هه‌رێما كوردستانێ هه‌رێمه‌كا فیدرال یا ده‌ستوورى یه
ئحسان ئامێدی
هه‌رێما كوردستانێ قه‌واره‌كێ كوردستانیێ خوه‌مالیه، به‌رهه‌مێ خه‌بات و قوربانیدانا خه‌لكێ وێ یێ خۆراگر تێكۆشه‌ر و خۆگوریكه‌ره، به‌رهه‌مێ خه‌باتا شۆرشا ئیلۆنا مه‌زن و گولانا پێشكه‌فتنخواز و سه‌رهه‌لدانا جه‌ماوه‌ری و كۆچا ملیۆنی و لێكه‌فتێن وێ یه.
پشتی رزگاركرنا هه‌رێما كوردستانێ و چێكرنا ده‌ڤه‌را ئارام و ڤه‌كێشانا دامه‌زراوه‌یێن ده‌ستهه‌لاتا رژێما دكتاتۆری ل سالا ١٩٩١، به‌ره‌ییا كوردستانی ل سه‌ر پشنیارا سه‌رۆك بارزانی بریارا هه‌لبژارتنێن گشتی بۆ هه‌لبژارتنا جڤاتا نشتیمانیا كوردستانێ ده‌رئینا و بۆ ڤی مه‌به‌ستێ سه‌ركردایه‌تیا سیاسیا به‌ره‌یا كوردستانی ل ١٩٩١/١٢/٢٣ لژنه‌كا تایبه‌ت ژ یاساناس و مافپه‌روه‌ر و نوونه‌رێن لایه‌نێن سیاسی پێكئینا بۆ به‌رهه‌ڤكرنا پرۆژه‌یێ یاسایا هه‌لبژارتنێن گشتی و ڤێ لیژنێ هه‌ر زی ده‌ست ب كارێ خوه كر و ل ١٩٩٢/٤/٢٨ پرۆژه‌یێ یاسایێ ئاماده‌كر و بریارا به‌ره‌یا كوردستانی پێ ده‌ركه‌فت وه‌كو یاسایا ژماره ١ یا سالا ١٩٩٢ هاته راگه‌هاندن، هه‌ر هینگی بریاردا پێنچ كورسیێن په‌رله‌مانی بهێنه ته‌رخانكرن بۆ پیكهاتێن كریستیانان و كارپێكر و ل ١٩٩٢/٥/١٩ هه‌لبژارتنێن گشتی هاتنه‌كرن و ئه‌نجوومه‌نا نیشتیمانیا كوردستانێ هاته هه‌لبژارتن و ئه‌نجوومه‌نا وه‌زیران پێكئینا، ئێدی حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ڤالاهیێن ئیداره‌ییێن هه‌رێمێ پڕكرن و یێن پێدڤی دامه‌زراندن و كاروبار برێڤه‌برن و خزمه‌تا خه‌لكی هاته‌كرن و ئاسایش و سه‌قامگیری بجهئینان.
ل ١٩٩٢/١٠/٤ په‌رله‌مانێ كوردستانێ ل سه‌ر پشنیارا سه‌رۆك بارزانی بریارا فیدرالیه‌تا هه‌رێما كوردستانێ راگه‌هاند، ئێدی هه‌می قانوونێن هه‌رێمێ لسه‌ر بنه‌مایێن فیدرالیه‌تێ هاتنه ده‌رئینان و حوكمه‌تا هه‌رێمێ ژی ده‌ستهه‌لاتێن فیدرالیه‌تێ بكارئینان و هه‌رێما كوردستانێ وه‌كو قه‌واره‌كێ نه‌ته‌وه‌یێ فیدرالی كاروبارێن خوه برێڤه‌برن و هه‌تا راده‌كێ باش شییا شایسیه‌یێن دارایێن خه‌لكی ده‌سته‌به‌ركه‌ت و خزمه‌تا پێشكێش بكه‌ت.
پشتی رۆخاندنا رژێما دكتاتۆری و ئاڤاكرنا ئیراقا دیمۆكراتیا فیدرالیا ده‌ستووری، دانپێدانا ده‌ستووری ب هه‌رێما كوردستانێ و یاسایێن وێ هاته‌كرن و زه‌مینه خۆشبوو بۆ هه‌رێما كوردستانێ ئاڤه‌دانیێ و گه‌شه‌یێ بكه‌ت و پشكداریا پێكهاتێن دی یێن جڤاكی دابینكه‌ت و د گه‌ره‌وا وێ دا په‌رله‌مانێ كوردستانێ بریاردا پێنچ كورسی بۆ پێكهاتا توركومانان و ئێك كورسی بۆ پێكهاته‌یا ئه‌رمه‌نان ل په‌رله‌مانێ كوردستانێ زێده‌كه‌ت، و ب ڤی سه‌قایێ ئازادیێ پرۆسه‌یا سیاسی ل هه‌رێما كوردستانێ برێڤه‌چوو بێی هیچ رێگریه‌كێ.
هه‌رێما كوردستانێ هه‌كو پشتبه‌ست ب خوه شییا ب سه‌رفرازی پرۆسه‌یا خوه یا دیموكراتی و حوكمرانیا خوه یا مه‌ده‌نی برێڤه‌به‌ت و پێدڤیێن خه‌لكی ژی دابینكه‌ت و ئارامیێ ژی ده‌سته‌به‌ربكه‌ت.
مخابن پشتی هه‌رێمێ خوه د ناڤ ئیراقێ دا دیتی و هنده‌ك لایه‌نێن سیاسیێن كوردستانی خوه ب تۆڕا هێزێن تایفه‌گه‌ری و هه‌رێمایه‌تی ڤه دیتی، ئێدی هه‌رێم كه‌فته بن گڤاشتنێن سیاسی و ئابۆری و یاسایی و ئاسایشێ و هه‌رجار ب بهانه‌كێ یێ گڤاشتنه‌كێ دكه‌ن و هه‌ره‌شه‌یان ژی دكه‌ن ب مه‌ره‌ما به‌رته‌نگكرنا ده‌ستهه‌لاتێن هه‌رێمێ.
ئه‌ڤه چه‌ندین ساله حوكمه‌تا ئیراقێ شایسته‌یێن دارایێن هه‌رێمێ دبڕیت و ده‌وله‌ته‌كا بێی یاسایا نه‌فت و گازێ رێدگریت یاسایا هه‌رێمی و كریارێن نه‌فتێ بجهبهێن و گرۆپێن حه‌شدێ هێرشان دكه‌نه سه‌ر هه‌رێمێ، و نهو دادگه‌ها فیدرالی یا بلند یا بریارا دژی هه‌رێما كوردستانێ ده‌ردئێخیت، كو نه ژ ئه‌ركێن وێ یه!.
ل دویڤ مادێ ٩٣ ژ ده‌ستوورێ ئیراقێ ژ ئه‌ركێن دادگه‌ها فیدرالا بلند، چاڤدیریكرنا ده‌ستووریا یاسا و سیسته‌مێن كارپێكریه، و راڤه‌كرنا ده‌قێن ده‌ستووریه، و ئێكلاكرنا كێشه‌یان ئه‌وێن په‌یدادبن د ناڤبه‌را حوكه‌مه‌تا فیدرالی و حوكمه‌تێن هه‌رێمێ و پارێزگه‌هان و باژێرڤانییان. و دادگه‌ها فیدرالی تنێ د ڤان بابه‌تان دا په‌یوه‌ندی ب هه‌رێما كوردستانێ ڤه هه‌یه و ئه‌و كێشه‌یێن ل رۆژا ٢٠٢٤/٢/٢١ دادگه‌ها فیدرالی بریار پێ دای ناكه‌ڤنه د ڤان خانه‌یان دا، چونكی چ سه‌رپێچیێن ده‌ستووری نه‌هاتینه‌كرن و حوكمه‌تا فیدرالی چ سكالا ل دژی حوكمه‌تا هه‌رێمێ ئاراسته‌ی دادگه‌ها فیدرالی نه‌كرینه و ئه‌و سكالایێن بریار پێ دای سكالایێن لایه‌نێن سیاسی و كه‌سان بوویه، ئه‌ڤ سكالایه ژی ل ئاستێ دادگه‌هێن هه‌رێمێ و پارێزگه‌هان دهێنه ئێكلاكرن.
ماده‌یێن ١٢١،١٢٠،١١٩،١١٨،١١٧،١١٦ ژ ده‌ستوورێ ئیراقێ دانی ب هه‌رێما كوردستانێ و دامه‌زراوه‌یێن وێ دده‌ت و مافی دده‌تێ ده‌ستوور هه‌بیت و یاسایا و سیسته‌مان دانیت و ل گۆره‌ی ڤێ دانپێدانا ده‌ستووری، یاسایا هه‌لبژارتنێن په‌رله‌مانێ كوردستانێ ژ ده‌ستهه‌لاتێن هه‌رێمێ یه و بۆ چ دادگه‌هان نینه مایێ خوه د ڤێ یاسایێ و سازیا وێ بكه‌ت و بریاران بۆ بده‌ت. هه‌روه‌كو بۆ چ ده‌ستهه‌لاتان ژی نینه پێش ملله‌تی ڤه بریاره‌كێ بۆ بده‌ت. بێبه‌هركرنا پێكهاتێن جڤاكی ل كوردستانێ ژ به‌هره‌یێن وان یێن په‌رله‌مانی زێده‌گاڤییه ل سه‌ر یاسایێ و ده‌ستووری و پرانسیبێن ده‌ستوورێ ئیراقێ و مافێن مرۆڤی، و هه‌ڤدژه ل گه‌ل یاسایا په‌رله‌مانێ كوردستانێ، ئه‌ڤه مایتێكرنه‌كا ده‌ستووری نینه و تێپه‌راندنه‌كا ئاشكه‌رایه و سته‌مه‌كه ل هه‌رێما كوردستانێ دهێته‌كرن، یا خراپتر ژ ڤێ ئه‌و هه‌لسوكه‌وتێن وان لایه‌نانه یێ په‌نایێ دبه‌نه به‌ر دامه‌زراوه‌كا ده‌رڤه‌ی هه‌رێمێ و نه یا دادپه‌روه‌ر بۆ ئێكلاكرنا پرسه‌كا ژ ده‌ستهه‌لاتا هه‌رێمێ ب خوه. وه‌كو دیار ئه‌ڤه دێ بیته هۆیێ تێكدانا ئاسایشا ناڤخوه‌یی و دكه‌ڤیته د خزمه‌تا دوژمنێن ئیراقی و پێكهاته‌یێن وێ دا.
هه‌لوه‌شاندنا په‌رله‌مانێ كوردستانێ و ئه‌نجوومه‌نێن پارێزگه‌هان و كومسیۆنا هه‌لبژارتنان و نه‌هێلانا كۆتایا پێكهاتێن جڤاكی، پرسێن یاسایی نه و ژ ده‌ستهه‌لاتا په‌رله‌مانێ كوردستانێ یه و ب چ ره‌وشان دا پێدڤی ناكه‌ت ئه‌ڤ پرسه بگه‌هنه دادگه‌ها فیدرالی هه‌روه‌كو بۆ وان ژی نینه سڤكاتیێ ب دامه‌زراوه‌یێن شه‌رعی یێن هه‌رێمێ بكه‌ن.
خوه پرسێن داریی ل ناڤبه‌را حوكمه‌تا فیدرال و حوكمه‌تا هه‌رێمێ د چارچووڤێ ده‌ستووری و یاسایێ دا دهێنه چاره‌سه‌ركرن و رێكه‌فتن و لێكتێگه‌هشتن چێدبن و كاروبار پێ بریڤه‌دچن و نابیت بگه‌هیته وی ئاستی حوكمه‌تا فیدرال ئابلۆقه‌یێن ئابۆری و دارایی بێخیته سه‌ر هه‌رێمێ و زیان ب خه‌لكی بكه‌ڤن و سكالایێن لاوه‌كی بهێنه تۆماركرن، ئه‌ڤجا ژی دادگه‌ها فیدرالی بریارا لسه‌ر بده‌ت!، و یا سه‌یرتر، نه حوكمه‌تا فیدرالی، نه حوكمه‌تا هه‌رێمێ سكالا د ڤی واری دا ل دادگه‌ها فیدرال دژی یه‌كتر تۆمارنه‌كرینه!. یا دروست ئه‌وه دادگه‌ها فیدرال ژ ئه‌ركێن بۆ ده‌ستنیشانكری ده‌رنه‌كه‌ڤیت، و ڤان جۆره سكالایان بهنێریته دادگه‌هێن په‌یوه‌ندیدار.
ئه‌ڤان پرسان ره‌هه‌ندێن خوه یێن نه‌ته‌وه‌یی و نیشتیمانی و جڤاكی و سیاسی هه‌نه، دخوازیته هندێ هه‌ر زوی لایه‌نێن سیاسیێن كوردستانی ل سه‌ر روینه‌خارێ و ب هه‌لوه‌سته‌یه‌كێ نیشتیمانیێ هه‌ڤگرتی سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل دا بكه‌ن، و نه‌هێلن ئه‌و پرسێن لناڤدا چاره‌سه‌ربن بگه‌هینه جهێن دی، هه‌كو دبێژن ئه‌و گرێیا ب ده‌ستان ڤه‌دبیت حه‌وجه‌ی ددانان نینه. و خوه تێبگه‌هینین هه‌رێما كوردستانێ هه‌رێمه‌كا فیدرالا ده‌ستووری یا دانپێدایه، یا كه‌فتیه به‌ر گڤاشتن و گه‌فێن جۆراوجۆر. ئه‌ركه‌كێ نه‌ته‌وه‌یی و نیشتیمانی و جڤاكی و مرۆڤی و ئه‌خلاقییه، هه‌می پێكڤه خوه ل هه‌رێمێ بكه‌نه خودان و بپارێزن و گه‌شه‌یێ پێبكه‌ن.
هه‌رێما كوردستانێ یا ئارام و سه‌قامگیر هۆكارێ ئاسایشێ و سه‌قامگیریێ یه بۆ ئیراقێ و ده‌ڤه‌رێ و د به‌رژه‌وه‌ندیا هه‌میان دایه.
