دۆتماما مریەم خانێ ئافرەتا ئێكێ بوو ل ئێزگێ كوردی ل بەغدا ستران گۆتین
سالار محەمەد دۆسكی:
سترانبێژا كورد (ئەلماسخان) ناڤێ وێ یێ دروست (ئەلماس)ە و ناڤێ بابێ وێ (محەمەد)ە و دایكا وێ (ئاسیا)یە، دبیتە دوتماما سترانبێژا بناڤ و دەنگ (مریەم خانێ) ل دووڤ ژێدەران سترانبێژا ناڤهاتی (10) سالان ژ دوتماما خوە (مریەمخان)ێ مەزنترە.
ل سالا (1894)ێ ل گوندێ (خارگولێ) هاتیە سەر دنیایێ، و مالباتا وێ پڕانیا ژین و ژیارا خوە ل جزیزا بۆتان دەربازكریە، دەستپێكا چەرخێ بیستێ و د سالێن شەڕێ جیهانی یێ ئێكێ دا، مالباتا وێ قەستا باشوورێ كوردستانێ دكەن و ل باژێرێ زاخۆ ئاكنجی دبن، پشتی ئەلماسخانێ هەست كری ئەو خودانا دەنگەكی پر نازك و جوانە، خوە ئێك دل كر و بڕیار دا دا ب وێرەكی بچیتە د ناڤ جیهانا هونەری دا، قەستا باژێڕێ مووسل كر و چەند سترانەك تۆماركرن، پاشی قەستا باژێڕێ بەغدا كر، و قووناغەكا نوو ژ ژییێ وێ یێ ستران گۆتنێ دەست پێ كر، ل بەغدا دبلۆماتەكێ ئنگلیز ناسكر و پەیوەندیا ڤیان و هاوسەرگیریێ د ناڤبەرا وان دا پەیدابوو و زەلامێ وێ، پشتی كارێ خوە یێ دبلۆماسی ل ئیراقێ ب دووماهی ئینایی، داخواز ژ ئەلماسخانێ كر، كو د گەل بچیتە (بریتانیا)، بەلێ ئەلماسخانێ خوە د بەرڕا نەكر و دەستێن وێ ژ وەلاتێ وێ ڤەنەبوون. نەچاربوو داخوازا بەردانێ ژ زەلامێ خوە (دبلۆماسێ ئنگلیز) كر، و وی ژی ڕێز ل بڕیارا وێ گرت و هەمی ملك و مال و سامانێ خوە بۆ ئەلماسخانێ هێلا، ئەلماسخانێ ب وی ملك و مال و سامانی، خانیەك كڕی و كرە بنگەه بۆ هەمی هونەرمەند و سترانبێژ و ڕەوشەنبیر و ئەدەب دۆستان ژ ژن و مێران لێ كۆم بوون و بەردەوام قەست كرنێ، و ژ كەسێن بەرنیاسێن وی دەمی قەستا ڤی بنگەهی دكرن، ئەڤەبوون: (تاهر تەوفیق، محەمەد عارفێ جزیری، حەسەن جزیری، مریەمخان، نەسرین شێروان، فەوزیە محەمەد، عەلی مەردان، ڕەسوول گەردی، جەمیل بەشیر و هندەكێن دی) ب ڤێ ڕێكێ دەرگەهێن فرەه بەرانبەر وان ڤەبوون وی دەمی ڕادیۆیا كوردی ژی ل بەغدا، ڕۆلەكێ بەرچاڤ گێڕا بۆ ڤەكێشان و كۆمكرنا گەلەك ژ ڤان هونەرمەند و بەهرەداران، پشتی ئەلماسخان ژ مێرێ خوە یێ ئنگلیز هاتیە بەردان، شوو ب زەلامەكێ كر ناڤێ وی (حاجی عەبد ئیسماعیل) بوو گەلەك مفا ژ هزرا وی یا ب هێزكر بۆ ژ بەركرنا گەلەك سترانێن فلكلۆری مینا (قومریكێ، لێ لێ ئێمۆ، خفتان، دۆتمامێ، های نێرگز، ڕحانا من، هاتم بەستا بەلەكێ، گولشێنی و لێ لێ كنێ) و ئەڤ سترانە مەردانە و ب دلەكێ ساخ پێشكێشی هونەرمەندێن سەردەمێ خوە كرن بێ گومان، قەنجییا مەزن ژی بۆ زەلامێ ئەلماسخانێ (حاجی) ڤەدگەڕت كو ئەڤ ستران هاتنە پاراستن و ژ مرنێ قورتال بوون، و ب ئاوایەكی هەڤچەرخ بەرنیاس بوون، و ل پشكا كوردی ل ڕادیۆیا بەغدا یا وی دەمی هاتنە بەخشكرن، ل سالا (1945)ێ ل پشكا كوردی ل ئێزگەیێ بەغدا، بەرنامەیەكێ تایبەت بەخشكر، ژ بۆ كو بەهرەدار و هونەرمەندێن مەیدانا سترانگۆتنێ یێن وی وەختی قەستا ئێزگەیی بكن و سترانان تۆمار بكن، ل سالا (1957)ێ ئەلماسخانێ ل ژییێ (61) سالییێ، دەست ژ سترانێ بەردا، بەلێ گەرما وەفاداریا وێ بۆ هونەرێ كوردی سار نەبوو و كۆچكا وێ هەر ئاڤا ما، و بوو قیبلەگەها سترانبێژان، و بەردەوام دەستێ هاریكارییێ بۆ وان درێژ دكر، نەخاسمە ل دەستپێكا ژییێ وان یێ هونەری، پشتی ئەلماسخان ب ناڤ سال ڤە چوویی و پیراتییێ لێ هەودایی و داخ و دروویێن خوە ل دێم و ڕوویێ وێ كرین، هەڤال و هۆگران ژی – كتەكا كێم نەبن – پشت دانێ و هێلانە د ژیانەكا نەخوەشدا و قەنجییا مالا وێ ژ بیركرن و خوە د دەرهەقێ وێ دا بێ وەفاكرن ب ڤان سەر و دلێن شكەستیڤە، سالا (1974)ێ و د مەها كانوونا دویێدا و پشتی داكرن و داقورچاندنا گەلەك كول و كۆڤانان، ئەلماسخان ل بەغدا چوو بەر دلۆڤانیا خودێ و هەر ل وێ دەرێ ژی هاتە ڤەشارتن، جهێ ئاماژەكرنێ یە كو بەرهەم و ژیانا سترانبێژ (ئەلماسخانێ) وەك بەرهەم ژلایێ ئەنستیوتا كەلەپورێ كوردی ڤە هاتینە تۆماركرن و پاراستن.
