بارزانی و بزاڤا رزگاریخوازا کوردی 1975 – 1990
مەسعوود بارزانی
پشكا چاردێ
جینۆسایدكرنا بارزانییان
157
لژنا ناوچا شێخان راگەهاند، پشتی دۆرپێچكرنێ و رەوشەكا دژوار ل رۆژا 6ی ئیلۆنا 1988ێ گەلەك مالباتان خوە رادەستی رژێمێ كرییە و ئەو ژی بزاڤێ دكەن ب هەر رێكەكا هەبیت خوە بگەهیننە لقێ ئێك، ژ بەر كو شیمال زێباری و عەبدوللا قادۆ ل نێزیك شێخان هاتبوونە دۆرپێچكرن و هەتا نها چارەنڤیسێ وان دیار نینە. د چارچووڤەیێ كارڤەدانێن ناڤدەولەتی دا هەمبەری تاوانێن رژێما بەعس ل دژی گەلێ كوردستانێ، ئەمریكا ب فەرمی راگەهاند ئیراقێ چەكێ كێمیایی بكارئینایە. ل دۆر ڤێ ئێكێ شۆلتز (4) ب توندی د گەل سەعدوون حەمادی ئاخفت، هەلوەستێ بریتانیا د ڤێ ئێكێ گەلەك باش بوو، وەلاتێن سكەندەناڤی ژی پرۆژەیەك دابوو نەتەوەیێن ئێكگرتی و دیكۆیار، سكرتێرێ رێكخستنا نەتەوەیێن ئێكگرتی راگەهاند، گەلەك ژ رەوشا كوردان دلگرانم و هیڤیخوازم بشێم د چارچووڤەیێ دەستهەلاتا خوەدا هاریكارییا وان بكەم.
دەمەكێ كورت پشتی پرۆسەیا ئەنفالان، مەفرەزەیەكا پێشمەرگەی ڤەگەریانە كوردستانێ كو پێكهاتی بوون ژ هەڤالان:
محەمەد موحسن، شێخ عەلۆ، تەمەر كۆچەر، زەعیم عەلی، شوكری نێروەیی و محەمەد خالد بۆسەلی و هەژمارەكا پێشمەرگەی، پشتی بەرهەڤییان ل رۆژهەلاتێ كوردستانێ ب رێ كەفتن و گەهشتنە دەڤەرا خۆمار و حەقی بەگ، خەلكێ دەڤەرێ گەلەك هاریكارییا وان كر و دەرباز كرنە گوندێ بایێ، ئەو گوندێ بارزانییێ نەمر و هەڤالێن وی د ناڤ را چووینە رۆسیا. ب مخابنی ڤە پێشمەرگەیێ قەهرەمان شێركۆ ژ ئەگەرێ مینەكێ شەهید بوو.
ئێك ژ روودانێن دلتەزین یێن پشتی ئەنفالا بەهدینان كو ل ناڤا كەمپێن توركیا روودای، شەهیدكرنا پێشمەرگەیێ دێرین و دلسۆز محۆ گەودا بوو كو ل ناڤبەرا سالێن 1988 ــ 1989ێ ب رێكا كرێگرتیێن بەعسییان د ناڤ كەمپا دیاربەكرێ دا، هاتە رەڤاندن و رادەستێ ئیراقێ كر و ژ ئالییێ ئیراقێ ڤە هاتە شەهیدكرن.
سالا 1991ێ، د دانوستاندنێن بەرەیێ كوردستانێ دا دگەل بەغدا، عەلی حەسن مەجید ل نك هندەك هەڤالان بەحسی ئەنفالان كربوو، گۆت بوو چیە بەحس ل وێ هەژمارا مەزن یا ئەنفالان دكەن! زێدەیی تێدا هاتیە كرن، سەد و هەشتێ و دو هزار كەس نینن، بەلكو سەد هزار كەسن.
رۆژا پاشتر د روونشتنەكێ دا كو پێكڤە د لژنا ئاساییكرنا رەوشێ دا بووین، من بابەت د گەل دا بەحس كر و من گۆتێ: بلا سەد هزار ژی نەبن، بلا پێنجی هزار كەس بن، چارەنڤیسێ وان پێنجی هزار كەسان چییە؟.
ل گۆرەی وان بەلگەنامەیێن ب دەست كەفتین، هەژمارا قڕكرنێ ل سەردەمێ دەستهەلاتا مەجیدی ب شێست هەتا سەد هزار كەسان هاتیە تەخمینكرن.
ل گۆرەی پێشبینیێن رێكخستنا لێبوورینا ناڤدەولەتی (ئەمنستی ئەنترناشینال) ل كوردستانێ و هەموو ئیراقێ، ژ بلی وی دەمێ عەلی حەسەن مەجیدی دەستهەلات د دەستی دا، د سالێن هەشتییان دا ب سەدان هزار كەس، بێ دادگەهكرن هاتینە گوللەبارانكرن و بووینە قوربانی.
راپۆرتەكا دی ژی یا نەتەوەیێن ئێكگرتی بەحس ل وێ یەكێ كرییە كو (درندایەتییا سەددام حسێنی دژی كوردان ب راددەیەكێ وەسا یا كوژەك بوو و هند كۆمێن خەلكی ڤەگرتینە كو پشتی جەنگا جیهانییا دویێ یا كێم وێنە بوو).
فشارەكا مەزن ئێخستە سەر نەتەوەیێن دی وەكو كلدان و ئاشووری و كوردێن ئێزدی ل كوردستانێ و نەچار كرن بۆ وێ یەكێ خوە ب عەرەب ل قەلەم بدەن و ژێیاتی بۆ حزبا بەعس هەبیت.
ل گۆرەی نڤیسارەكا پشكا پەیوەندیێن نهێنی یێن پارێزگەها كەركووكێ یا هەژمار (س1/8231431) ل رۆژا 13ی تیرمەها 1988ێ كو ئاراستەی سەركردایەتییا لقا كەركووك یا حزبا بەعس كرییە، بەحسی راگوهاستنا پێنجسەد و چل و پێنج مالباتان دكەت ژ تاخێن: (شۆریجە، عەسكەری، رێكا بەغدا، ئازادی، ئیسكان، ناڤەراست، حەیران، موسەللا، ئیمام قاسم، عەسكەری هەژمار ئێك و كەسك). ل گۆرەی راپۆرتا رێكخستنا لێبوورینا ناڤدەولەتی، د دەمێ سال و نیڤان دا پشتی رێككەفتنا جەزائیرێ، نێزیكی دوسەد كورد هاتینە سێدارەدان.
وەزیرێن راگەهاندنا ئیراقێ و تارق عەزیزی د بزاڤەكا خاپاندنێ دا راگەهاند بوو: ڤەگوهاستنا كوردان ژ كۆمەلگەهێن بچووك دوماهی پێ هاتیە كو ژ پێنج مالباتان هەتا سەد مالباتان پێكهاتی بوون بۆ گوندێن عەرەبان، وی دەمی دشێن د برایێن خوەیێن عەرب بگەهن، دەمێ پرۆسەیا تێگەهاندن و رەوشەنبیركرنا وان ب دوماهی هات، دشێن بۆ سەرانسەری ئیراقێ گەشتێ بكەن.
ل دۆر چالاكڤانێن پارتی و پێشمەرگەیان، تارق عەزیزی راگەهاند، ئەو د كەمپان دا پشكدارییێ د سمیناران دا دكەن یێن ژ ئالییێ كادرێن بەعسییان ڤە بۆ وان دهێنە سازكرن ل دۆر (ئێكەتییا نشتیمانی و ئۆتۆنۆمی یا كوردان).
سوپایێ رژێمێ ب هاریكارییا سەعید ئەسعەدە شەل، چوونە دەڤەرا دۆلەمەرێ و گوندێ شێخان دۆرپێچ كر و داخواز ژ ئاكنجیێن وی گوندی ژی كر چەكێن خوە رادەست بكەن، پاشی ئاگر بەردا خانوویان و ئاكنجیێن گوندی دەرخستن. ل گۆرەی زانیارییان رەوشا ساخلەمیا دو كەسان باش نینە.
هەر د چارچووڤەیێ سیاسەتا گوهۆرینا دیمۆگرافیا كوردستانێ دا و ل بەر رۆناهییا سیاسەتا راستڤەكرنا بارێ نەتەوایەتی، ل گۆرەی رێنمایێن لژنا كاروبارێن باكور و ب نڤیسارا هەژمار 1142 ل رۆژا 23ی شواتا 1988ێ بارێ نەتەوایەتی یێ هۆزا (هەسینان) كو كوردێن ئێزدی نە، ژ كوردیێ بۆ نەتەوا عەرەب گوهارت. د ڤی چارچووڤەی دا ل سەرژمێرییا سالا 1977ێ نێزیكی 96%ێ ژ كۆما ئاكنجیێن ئێزدی یێن پارێزگەها مووسل و 97.5%ێ ژ كوردێن ئێزدی یێن پارێزگەها دهۆكێ ب عەرەب ل قەلەم دان.
رۆژنامەڤانێ فرەنسی، رینییه مۆریس، ئاشكرا كر كو سالا 1965 هەتا 1966ێ رژێما ئیراقێ گازا ژەهراوی ل كوردستانێ بكارئینایە.
كۆمەلا ناڤدەولەتی ل لەندەن كو یا تایبەتە ب داكۆكیكرنا مافێن كێمنەتەوەیان د جیهانێ دا، د راپۆرتا تایبەت یا هەژمار 23ی 1989ێ كو یا تایبەت بوو ب سەرانسەری كوردستانێ، گەلەك راستیێن تاوانا جینۆسایدێ تۆمار كرینە، ب تایبەتی ل سەر باشوورێ كوردستانێ نڤیسیە كو ل 1960 ــ 1970ێ چل هزار مال ژ كۆما حەفتسەد كوندان هاتینە وێرانكرن. هەژمارا ئاوارەبوونێ ژی گەهشتە سێسەد هزاران و ب كوشتی و برینداران ڤە شێست هزار كەسن.
هەمان راپۆرت ئەو ژی ئاشكرا كرییە كو ل سالا 1988ێ، ژ ئەنجامێ بكارئینانا چەكێ كێمیایی گەلەك خەلك هاتینە كوشتن و گەلەك خەلك ژی ئاوارەی توركیا و ئیرانێ بووینە.
رێكخستنا ئەمنستی ئەنترناشینال ل لەندەن، ل رۆژا 14ی ئادارا 1989ێ راگەهاند، ل باژارێ سلێمانییێ د ناڤبەرا ئیلۆن و چریا ئێكێ یا سالا 1985ێ دا، رژێما ئیراقێ سێسەد زارۆكێن كوردان سێدارە داینە كو ژیێ وان د ناڤبەرا 17 بۆ 23ێ سالان بوون.
ل گۆرەی دوماهی سەرژمێری یا بەرەیێ كوردستانی ـــ ئیراق ــ سەركردایەتییا سیاسی كو ل 24ی شواتا 1989ێ رادەستی لژنا مافێن مرۆڤی یا نەتەوەیێن ئێكگرتی كری، 55 بۆ 60 هزار كیلۆمەترێن دوجا هاتینە چوولكرن و وێرانكرن، زێدەتر ژ نیڤ ملیۆن كوردان ئاوارەبووینە و بەرێخوە دایە دەرڤە، زێدەتر ژ ئێك ملیۆن كورد ژ جهێن وان هاتینە راگوهاستن.
د بەلگەنامەكا نهێنی دا ل رۆژا 23ی خزیرانا سالا 1989ێ هاتیە: ئەڤرۆ دوماهی ب راگوهستنا ئاكنجیێن قەلادزێ هات و ئامیر و كەلوپەلێن فرقا بیست و چار دەست ب كاڤلكرن و خرابكرنا خانوویان كر.
