فازل ئەلسۆدانی (گەشتەكا پاشەرۆژی) لڤین و رۆناهی
عەبدلكەریم یحیا زێباری
سۆدانی ب رەوشەنبیری و چێژ وئەزموونا خوە یا شانۆیێ ڤە كیڤە دچیت؟
ئەرێ شیایە ژ خوە دەرباس بیت ل دەمێ وی هەول ددا قادا هونەرێ خوە یێ شانۆیێ بەرفره بكەت؟ ئەرێ شیایە دوبارەكرنا بەرهمهێنانێ بكەت وەك پرۆسەیەكا پێشەنگێن پشتی پۆستمۆدرێنێ پیرۆز ببینن و ژۆردە هەتا دگەهیت ئامۆژگاریا گوهان گۆتەیی، یان وەك ڤەگەریانەك بۆ پیشەیا هونەری یا كەڤنار وەكی ئامرازەكی مەعریفێ؟ بۆچی ئەو هەمی ئامرزاێن خوە یێن شانۆگەریێ دكەتە هێما و سۆمبول: جلكان، تابلۆیان، خودیكێ، بانیۆیێ و دانوستاندنێ؟ چاوا بۆشاییا دراماتیكێ دوبارە بەرهم دهینیت بێ ئەزموونگەری؟
بۆچی ئاخفتن دگەل میۆزیك و سترانێ ناڤئێك دكەڤن؟ ئەرێ ئەو كەتیە د جەربەزییەكا دەرئەنجامێن وێ نەدیار، یان د بێدوماهیەكا ژەنینا هەڤدژی و پرادۆكسێ دا؛ ژبەر هەبوونا مرۆڤی د ناڤبەرا دو كلتوورێن دژی ئێك دا؟وەكی گۆتەی یێ كو ل دوماهیا ژیانا خوە دانپێدان كری « ئەگەر ژیانا من یا هونەری جارەكا دی دەستپێبكەت، من خوە ب نڤیسینا ئێك چیرۆكا ژ هزرا خوە مژوول نەدكر، دا بتنێ چیرۆكێن كەڤنار دوبارە نڤیسیم ودا واتایێن نوو یێن زیندی بۆ دابین كەم». ئەرێ واتایێن نوو یێن سۆدانی یێن ل گەشتا «كۆخ» ی وەك هێمایێ هونەری زێدەكرین چنە؟
وەكی گەشتا ڤان كۆخی یا دوماهیێ،كو ژ سەردەمێ خوە رەڤی بەرەڤ بهارا هنداكری 29 تیرمەها 1890، ل هۆلا جزیری، دگەل جەماوەركێ ل سێ رۆژان ل دویڤ ئێك دا ئنتەراكتیڤ و ماتمای ومەندەهۆش دا، ل نیڤا پاژێرێ دهۆكا خەوتووی دناڤبەرا چایێ سپی و چیایێ زاوا دا یێ ب لڤینا گەشتیارا دبرقت، نێچیرڤانێن كێلیكێن رەڤیایی.
شانۆگەریا گەشت ژ نڤیسین و دەرهێنانا فازل ئەلسۆدانی یە، ئەرێ جەماوەری چێژ ژ « دراشتنا سۆدانی یا شانۆگەریا تراژیدیا ڤان كۆخی(dramatisation)» وەرگرت؟ ئەرێ ما شانۆیێ ژبەر فشارێن پێشبازیا ب هێز ژبەر وەراربوونا دیتباریان دەست ژ ئەركێ خوە یێ چێژ بەخشین و خوەشیێ بەردایە؟ ما دەست ژێ بەردا بۆ بەرژەوەندیا هێزا خەیالكرنێ د پێكئینانا كەتوارەكێ دوبەرین و دناڤ گشتییان دا ماندی بووی، دسەلمینیت كو هەر دەستنیشانكرنەك ب تنێ ئاشۆپە؟
گەشتا سۆدانی ژێرخانەیەكا هەیی دگەل ژیانناما كۆخی دادبریت، و بنیاتەكی دراماتیكی یا هەی ژ دو ئاستان : ململانێ یا هونەرمەندی یا كوور دگەل خوە د مۆنۆلۆگێ دا، دانوستاندنا هونەرمەندی دگەل ئەكتەركی جلكێن سپی ل بەر و ب هزرێن هەڤدژ. و ململانێ یا هونەرمەندی دگەل دۆرهێلا وی یا دەركی د لڤین و گۆتنێن كەسایەیێن دیتر دا یێن هەول ددن بێهیڤی بكەن. بنیاتێ رتمێ رەنگی ژ دو ئاستێن ب هەڤركینە: سپی و رەشیا جلكان- جلك مرۆڤان چێ نا كەن لێ هاریكاریا وی یا دەربرینێ دكەن / شكسپیر-، دگەل لڤینا ئەكتەران و میۆزیك و مەوالان د ئێك دیمەنێ بینراوا دا، بێ نەتەبایی ئاماژەیێ ددت ئێكگرتنا بزاڤێن تیمی و هەولێن چەند هەیڤێن بروڤە و ئامادەكاریان.
وەك نمایشەكا ئەزموونكی راپەرین ل سەر دابونەریتێن شانۆگەریێ، د چارچۆڤەیەكێ «ئەبستراك» دا متایێ شانۆگەریێ ناڤئێكدئێخت وكارەكتەران بێ تبعەت دهێلیت، ل دۆر ڤیانا دژوارا دناخێ مرۆڤی دا دزڤریت، وەك ژێدەرێ عەقلداری و دیناتی و هێمایی و شاعریەتێ. نمایش تژی كارێ دراماتیكە، رتمێ رەنگی ئاخفتنێ د دەربرینا لەشی و زمانێ بینراو و ئاژاوەیا شێت یا كو دوبارە رێك وپێك نەبیت دا پۆختە دكەت، نمایش دمینەیێن بێ سنوور دبەخشیت. ململانێیا سپی و رەشی ب ئامادەبوونا شین و سۆری، لڤینا ب لەشجوانیا (دالی) د تاریاتیا ل سەر دەپێ شانۆیێ دا. مەوال و لڤینا ژنەكا عەبایەكی سۆر ل سەر جلكێن رەش كریێ، ونێرەك ب جلكێن رەش ل قۆرنەتێ، بیرا مرۆڤی ل كێلیكەكا شێتا ئۆفیلیایێ دهینیت یا خوە ب سپی راپێچای ئەو تابلۆیێ كچەكا هەژار ل جیهانەكا دیتر نیشا دای. ژنەكا مودێل ونیڤ رویس، بێ سەر، ل پێشیا شانۆیێ ب جلكەكی سۆرێ نڤستنێ ڤە هەلاویستی، دەستەك وێ ئاماژەیێ ددت پێش ودەستێ دی یێ دی ل پشت وێ چەماندیە.
بەرامبەر گەشتا سۆدانی لۆمەیا نەكە، شرۆڤەكرنێ نەكە، ل واتا و رەوانكرنا تابلۆیێن ڤان كۆخی د شاشەیا رۆناهیا پشتا دەپێ شانۆیێ دا نەگەرە، گەشتا سۆدانی یا كو دناڤ جیهانێن شێتبوون و عەقلداریێ دا دگەل كەتواری بەراورد نەكە، وێ گەشتێ گەلەك واتا یێن هەین ژ خوەیایەتیا وێ دزێن، تەماشە بكە و چێژێ ژێ وەربگرە هەر وەكو تو بەرامبەر ماسیەك سەلەمۆنێ دەریایێ د هاڤینەگەهەكا دەریایی یا ڤەدەر وبێسەروشین دا. تەماشە بكە و گوه بدە دوماهیك دادبینەریا زەلامەكی ب هونەری ومرنێ و دینیاتی مەحكوم كری، تەماشە بكە و گوه بدە گریا «چاڤشینا یەمامێ«، ب دوماهیك لاڤلاڤا هونەرمەندی، زمانحالێ ڤان كۆخی یێ د نامەیێن بۆ برایێ خوە «تیو»ی دا فرێكری ( شوول باش برێڤە ناچن، ئەز تێكچووی و خەمگینم، ئەز ئێدی نزانم ئەز كیمە؟ ل كیڤە راوەستیایمە؟ تو باوەر دكەی كو وانا ئەز د ڤی گۆڕێ ئەبەدی دا زیندان كریمە، نەهێلان تابلۆیێن رۆناهیێ ببینن.. ئاخ ئەگەر تو یا دوماهیێ ببینی. لێ ئەو نها ل پشت دەرگەهێن زێرڤانا دەستەسەركریە. بزادنە تو ل ڤێ نەخۆشخانا دینا بهێی زیندان كرن و تە گەلەك تشت هەبن تو حەز بكەی وان تشتا بكەی).
دا (ئەز/ یێ دی) بەرسڤێ بدت ( ئەم ب تنێ خەلكەنە د ڤێ ئاژاوەیا شێت دا).
دبیت دانوستاندن دەقگیری بیت دگەل نامەیا ڤان كۆخی یا دوماهیێ( خوەشتڤیێ من تیو، ئەڤە ژیان من كیڤە دبیت؟ ئەڤە عەقل چ ب سەرێ مە دهینیت؟ ئەو خۆشیا تشتا ژێ دستینیت وبەرێ مە ددت خەمۆكیێ، ئەز دا ژ بێزاریێ گەنی بم ئەگەر ئەڤ پەڕ ورەنگێن من نەبان..د دلێ تراژیدیایێ دا هندەك هێلێن ژ خۆشیێ یێن هەین من دڤێت رەنگێن من دیار بكەن، د زەڤیێن «قەلرەشان» وگولیگەنمێن ستۆ خوار دا. خوە د « پێلاڤا جوتیاری» دا یێ كو هەژاری ژێ دكەفت، هندەك كەیفا هەی، من دڤێت ئەز وێ كەیفێ ب رێكا رەنگ و لڤینێ بگرم.. تشتێن كرێت تایبەتمەندیەكا هونەری یا هەی، دبیت ئەم وێ تایبەتمەندیا هونەری د تشتێن جوان دا نەبینن و چاڤێ هونەرمەندی شاش نابیت).
وەرگێران:
خالد عەلی سلێڤانەیی
