خواندنه‌كا سیمۆلۆژی بۆ سێ تێكستێن وه‌كهه‌ڤ
ئیسماعیل بادی
د نڤیسینا هۆزانێ دا، گه‌له‌ك جاران وه‌سا ئاشكرا دبیت كو چه‌ند شاعران د ئێك ده‌م دا هۆزان نڤیسییه و هێما و په‌یڤێن وان وه‌كهه‌ڤ ده‌ردكه‌ڤن، ئانكو هه‌تا دشێین بێژین، كو دیتن و خه‌ونێن وان وه‌كو هه‌ڤن. ل رۆژنامه‌یا (ئه‌ڤرۆ) هژمارا (3393)ێ یا رۆژا دوشه‌مبێ، رێكه‌فتی 4/9/2023ێ دا، ل به‌رپه‌ڕێ ئه‌ده‌بی سێ هۆزان هاتینه به‌لاڤكرن، ژ گه‌له‌ك لایان ڤه وه‌كو ئێكن، لێ ئاستێ نڤیسینێ ژێكجودایه، چونكو هنده‌ك ل قووناغا ده‌ستپێكێ نه و هنده‌ك ژی خودان سه‌ربۆڕن..!! د ڤێ كورته گۆتارێ دا، دێ چه‌ند شرۆڤه‌یا ده‌ینه وان هۆزانان. هۆزانا ئێكێ ب ناڤێ (تو گولی) یا (رۆندك مزیری)، هۆزانا دویێ (هه‌مبێزه‌كا خویسار گرتی) یا (ژینێ رێكانی) و هۆزانا سێیێ (ئه‌ڤینی) یا سه‌یدا (محه‌مه‌د عه‌بدوللا)ی.
1
ناڤونیشان، وه‌كو شرۆڤه‌كرنه‌كا تیۆرییا سیمۆلۆژی، پێكهاتییه ژ نیشانه‌یه‌كێ ژ نیشانێن ل ناڤ تێكستێ، دبیت ژ دیتنا وه‌سفا تێكستا هۆزانێ و شرۆڤه‌كرن و لێكدانا بیت. چێ دبیت ژی شوینگرا وه‌سف و شرۆڤه‌كرن و لێكدانا وێ بیت(1). هه‌كه خواندنه‌كا هویر ل ناڤه‌رۆكا ڤان هۆزانان بكه‌ین، دێ چه‌ند وه‌كهه‌ڤان د ناڤ دا بینین، كو دبنه هێما و نیشان بۆ تێكستا هۆزانێ، هه‌ر سێ شاعران ب كارئیناینه و هه‌ر ئێكی ل دویڤ شیانێن خۆ بابه‌ت ب رێیا وان په‌یڤا ئاراسته كرییه.
ژ په‌یڤێن هه‌ڤپشك وه‌كو (دل، چاڤ، پاخل، ڤیان (من تو دڤێی)، مزگه‌فت و په‌ڕستگه‌هـ و … هتد.). بابه‌تێ هه‌ر سێیان ئه‌ڤینییه: (تو گولی)، كو ل گه‌ل كچێ دئاخڤیت. (هه‌مبێزه‌كا خویسار گرتی)، بابه‌ت هه‌می ئه‌ڤینییه، (ئه‌ڤینی) كچه‌ك ل گه‌ل كوڕكه‌كی دئاخڤیت.
هه‌ر سێ تێكست گرێداینه ب (دل)ی ڤه، كو بابه‌ت ئه‌ڤینییه، ژ داخباری و ئێشانا وێ گه‌هشتییه قووناغا شكه‌ستن و نه‌مانێ، «د نوكه دا بابه‌تێن ئیرۆتیك و ئه‌ڤینیێ؛ دو بابه‌تن هه‌رده‌م د زه‌ق و دیارن و پشكه‌كا مه‌زن ژ ناڤه‌رۆكا هۆزانێ وه‌ردگرن چ ل دیرۆكا دویر و چ دوهی و ژ ئه‌ڤرۆ و د ئه‌ده‌بیاتا هه‌می جیهانێ دا، هۆزان مژارا ئه‌ڤین و ئیرۆتیكێ هه‌مبێز دكه‌ت، ژبه‌ركو هۆزان ئه‌و هه‌ستا وروژاندنێ یه د ناخێ مروڤێ به‌هره‌دار دا جودا ژ كه‌سانین دیتر..، چ هه‌ست ژی بێی پاڵپێنه‌ر و كارتێكرن نینن، هۆزانا سۆزداری ژی ژ ئه‌نجامێ هه‌سته‌كا وروژاندییا مروڤی یه هه‌ڤبه‌ری خۆشتڤیاتیی و عه‌شقێ»(2).
تێكستا ئێكێ: (دل شیشه‌یه ئه‌گه‌ر شكه‌ست/ دێ چاوا ژ عه‌ردی راكه‌م)، تێكستا دویێ: (ئه‌ڤ دله چاڤه‌رێی پێژنا ته‌یه/ كلی د چاڤێن ئه‌ڤینێ وه‌ربكه‌ت/ هه‌می دلا/ ب گزنگا سپێدێ/ د هه‌مبێزا من دا/ هاویش بكه‌ت)، تێكستا سێیێ، ئاماژه‌یه بۆ دلی و گرێدای وێ مه‌به‌ستێ: (من تو دڤێی/ سینگێن خوه كێل كرن).
هه‌روه‌سا هێمایێ (چاڤ)ی، وه‌كو وه‌سفا دێمێ جوانێ كچێ یه، ژبلی كو «چاڤی ل گه‌ل مه‌عریفێ گرێدانه‌كا موكۆم ل گه‌ل عه‌قلی هه‌یه..، گه‌له‌ك په‌سن داینه چاڤی و بۆ گه‌له‌ك مه‌ره‌مێن ده‌ربڕینێ هاتییه بكارئینان»(3)، ل نك هه‌ر سێ شاعران هێمایێ چاڤی دووباره بوویه، هه‌ر ئێكی بۆ مه‌ره‌مه‌كێ بكار ئینایه. (ئه‌ز دترسم ئه‌ڤینێ بكه‌م/ چاڤا ب رۆندكا كۆره بكه‌م)، (ئه‌ڤ دله چاڤه‌رێی پێژنا ته‌یه/ كلی د چاڤێن ئه‌ڤینێ وه‌ر بكه‌ت)، (چریسك ژ ناڤ چاڤان په‌شین و/ خوه كاركرن). (پاخل) وه‌كو جهێ دلی، یان ژی دبن جلكا ڤه ته‌نشتێ، كو دبێژنێ پاخل: (ته ڤه‌كر و خۆ قوتا) ئه‌م دشێین بێژین ئاماژه‌یه بۆ جهێ دلی. (رۆژێ هێلینا خوه/ د پاخلا من دا/ هاویش بكه‌ت)، (تڤه‌نگان سمبێلێن خوه داگرتن و/ سینگێن خوه كێلكرن). مزگه‌فت و جهێ په‌ڕستنێ: (…)، (لبه‌ر ده‌رگه‌هێ مزگه‌فتێ/ د ڤه‌رچكاندی)، (بلندگۆیێن په‌رستگه‌هان/ ل هه‌ر پێنج ده‌مان/ هێرش كرن). ل نك هه‌ر سێ هۆزانڤانان، شكه‌ستن و كه‌فتنا دلی و مرنا وی، ره‌نگێ خۆ د تێكستا دا ڤه‌دایه، هه‌ر ئێكی ب شێوازه‌كی ده‌ربڕین ژێ كرییه: (دل شیشه‌یه ئه‌گه‌ر شكه‌ست/ دێ چاوا ژ عه‌ردی راكه‌م)، (نامێن عه‌شقا نامۆ ژ پۆسته‌چیێن رێ هندا كری/ گلواز دكه‌م/ لدلێ خه‌ما بێده‌ر كری)، (ده‌نگۆباسان/ قه‌رقودێ كچه‌كا بووی ڕه‌ژی/ ل بانییا پشتا گوندی/ به‌ڵاڤ كرن). ئانكو بابه‌تێ هه‌ر سێ هۆزانان نیزیكی ئێكه، ده‌ربڕینه ژ ئێش و ئازارێن دلی و ئه‌ڤینیێ، له‌وا «بابه‌ت ئێكه ژ وان ڕه‌نگڤه‌دانێن كو پشكداریێ ل پێكهاتا هونه‌رێ هۆزانێ دكه‌ت، ب هۆیێ بكارئینانا ده‌سته‌واژه‌یێن هویر و واتادار، كو ناڤه‌رۆكه‌كا مروڤایه‌تی پێكدئینیت، له‌وا پێدڤییه هۆزانڤان ده‌ربڕێنێ ژ به‌رسڤدانا ناڤخۆیا خودی خۆ بكه‌ت و په‌یاما خۆ یا شعری ئاراسته‌ی خوانده‌ڤایی بكه‌ت»(4).
ژ لایێ ناڤه‌رۆكێ ڤه، هۆزانا ئێكێ ساده‌تره ژ یێن دیتر، ئانكو هونه‌رێ هۆزانێ و مفا وه‌رگرتن ژ كه‌لتۆر و فلوكلۆری وه‌رنه‌گرتییه، هۆزانا دویێ شیایه هێمایێ ئه‌ڤینی و جوانییێ (ڤینۆس)ێ وه‌ر‌بگریت، ژ كه‌لتۆرێ كوردی ژی هۆزانڤانێ مه‌زن (ئه‌حمه‌دێ خانی) وه‌كو هێمایێ عه‌شق و ڤیانا مه‌م و زینێ كرییه د خزمه‌تا هۆزانا خۆ دا. هۆزانا (ئه‌ڤینی) ژی چه‌ند هێما وه‌رگرتینه، وه‌كو په‌ڕستگه‌هـ، كاڤلان، به‌لاتینك و زڤڕینا وێ ل دۆر ئاگری، ئه‌ڤ هێمایه بووینه بابه‌ت پترییا شاعران ژ كه‌لتۆرێ جڤاكێ هۆزانڤان تێدا دژین وه‌رگرتینه و روحه‌كا دیتر دایێ. به‌لێ هۆزانا ئیكێ و دویێ دووماهی ئینان ب په‌یڤێن وه‌كهه‌ڤ، ناهێنه هه‌ڤبه‌ركرن ل گه‌ل هۆزانا سێیێن كو ناڤه‌رۆكا وێ ره‌وشه‌كا دیتر وه‌رگرتییه ده‌ما هۆزانڤان وه‌كو ده‌نگوباسه‌ك ڕادگه‌هینیت: (د ده‌مه‌كێ گه‌له‌ك كن دا/ ده‌نگۆباسان/ قه‌رقودێ كچه‌كا بووی ڕه‌ژی/ ل بانییا پشتا گوندی/ به‌ڵاڤ كرن).
2
هۆزانا (ئه‌ڤینی)، یا سه‌یدا محه‌مه‌د عه‌بدوللایی(5)، هه‌ر وه‌كو ل به‌راهییا وێ هاتییه نڤیسین، كو (ژ ده‌ستویرییا د. عارف حیتۆی)(6)، ده‌ما مه لێزڤڕین و پرسیار كری، وه‌سا خویا بوو كو هه‌مان بابه‌ت هۆزانڤانێ چه‌له‌نگ د. عارفی ژی ئه‌و مژار نڤیسییه، وی ژ زارده‌ڤێ كوڕكی نڤیسییه، به‌لێ هۆزانڤانێ مه ل سه‌ر زارێ كچكێ نڤیسییه، له‌وا ده‌ستویری ژ دكتۆری خواستییه.
هۆزان د ناڤه‌رۆكا خۆ دا، گه‌له‌ك هێما و نیشان بكارئیناینه، یا پڕییه ژ وێنه‌یین شعری یێن سه‌ركه‌فتی، ل گه‌ل هه‌ردو هۆزانێن دیتر ناهێته هه‌ڤبه‌ركرن، چونكو هۆزانڤان خودان سه‌ربۆڕه. دیسان هۆزان یا تژی په‌یڤێن جوان و شیرینێن زمانێ كوردییه، كو دبیت هنده‌ك ژ وان به‌ر ب نه‌مانێ دچن، وه‌كو (مڕیتۆ، لمتۆر، كاڤلان، خنزری، پاخل، كێل، قه‌رقۆده و بانی). هه‌روه‌سا ژ لایێ هونه‌رێ ڤه‌هاندنێ ڤه، یێ تێدا سه‌ركه‌فتی بوویه، سه‌روا بكار ئیناینه و مۆزیكه‌كا ئارام دایێ. له‌وا داخوازا به‌رده‌وامیێ ژێ ڕا دخوازین. زێده‌باری مژارا سه‌ره‌كی یا هۆزانێ كو ده‌ربڕینا خودێ (ژات)ێ هۆزانڤانی یه، هه‌می ده‌مان ژ دو لایه‌نا د جه‌سته‌یێ مروڤی دا، خودێ ژ ده‌رڤه ئانكو (من) ب هه‌می ئاكار و ڕه‌وشت و كه‌سایه‌تیێن ب ئاگه‌هـ دهێته نیاسین، ئو خودێ ناڤخۆ (ئه‌و) ئه‌و خودی یه كو نه‌یێ ئاگه‌هداری د جه‌سته‌یێ مروڤی دا خۆ پاڵدایه و هه‌لگرێ خه‌ون و حه‌ز و ڤیانێن ناخێ كه‌سینه، ل ژێر چه‌پاندن و قه‌ده‌غه‌كرنا ئایینی و دابوته‌ریتێن جڤاكی هاتینه دانان. له‌ورا گه‌له‌ك جارا خودان نه‌شێت سه‌ره‌ده‌ریێ ل گه‌ل جڤاكی بكه‌ت و دبیته كه‌سه‌كێ هاڤی و تووشی ده‌رده‌سه‌ری یێن ژیانێ دبیت(7)، ژ ڤێ چه‌ندێ كچك بوویه قوربانا حه‌زا خودییا (ئه‌و) د ناخێ خۆ دا، كو نه‌شیایه ڤه‌شێریت و د سه‌ردا زاڵ بوویه. به‌ر ب راستیێ چوویه، له‌وا ل دووماهیێ (قه‌رقۆدێ كچه‌كا بووی ڕه‌ژی/ ل بانییا پشتا گوندی/ به‌ڵاڤ كرن).
ژێده‌ر:
1- نیشانه‌ی سیمیۆلۆژی له گوتاری شیعریی … (گۆتار)، كۆڤارا (ڕامان)، هژمار (311)، 5/9/2023، ل69.
2- هێرۆ حسام الدین محی الدین، ئیرۆتیك له شیعری ژنانی باشووری كوردستاندا (كرمانجی خواروو 2000- 2013)، ناما ماسته‌رێ، زانكۆیا چه‌رمۆ، 2017، ل27.
3- مها احمد محمد أبو حامد، العین وتگورها الدلالی و فی الشعر العربی حتی نهایە العصر الاموی، جامعە النجاح الوگنیە- فلسگین، 2010، ل33.
4- شاخه‌وان فه‌رهاد محه‌مه‌د، كورتیله شیعر له ئه‌ده‌بی هاوچه‌رخی كوردیدا…، زانكۆی سه‌ڵاحه‌دین، 2017، ل21.
5- هۆزانڤان ناڤه‌كێ به‌رچاڤه د ناڤ ئه‌ده‌بیاتا كوردی دا، هه‌ر ل ده‌ستپێكا ساڵێن حه‌شتییان دا هۆزانێن خۆ به‌لاڤكرینه و بۆ جارا ئێكێ من به‌رهه‌مێ وی ل ساڵا 1980ێ ل سه‌ر به‌رپه‌ڕێن رۆژناما (هاوكاری) خواندییه، هه‌كه بیردانكا من ئه‌ز شاش نه‌كر بم، هۆزانه‌ك بوویه ب ناڤێ (كه‌نگی..؟).
6- د. عارف حیتۆ، ئاوڕێن په‌یڤان، (هۆزان)، چ1، ته‌هران- 2023، ل103.
7- هاوكار مامه‌ند گه، قه‌ده‌غه‌شكێنی له شیعری هاوچه‌رخی كوردیدا- باشووری كورستان (1980-1991)، زانكۆی سه‌ڵاحه‌دین، 2006، ل8.
