كارێن مه‌یدانی به‌رهه‌مێن مفادار ژێ په‌یدا دبن.. (فه‌رهه‌نگا ئامه‌د وه‌كو نموونه)
ئیسماعیل بادی
د پێشگۆتنا سه‌یدا نه‌وزاد هرۆری دا بۆ (فه‌رهه‌نگا ئامه‌د)، وه‌سا هاتییه نڤیسین، كو «(فه‌رهه‌نگسازی، كاره‌كێ زه‌حمه‌ت یێ خه‌باتێن زمانی یه)». ئانكو خه‌باتا ل سه‌ر زمانی دهێته كرن، نه هند كاره‌كێ ب ساناهی یه، له‌وا «ڤه‌كۆلێ هۆله‌ندی یێ سه‌دسالا شازده‌هێ (جوزێف جوستوس سكالیگه‌ر) یێ كو فه‌رهه‌نگا یوونانی- عه‌ره‌بی چێ كربوو، بۆ وه‌سفكرنا وێ زه‌حمه‌تییێ گۆتیه كو دڤێت سووجدارێن هه‌ره‌خراب نه‌هێن سێداره دان یان ب كارێ گران بهێن سزا دان، لێ ب چێكرنا فه‌رهه‌نگان بهێن جزا كرن، چونكی هه‌می ته‌رزێن ڕێنج و ئه‌شكه‌نجه‌یێ د وی كاری دا هه‌نه/ ل7».
هه‌كه ل په‌ڕتووكخانا كوردی بنێڕین، دێ گه‌له‌ك جوونێن مژاران تێدا بینین، ئێك ژ وان مژاران، بابه‌تێ فه‌رهه‌نگا نه. كو دێ گه‌له‌ك جۆرێن فه‌رهه‌نگا تێدا په‌یدا بن، نه‌مازه ب زارێ كرمانجی، لێ مخابن هه‌تا نوكه ده‌ما مرۆڤ پێدڤی دبیته وان فه‌رهه‌نگان؛ ئه‌و فه‌رهه‌نگ نه‌شیاینه تێهنا نڤیسه‌ر و خوانده‌ڤایی بشكێنن.
ژ فه‌رهه‌نگێن ب كرمانجی به‌ری نوكه هاتینه چاپكرن، وه‌كو فه‌رهه‌نگا (نووژه‌ن) یا گه‌ورانی، فه‌رهه‌نگا (نووژه‌ن) یا عه‌زیز ئاكره‌یی/ چار به‌رگ، فه‌رهه‌نگا سندی، یا خالد محه‌مه‌د سندی، دو به‌رگ، فه‌رهه‌نگا (مه‌رگ و ژی) یا مه‌لا خه‌لیل مشه‌ختی، (بێده‌ر) یا دكتۆر عزه‌ت فندی، دو به‌رگ، و گه‌له‌كێن دیتر.
ده‌زگه‌ها سپیرێز ژی د ڤی بیاڤی دا كاره‌كێ باش كریه و كۆمه‌كا فه‌رهه‌نگا داینه چاپكرن، د گۆتنا خۆ یا ل سه‌ر به‌رگێ پشتێ یا فه‌رهه‌نگا ئامه‌د، سه‌یدا موئه‌یه‌د ته‌یب ئاماژه دایه وان فه‌رهه‌نگێن كو ده‌زگه‌ها سپیڕێز چاپكرین؛ وه‌كو: (فه‌رهه‌نگا گولی، فه‌رهه‌نگا كامیران، فه‌رهه‌نگا قازی، فه‌رهه‌نگا مایی، فه‌رهه‌نگا شرین، فه‌رهه‌نگا كانیا سپی، فه‌رهه‌نگا كه‌پر یا وێنه‌دار)، ئه‌ڤه بۆ ده‌زگه‌هه‌كا وه‌كو سپیرێز نه‌كاره‌كێ كێمه د بیاڤێ فه‌رهه‌نگا دا ئه‌نجامدایی.
هه‌ر د گۆتنا خۆ دا سه‌ید موئه‌یه‌د خویا دكه‌ت كا جوداهییا ڤێ فه‌رهه‌نگێ ژ فه‌رهه‌نگێن دیتر چییه؟ دبێژیت: «تشتێ كو ڤێ فه‌رهه‌نگێ ژ هه‌می فه‌رهه‌نگێن دی جودا دكه‌ت، ئه‌وه كو ژ هه‌می فه‌رهه‌نگێن دیتر هونه‌ر و زانستێ فه‌رهه‌نگسازیێ ل به‌ر چاڤ وه‌رگرتیه و هه‌ر په‌یڤه‌ك ب تێر و ته‌سه‌لی ژ هه‌می لایێن زمانی ڤه هاتیه ڕاڤه و شرۆڤه‌كرن».
زێده‌باری ڤێ شرۆڤه‌كرنێ، ئه‌رێ ئه‌ڤ زانسته چییه؟ ب كیشك ئالیێ زمانی ڤه یێ گرێدایه؟ د وارێ فه‌رهه‌نگسازیێ دا، كو پشكا هه‌ره مه‌زنه د بیاڤێ زمانی دا، ل دویڤ واتا و پێكهاتا په‌یڤێ دچیت، چه‌ند ئالیێن گرنگ ب خۆ ڤه دگریت، لێكسیكۆلۆجی پشكه‌كا گرنگه ژ زمانڤانیێ و هه‌ڤبه‌ندی ب گه‌له‌ك بوارێن رێزمانی ڤه هه‌یه، نه‌خاسمه پراگماتیكی و واتاسازیێ ڤه. د بیاڤێ لێكسیكۆلۆجیێ دا، چه‌ند په‌یوه‌ندی تێدا په‌یدا دبن و گرێدانه‌كا موكۆم د ناڤبه‌را وان دا هه‌یه، وه‌كو زاراوه‌سازی، ووشه‌سازی و فه‌رهه‌نگسازی. زمانڤانان وه‌سا دایه پێناسه‌كرن، كو: فەرهەنگ پەرتوكەكە پەیڤان كۆم دكەت ل دویڤ (واتا – بوارێ بكارهینانا وێ و .. هتد) شرۆڤە دكەت. د زانستێ زمانڤانییێ دا زاراڤێ (لێكسیكۆگرافی) ژی هەیە، كو بۆ گرنگیێ ب دروستكرنا فەرهەنگێ ددەت ژ لایێ جۆر و پێكهاتە و رێكێن بەرهەڤكرنا وێ. لەوا ڤەكولەرێن زمانی زاراڤێ (فەرهەنگسازی) ل جهێ وێ دانا كو ب وێ واتایێ دهێتە بكارهینان.
ئاشكرایە واتاسازی سێ زانستا ڤەدگریت، كو پێكهاتینە ژ واتاسازی و ووشه‌سازی و فەرهەنگسازی، گەلەك جارا واتاسازیێ، وێ چەندێ پێناسە دكەن، كو ڤەكولینێ ل واتایا فەرهەنگی دكەت، بەلێ ئەوا راستی بیت واتاسازی تنێ گرنگییێ ب ڤان جۆرە واتایا نادەت، بەلكو گرنگیێ ب واتا یێن دیتر ژی ددەت. وەك واتا رێزمانی و سیبەرێ واتایێ.
هه‌كه ل دویڤ ڤان بۆچوون و پێناسه‌یان ل (فه‌رهه‌نگا ئامه‌د) بنێڕین، دێ گه‌له‌ك ب باشی ڤان بۆچوونان تێدا بینین، كو به‌رهه‌ڤكه‌رێ وێ، سه‌یدا ئیمساعیل تاها شاهین گه‌له‌ك خۆ پێڤه ماندی كرییه و ب هویری ل دویڤ واتا و بنیاتێ پێكهاتا هه‌ر په‌یڤه‌كێ چوویه، ل گه‌له‌ك جهـ و ده‌ڤه‌ران گه‌ڕیایه و واتایێن وان نڤیسینه. دیسان سه‌یدا نه‌وزاد هرۆری ژی د پێشگۆتنا خۆ دا ل سه‌ر چه‌ند مژاران ڕاوه‌ستیایه، وه‌كو [ڕێنڤیسا په‌یڤان، جوونێ په‌یڤان، پارچه‌یێن ئاخفتنێ (ناڤ، هه‌ڤالناڤ، كار، هه‌ڤالكار، و هژمار…]).
دیسان بیاڤێ بكارئینانا وێ په‌یڤێ ده‌ست نیشان كریه. له‌وا جوداهیا ڤێ فه‌رهه‌نگێ ژ فه‌رهه‌نگێن دیتر یا به‌رچاڤه و ئه‌و زانستێ فه‌رهه‌نگ پێ دهێنه دروست كرن، سه‌یدایێ بكارئیناینه. ئانكو ژ لایێ په‌یوه‌ندیێن زمانڤانیێ ڤه، سه‌یدای هه‌ر سێ زانست بكارئیناینه، هه‌ر په‌یڤه‌ك وه‌كو (زاراڤ) ل دویڤ بنكۆكا وێ چوویه و شرۆڤه كریه، وه‌كو په‌یڤ (ووشه) ل پێكهاتا وێ ڤه‌كۆلایه و كا په‌یڤه‌كا ساده، لێكدراوه، داڕێژڕاوه، (پێشگر و پاشگر و ناڤه‌ند)ا وه‌ردگریت یان نه، هه‌روه‌سا په‌یوه‌ندییا لێكسیكۆلۆچیێ ب فه‌رهه‌نگێ ڤه، كو ژ لایێ واتایێ ڤه، ته‌م و مژا په‌یڤا ناهێلیت، چه‌وا؟ هنده‌ك په‌یڤ هه‌نه ل دویڤ دیالێكتان، واتایه‌كا جودا دده‌ن، ره‌نگه ئه‌و جوداهی د هه‌می په‌یڤێ دا بیت و ره‌نگه ژی د ده‌نگه‌كی دا بیت، ئانكو هنده‌ك په‌یڤ هه‌نه ل هه‌ر دیالێكته‌كێ دبیت مانایه‌كا دیتر بده‌ت. ئه‌ڤ چه‌نده ب به‌رفره‌هی د فه‌رهه‌نگا ئامه‌د دا پێشچاڤ دبن.
بۆ به‌رهه‌ڤكرن و نڤیسینا ڤێ فه‌رهه‌نگێ، كا ئه‌وا سه‌یدایێ ئیسماعیل دڤیا بجهـ بینیت، شیایه بگه‌هته وێ مرادا خۆ یا كو ئه‌ڤه نیڤا ژییێ خۆ پێڤه بۆراندی؟ گۆتنه‌كا (محه‌مه‌د موعین)ێ فارس وه‌رگرتییه و د پێشگۆتنێ دا دبێژیت: «ئه‌ڤ فه‌رهه‌نگه نه ئه‌وه یا كو من ڤیایی، به‌لكو ئه‌وه یا من پێ چێ بوویی/ ل23). له‌وا ده‌ستخۆشیێ ل وان شیانان دكه‌ین و ئه‌ڤ پێچێبوونه ژی د شیانێن هه‌می كه‌سا دا نینه و كاره‌كێ زێڕین و بێ وێنه‌یه.
چه‌وا ئه‌ڤ فه‌رهه‌نگه هاته چێكرن؟ سه‌یدا دبێژیت: «ژ نڤیسینا په‌یڤان ل سه‌ر كاغه‌زان، پاشی ده‌فته‌ركێن بچویك یێن به‌رووكان و بنئاخ كرنا وان، پاشی ژبن ئاخێ ئینانه ده‌ر، كه‌دا سالان ئه‌ڤ فه‌رهه‌نگه ژێ په‌یدا بوو/ل٢٢»، ئه‌ڤه ب كورتی سه‌یدای دا ئاشكرا كرن، كا چه‌ند وه‌ستیان و خه‌م ژێ خوارییه، په‌یڤا (بنئاخ) كرنێ ژی گه‌له‌ك خه‌م و ئازاران د ناڤ خۆ دا هه‌مبێز دكه‌ت، ڕه‌ڤا كۆچا ملیۆنی دهینته بیرا مرۆڤی، كا چه‌ند كه‌سان تشتێن خۆ یێن خۆشتڤی و وه‌ستیان پێڤه بری، بنئاخ كرینه هه‌تا جاره‌كادی زڤڕینه‌ڤه. ئه‌رێ كا ئه‌و تشت ماینه یان نه!!، لڤێره سه‌یدا یێ ب (شانص) بوویه و ژ سه‌روبه‌رێ خه‌مخوریا وی بۆ كارێ وی یێ سالان، وه‌سا هلگرتینه و پاراستینه، كو د بنئاخێ ڤه ژی چ لێ نه‌هێن، هه‌تا كو ئه‌ڤ فه‌رهه‌نگه ژێ په‌یدا بوویی.
فه‌رهه‌نگا ئامه‌د وه‌كو دیار، ژ دو به‌رگان پێك دهێت، به‌رگێ ئێكێ ژ پیتا (ئـ) ل به‌رپه‌ڕێ (35)ێ ده‌ست پێ دكه‌ت و ب پیتا (ر) دووماهی پێ هاتییه كو (1157) به‌رپه‌ڕن. به‌رگێ دویێ ژ پیتا (ز)ده‌ست پێ دكه‌ت و هه‌تا دووماهییا پیتێن ئه‌بجه‌دی یێن كوردی ل به‌رپه‌ڕێ (2289)ێ ب دووماهی دئێت. به‌رپه‌ڕێن به‌راهیێ ژی پێشگۆتن و شرۆڤه‌كرنن، پێشگۆتنا سه‌یدا (نه‌وزاد هرۆری)، ژ نڤیسینێن گرنگه د بیاڤێ فه‌رهه‌نگا دا، كو شه‌هره‌زایی و تایبه‌تمه‌ندییا وی د بیاڤێ زمانی دا، گه‌له‌كا گرنگه، له‌وا سه‌یدایی ئه‌و بارێ گرانێ پێداچوونێ ب وی سپارتییه و كاره‌كێ باش د فه‌رهه‌نگێ دا كرییه. ل دووماهیێ ده‌ستخۆشیێ ل نڤیسه‌رێ فه‌رهه‌نگێ و پێداچوویێ فه‌رهه‌نگێ و ده‌زگه‌ها سپیرێز دكه‌ین كو ئه‌ڤ فه‌رهه‌نگا مفادار گه‌هاندیه چاپێ و كه‌فتیه به‌رده‌ستێ خوانده‌ڤایی.
