نۆبلا ئه‌دبیاتێ
و.ب: ئه‌ڤرۆ؛ خالد علی
خالد عه‌لی سلێڤانه‌یی
خه‌لاتێ نۆبل یێ نڤیسكاریا ئه‌ده‌بیاتێ(Nobelpriset i litteratur) خه‌لاته‌ك سالانه‌یه، ژ ئالیێ ئه‌كادیمیا سوێدی ڤه ب نڤیسه‌رێن خه‌زمه‌تا مرۆڤایه‌تیێ كرین و خودان شوونپه‌نچ و پشكداریێن به‌رچاڤ و مه‌زن د بوارێ ئه‌ده‌بیاتا دا ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ دهێت به‌خشین، نۆبلێ ئه‌ده‌بیاتێ خه‌لاته‌كه ژ پێنچ خه‌لاتا، ل سالا 1895 ژ ئالیێ ئه‌لفرێد نۆبلی ڤه هاته دامه‌زراندن، هه‌مان خه‌لات د بوارێن؛ كیمیا، فیزیك، ئاشتی، بزشكی و زانستێ فیسیۆلۆژی دا دهێت به‌خشین، رێڤه‌به‌ریا خه‌لاتی ده‌زگه‌هێ نۆبله ژ پێنج ئه‌ندامێن لیژنه‌یێ پێك دهێت، ئه‌كادیمیا سوێدی وانا ژێ دگرت. خه‌لاتێ نۆبل ژ ئالیێ ماددی و مه‌عنه‌وی ڤه د بوارێ داهێنانێ دا، مه‌زنترین و بهاترین خه‌لاته ل جیهانێ. بۆ جارا ئێكێ ل سالا 1901 خه‌لاتێ نۆبلێ ئه‌دبیاتا ب نڤیسه‌ر “رینه سۆلی بردۆم” ی هاته به‌خشین. هه‌ر سه‌ركه‌فتیه‌ك مه‌دالیا نۆبل وه‌ربگرت باوه‌رنامه‌یا دبلۆم و كوژمه‌كی مه‌زنێ پاره‌یی ژی وه‌ردگرت، ل سالا 1959 “بۆریس باسترناك”ی ئه‌وێ ل وه‌لاتێ رووسا ژدایك بووی ل ژێر فشارا حكومه‌تا ئێكه‌تیا سۆفه‌یتێ خه‌لات ره‌ت كر لێ؛ كه‌سێ ئێكانه ب رازه‌مه‌ندیا خوه ئه‌ڤ خه‌لات ره‌ت كری؛ جان پۆل سارته‌ر بوو، ئه‌و ژی ل سالا 1964 ێ، ژبه‌ركو وی هه‌می خه‌لات و نازناڤێن دیتر ژی ره‌ت دكرن. سه‌ره‌رایی ڤێ چه‌ندێ ده‌زگه‌هێ نۆبل دانپێدانێ ب ره‌تكرنا خه‌لاتی ناكت و دهه‌ژمێرت و تۆمار دكت هه‌ر وه‌كو پێ هاتی به‌خشین و وه‌رگرتی. گه‌له‌ك جاران – وه‌ك ل سالێن (1904، 1917، 1966، 1974) خه‌لات بۆ دو كه‌سان ب هه‌ڤپشكی دكه‌فت، ل سالێن(1914، 1918، 1935، 1940-1943، 2018) خه‌لات نه‌هاته دان. هه‌یڤانه ئه‌م دێ ب زنجیره باس ل نڤیسكارێن ئه‌ڤ خه‌لاته وه‌رگرتین كن و چه‌نده‌كا كورت باس ل ژیان و به‌رهه‌مێن وانا كن، ب وێ هیڤیێ خوانده‌ڤانێ مه یێ هێژا و ب روومه‌ت مفایی ژێ وه‌ربگرت و دێ ده‌ست ب ئێكه‌مین كه‌سێ ئه‌ڤ خه‌لات وه‌رگرتی كن:
(1)
رینێه سۆلی برودۆم (Sully Prudhomme)
ئێكه‌مین نڤیسكاره خه‌لاتێ نۆبل یێ نڤیسكاریا ئه‌ده‌بیاتا وه‌رگرتی، ل 16 ئادارا سالا 1839 ز ل باژێرێ پاریسێ ژدایك بوو و ل 6 ئیلۆنا سالا 1907 وه‌غه‌را دووماهیكێ كر.
“سۆلی برودۆم ” ی باوه‌رنامه‌یا دبلۆما ئه‌ندازیاری بده‌ستڤه‌ئینا لێ؛ نڤیسینا شیعرێ حه‌ز و به‌هره‌ییا وی یا سه‌ره‌كی بوو، دگه‌ل خواندنا خوه یا زانستی ل دووڤ بزاڤێن ئه‌ده‌بی دچوو، ل وی سه‌رده‌می هه‌ڤركیا دناڤبه‌را برناسیا نووده‌ركه‌تی و مریدێن رۆمانسیه‌تێ گه‌هشت بوو كۆپیتكێ، “سۆلی” به‌ره‌ڤ تایێ برناسییان چوو و زنجیره‌یا به‌رهه‌مێن خوه یێن شیعرێ ( پارچه و هه‌لبه‌ست) ل سالا 1865 ێ، (ئه‌زمۆن) ل سالا 1866 ێ، ( ڤه‌ده‌ربوون) ل سالا 1869 ێ، ( فه‌ره‌نسا) ل سالا 1874 ێ و ( دلنازیا دره‌وین) ل سالا 1875 ێ وه‌شاندن.
“برودۆم” ب ده‌مه‌كی زوو بوو شاعێرێ فه‌رمی یێ گرۆپێ برناسییان و “فیكتۆر هوگۆیی” پشته‌ڤانیا وی دكر.
ل سالا 1881 ێ “برودۆم سۆلی” بۆ ئه‌كادیمیا فه‌ره‌نسی هاته هه‌لبژراتن و كورسیكا ژماره 24 وه‌رگرت، خه‌لاتێ نۆبلێ ل سالا 1901 وه‌رگرت و ب ڤێ چه‌ندێ بوو ئێكه‌مین نڤیسكارێ جیهانێ ڤی خه‌لاتی وه‌ردگرت.
برودۆم سۆلی ل سالا 1907 ێ ل باژێركێ شاتینه وه‌غه‌را دووماهیكێ كر، د ڕۆژێن خوه یێن دووماهیكێ دا هه‌ژماره‌كا به‌رهه‌مێن فه‌لسه‌فه و ره‌خنه‌ییێ نڤیساندن وه‌كی ( ده‌ربڕین ژ هونه‌رێن جوان) ل سالا 1890 ێ و ( وه‌سیه‌ته‌كا شیعرێ) ل سالا 1900 ێ، ز.
به‌رهه‌مێن وی:
شیعر
1865: دێرك و هه‌لبه‌ست (Stances et poèmes). 1866: روودان (Les épreuves). 1868: نه‌خشه‌یێن ئیتالی (Croquis italiens) 1869: Les solitudes: poésies [Les écuries dAugias] 1872: قه‌ده‌ر (Les destins) 1874: شۆره‌شا گولا (La révolte des fleurs) 1874: فه‌رنسا (La France) 1875: دلنازی بێهۆده‌یه (Les vaines tendresses) 1876: Le zénith, previously published in Revue des deux mondes. 1878: دادوه‌ری (La justice). 1865–1888: شیعر (Poésie). 1886: Le prisme, poésies diverses. 1888: كامه‌رانی (Le bonheur). 1908: خربه‌یێ گه‌میێ (Épaves)
په‌خشان:
1ــ سه‌رجه‌م به‌رهه‌مێن سۆلی برودۆم (شعر و په‌خشان) ، 8 به‌رگ. 1883–1908:
2ــ ئه‌ز چ دزانم؟ (فه‌لسه‌فه) سالا 1896 ێ.
3ــ سه‌رده‌مێ شیعرێ (گۆتار) سالا 1901 ێ.
4ـ ئاینێ راسته‌قینه ل گۆر باسكالی (گۆتار) سالا 1905 ێ.
5ــ بیرئینانێن رۆژانه: نامه‌یێن هزرێ (رۆژانه)سالا 1922 ێ.
ـــــــ
ژێده‌ر: ویكپیدیا.
