكیێن مه هه‌یه. پشتی دامه‌زراندنا سه‌ركردایه‌تییا ده‌مكی و سیخۆر و خۆفرۆشان زانی، ب جاره‌كێ كه‌فتنه بزاڤێن شكاندن و ژناڤبرنێ و زوو زوو ده‌نگ و باس دگه‌هاندنه ساواكا ئیرانێ، د ئه‌نجام دا دو كه‌س ژ خه‌باتكه‌رێن سه‌ركردایه‌تییا ده‌مكی هاتنه ده‌سته‌سه‌ركرن و كه‌فتنه زیندانێ. پشتی وێ ژی ره‌شه‌كێن شاهێ ئیرانێ ب هووری چاڤدێرییا من و كاك ئدریسی دكر. هه‌ر ژبه‌ر وێ یه‌كێ مه هه‌موو كارێن خوه گه‌له‌ك ب خوه‌پارێزی و نهێنی دكرن. فشارێن ساواكێ ل سه‌ر كاك ئدریسی گه‌هشتبوونه راده‌یه‌كی كو هه‌ر جاره‌كا اواكێ گازی كربایێ، دا بێژیته ده‌ردۆرێن خوه:”هه‌كه ژ سه‌عه‌ته‌كێ زێده‌تر گیرۆبووم، ئه‌و بزانن ئه‌ز یێ هاتیمه گرتن”.
ده‌زگه‌هێن رژێما شاهی ب چڕی ب دووڤ هه‌ڤالێن مه‌ڤه‌بوون و ب هووری چاڤدێرییا لڤین چالاكیێن وان دكر، ب تایبه‌ت پشتی به‌لااڤبوونا به‌یاننامه‌یا سه‌ركردایه‌تییا ده‌مكی، ژبه‌ركو ئیران گه‌له‌ك ب ڤێ یه‌كێ ته‌نگاڤ ببوو و گه‌له‌ك ب دژواری دووڤچوون دكر داكو بزانیت كی ل پشت ده‌رخستنا وێ به‌یاننامێ یه و ل كیرێ و چاوا ده‌ركه‌فت، ژبه‌ر وێ یه‌كێ فشاره‌كا مه‌زن ئێخست بوو سه‌ر كاك ئدریسی.
سی ئای ئه‌ی و ساواكێ ترس ژ وێ ئێكێ هه‌بوو بارزانی ل هه‌مبه‌ری كامیرێن په‌یامنێران ده‌ربكه‌ڤیت و نهێنیا خیانه‌تا وان ئاشكرا بكه‌ت، له‌ورا ده‌مێ بارزانی ل كه‌ره‌ج، ل ژێر چاڤێدیریه‌كا توند دا بوو.
هه‌ر چه‌نده كاك محه‌مه‌د سه‌عید دۆسكی ل ئه‌مریكا گه‌له‌ك بزاڤ كرن كو پێدڤیه ده‌لیڤێ بده‌نه بارزانی بێ چاڤدێری سه‌فه‌رێ بكه‌ت و ل گه‌ل هه‌ر كه‌سه‌كێ ئه‌و حه‌ز بكه‌ت دیدارێ ل گه‌ل بكه‌ت. ده‌ستپێكێ ئه‌مریكا ب وی مه‌رجی رازی بوو، لێ ده‌مێ جه‌نابێ بارزانی ل خزیرانا 1976ێ گه‌هشتیه فرۆكخانا كێنێدی، به‌رپرسه‌كێ ساواكێ و به‌رپرسه‌كێ سی ئای ئه‌ی چاڤه‌رێ بوون و بره مایۆكلینیك.
ل سالا 1978ێ كاك ئدریسی بزاڤه‌كا مه‌زن كر كو ئیران رێكێ پێ بده‌ت سه‌ره‌دانا ئه‌مریكا بكه‌ت، لێ جه‌نه‌رال نه‌سیری، سه‌رۆكێ ساواكێ رێك نه‌ددا، ژ به‌ر كو كه‌رب و كینا وی هه‌مبه‌ری مه گه‌هشتبوو راده‌یه‌كی، خو هزر د وێ ئێكێ دا دكر هه‌موو ئه‌ندامێن مالباتا بارزانی ب خێزانا من و كاك ئدریسی ژی ڤه ژ ئیرانێ بكه‌ته ده‌ر. لێ به‌ری ئه‌و بشێت وێ بجهبینیت، ل ژێر فشارا جه‌ماوه‌ری ژ سه‌ر كارێ وی هاته لادان و جه‌نه‌رال موقه‌ده‌م ل جهێ وی هاته دانان و وه‌سا دیار كو ئه‌و ژ نه‌سیری نه‌رمتر بیت، وی ده‌می ساناهی بوو كاك ئدریس مۆله‌تا سه‌فه‌رێ وه‌رگریت.
ساواكێ گڤاشتنه‌كا مه‌زن ئێخستبوو سه‌ر په‌نابه‌ران ژی، بۆ وێ ئێكێ وان چ لڤین و چالاكی نه‌بن. خو هه‌تا هنده‌ك فۆرم ب په‌نابه‌ران دا پركرن وه‌كو سۆزا نه‌لڤینێ. ل گۆره‌ی وێ فۆرمێ هه‌لگرتنا هه‌ر چۆره چه‌كه‌كی، ده‌ركه‌فتن ژ باژاران بێ مۆله‌ت، په‌یوه‌ندیكرن، یان ئاخفتن دگه‌ل بیانییان، ب تایبه‌تی دپلۆماتكاران قه‌ده‌غه بوو. خو ل هنده‌ك جهان مێهڤان ژی بێ ئاگه‌هدارییا ساواكێ قه‌ده‌غه بوون.
ب دیتنا ساواكێ وه‌سا بوو كو ده‌زگه‌هێ وان وه‌كو پێدڤی كارتێكرن ل سه‌ر په‌نابه‌ران نینه، ژ به‌ركو هه‌موو سیاسی بوون، له‌ورا بزاڤ كرن مفای ژ باشترین و توندترین و ب ئه‌زموونترین ئه‌ندامێن خوه وه‌رگریت بۆ چاڤێریكرنا په‌نابه‌ران. ژبه‌ر وێ یه‌كێ ژی كه‌سه‌كێ زال و خودان ده‌ستهه‌لات ب ناڤێ تاجداری ڤه‌گوهاسته كه‌ره‌ج، بۆ وێ یه‌كێ ب هووری په‌نابه‌ران بێخیته ژێر چاڤدێرییا خوه. چاڤدێرییا ساواكێ ل سه‌ر په‌نابه‌ران گه‌هشته ئاسته‌كی كو د حه‌فتییێ دا ب تنێ ئێك رۆژا دانابوو كو په‌نابه‌ر ژ گوندان سه‌ره‌دانا باژاران بكه‌ن بۆ دابینكرنا پێدڤیێن خوه.
رێڤه‌به‌رییا ده‌زگه‌هێ ساواكێ ل باژارێ كه‌ره‌ج، كه‌سه‌ك ب ناڤێ به‌یاتی هه‌بوو، به‌رپرسێ راسته‌خۆ بوو ژ چاڤێریكرنا په‌نابه‌رێن ئاكنجیێن كه‌ره‌ج. كه‌سه‌كێ گه‌له‌ك خراب و تژی دلێ وی كه‌رب و كین بوو و دوژمنێ په‌نابه‌ران بوو. پشتی هینگێ وه‌سا دیار بوو كو ل سه‌ر ده‌مێ كۆمارا كوردستانێ دا بابێ وی نائیب زابت بوو د سوپایێ شاهی دا و ل سالا 1947ێ ل شه‌رێ (نه‌لۆس)(7) ب ده‌ستێ پێشمه‌رگه‌یێن بارزانی هاتبوو كوشتن. له‌ورا كه‌رب و كینه‌كا مه‌زن ژ په‌نابه‌ران ب گشتی و بارزانییان ب تایبه‌تی هه‌بوو.
ناما حكومه‌تا سووریێ
پشتی پارتی ده‌ست ب خه‌باتا خوه كری و بوویه هێزه‌كا كاریگه‌ر ل ده‌ڤه‌رێ و كوردستانێ و ئیراقێ، پتریا ئالیان بزاڤا وێ ئێكێ دكر په‌یوه‌ندیان ل گه‌ل پارتی گرێده‌ن، بۆ دروستكرنا په‌یوه‌ندیێن دوقۆلی. حكومه‌تا سووریێ ژی ئێك ژوان ئالیان بوو كو بزاڤدكرن په‌یوه‌ندیان ب پارتی بكه‌ت. بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ ژی ل مه‌ها شواتا سالا 1976ێ، ئیبراهیم گاباری(8) ژ ئالیێ عه‌دنان ده‌باغ، وه‌زیرێ ناڤخوه‌یێ سووریێ سه‌ره‌دانا من ل باژارێ كه‌ره‌ج كرن.
د روونشتنه‌كێ دا په‌یاما زاره‌كی یا حكومه‌تا سووریێ ب رێیا وه‌زیرێ ناڤخوه‌یێ وی وه‌لاتی گه‌هانده من. د وێ په‌یامێ دا عه‌دنان ده‌باغی راگه‌هاندبوو كو دبه‌رهه‌ڤن په‌یوه‌ندیا د ناڤبه‌را پارتی و سووریێ دا دروست بكه‌ن، و خۆشحالیا خوه نیشا دابوو كو ئه‌ز سه‌ره‌دانا وی وه‌لاتی بكه‌م، بۆ پێشڤه‌برنا په‌یوه‌ندیان د ناڤبه‌را هه‌ردو ئالییان دا.
من ژی پێشوازی ل وێ ده‌ستپێشخه‌ریێ كر و من ڕاگه‌هاند، ئه‌م به‌رهه‌ڤین و دێ هه‌ڤالێن سه‌ركردایه‌تیا ده‌مكی ل سووریێ راسپێرین بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ و په‌یوه‌ندی دێ ب رێكا هه‌ڤالێن سه‌ركردایه‌تیا ده‌مكی بیت یێن ل سووریێ ئاكنجی.
پشتی ب دووماهی هاتنا كۆمبوونێ ئیبراهیم گاباری دوسێ رۆژا چاڤه‌رێ كر هه‌تا كارێن وی ب دووماهی بهێن و ڤه‌گه‌ریته ڤه. پشتی كارێن وی ب دووماهی هاتین به‌ر ب فرۆكخانێ چوو لێ د رێكا فرۆكخانێ دا ساواكێ ده‌سته‌سه‌ركر.
رۆژه‌كێ سه‌عه‌ت 7ی سپێدی ده‌نگ و باس بۆ من ئینان كو كه‌سه‌كێ ل سه‌ر تێله‌فۆنێ داخوازا ته دكه‌ت، ده‌مێ چوویم (موبینی) مه‌زنه به‌رپرسێ ساواكێ و ئێك ژ مه‌زنه شیره‌تكارێن (نه‌سیری) سه‌رۆكێ ساواكێ ل سه‌ر هێلێ بوو. داخواز كر كو بله‌ز بچمه ته‌هرانێ بۆ دیتنا نه‌سیری. ئه‌ز ژی هه‌ر وێ سپێدێ ب ڕێ كه‌فتم بۆ جهێ دیاركری، ده‌مێ گه‌هشتیمه وی جهی (موبینی)چاڤه‌رێ من بوو، پشتی بخێرهاتنێ گۆتی، نه‌سیری ژی ل ڤێرێ چاڤه‌رێ ته بوو، لێ ژ به‌ر كو تو گیرۆ بووی ئه‌و چوو. لێ راست نه‌دگۆت، ژ به‌ركو ئه‌ز گیرۆ نه‌ببووم.
ل گه‌ل موبینی ئه‌م سوواری ترۆمبێلێ بووین، لێ ژ به‌ركو هه‌موو جامێن تاری بوون، چ تشت و جه دیار نه‌بوون، من نه‌دزانی ئه‌م به‌ر ب كیڤه دچین.
هه‌لبه‌ت ژ ئاراستا ترۆمبێلێ من هه‌ست دكر ئه‌م یێ به‌ر ب باكورێ ته‌هرانێ دچین. چ جاران من هزر نه‌دكر كو بابه‌تێ گازیكرنێ ژ به‌ر ئیبراهیم گاباری بیت. ده‌مێ گه‌هشتینه جهێ دیاركری، چووینه ژووره‌كێ و موبینی چوو و كه‌سه‌كێ دی هات ب ناڤێ تاجداری.
ده‌ستپێكێ پرسیار كر: تو دزانی ڤێرێ كیرێ یه؟ من گۆتێ: وه‌كو جهێ جوگرافی ره‌نگه نه‌زانم، لێ ئه‌ز دزانم ب ده‌هان خه‌باتكه‌ر و شۆڕه‌شگێرێن ئیرانی ل ڤێرێ هاتینه ئه‌شكه‌نجه‌دان و ره‌نگه هاتبنه سێداره‌دان ژی. پاشی گۆته من: ئه‌ز یێ ژ ئالیێ نه‌سیری ڤه هاتیم و ب زه‌لالی بێژمه ته، تو گه‌له‌كێ چالاكی و كارێن سیاسی دكه‌ی، ئه‌ڤه ژی به‌رۆڤاژی یاسایێ یه، پێدڤیه ده‌ست ژ ڤان كار و چالاكییان به‌رده‌ی. ئێدی ئه‌ڤه ئاگه‌هداركرنه بۆ وێ ئێكێ جاره‌كا دی دوباره نه‌بیت.
پاشی به‌حسی ئیبراهیم گاباری كر و پرسیار ژ من كر گاباری ل كیڤه‌یه؟ من گۆت ره‌نگه ل نك هه‌وه یێ به‌ند كری بیت. گۆتی تو چاوا دزانی؟ من گۆت من ژ پرسیارا ته زانی. پرسیار كر، بۆچی هاتیه؟ من گۆت په‌یامه‌كا زاره‌كی یا عه‌دنان ده‌باغێ، وه‌زیرێ ناڤخوه‌یا سووریێ ئینایه ل دۆر په‌یوه‌ندییێن د ناڤبه‌را مه هه‌ردو ئالییان دا. پرسیار كر زاره‌كی یان ب نڤیسین؟ من گۆت نه‌خێر زاره‌كی بوو. پرسیار كر ئیبراهیم گاباری ل مالا كێ بوو؟ ئه‌رێ چوویه جهه‌كی؟ من گۆت ل مالا من بوو و كا چ چێبوویه ئه‌ز ژێ به‌رپرسم، ته‌مام. گۆتی بلا بێژین تو ده‌ست ژ كار و چالاكیێن سیاسی نائینی، ئه‌ڤه ژ ته ناهێـه قه‌بوولكرن. پێدڤییه سۆزێ بده‌ی كو چالاكیێن سیاسی نه‌كه‌ی. من گۆت چالاكیێن من زیان نه‌گه‌هاندیه هه‌وه و چ سۆزان ژی ناده‌م.
