هەلبژارتن و پڕۆسەیا دەنگدانێ نابنە پیڤەر بۆ چەمكێ دیموكراسی و مەدەنی
ئەگەر ئەم بەحسێ هەلبژارتنان و دیموكراسیەتێ بكەین دڤێت بەریا ڤان دو چەمكان ئەم مەدەنی بین؛ ل دویڤدا وەك پڕاكتیك پڕۆسا دەنگدانێ و دیموكراسیەتێ بهێنە ئەنجامدان
و دێ هەولدەم چەند پێناسەیان بۆ مەدەنیەتێ بەرچاڤ بكەم.
جڤاكا مەدەنی وەك چەمك زۆر پێناسە و بۆچوون هەنە؛ ژ وانا جڤاكناسێ كورد دكتۆر سەربەست نەبی د كتێبا (المجتمع المدنی السیرە الفلسفیە للمفهوم) وەها ددەتە خۆیاكرن جڤاكا مەدەنی موكتەسبە و یێ گرێدایە ب بەرهەمی ڤە و تێدا تاك یێ ئازادە ل رویێ سیاسی و ئابۆری د چارچووڤێ بیردۆزا گرێبەستا جڤاكی ئەوا جان جاك رۆسۆ خۆیا دكەت و گەشێ دكەت، هەروەسا دبێژیت جڤاكا مەدەنی و خیزان ژیدەرێ سەرەكییە بۆ ڤی چەمكیو دیار دكەت ئەگەرخێزان شیا هەوجەدارین خۆ دابین بكەت، هەلبەت دێ خێزانەكا دروست ئاڤا بیت و دێ پابەندی ئەخلاقیاتان بیت، یانكو ژیدەرێ ئەخلاقی دابینكرنا هەوجەداریانە ل دویڤدا دێ ئەخلاقی بەرهەم ئێت و دادپەروەریا جڤاكی و دەولەتا یاسایی ئاڤا بیت، هەروەها بیردۆزا ماركسی دەتە دیاركرن كو دەولەت ژێدەرێ ئاڤاكرنا جڤاكێ مەدەنیە لسەر بنەمایێن ژێرخانەیێن ئابۆری هەروەها ئابۆری دكەتە مەحك بۆ بەرهەمهینانا جڤاكەكێ ساخلەم و هیگل دولەتێ دكەتە مەحك بۆ ئاڤاكرنا جڤاكی مەدەنی، گرامش وەها دەتە پێناسەكرن جڤاكا سیاسی و ژێرخانا سەری ب رێكا هێزین ئەمنی و لەشكری دێ میدانا هەڤركیا ئایدولۆژی بەرهەم ئینن و لدویڤدا دێ ژێرخانەكا باش ئاڤا بیت و جارەكا دی (البنیە الفوقیە) راستبیتەڤە.
(توم بین) زانایەكی ئەمریكییە و دەبێژیت دەما مرۆڤ دهێتە سەر دونیایێ نەبوویە كو بچیتە ناڤ كێلگەها جڤاكێ دا كو بەرەڤ خرابتر ڤە بچیت یان مافێن وی كێمتر بن ـ ڤێت مافێن وی زێدەتربن و گەرەنتی هەبیت و مافێن وی یێن سروشتینە ببنە هۆكار و بنەما بۆ ب دەستڤەهینانا مافێن مەدەنی. هەروەها ئازادی و یەكسانیێ و ئازادیا مرۆڤان ب ئازادیا سروشتی ڤە بۆ تاكی د مافێن مرۆڤی دا گرێددەت، دبیت بۆ هەمی مرۆڤان دەلیڤەیێن ئابۆری و سیاسی یەكسان بن و خوێندنەكا مێژوویی هەمبەر د ناڤبەرا چەمك و گەشەپێدانا جڤاكا مەدەنی و گرێن دولەت و سیاسەتێ د ناڤبەرا گەشەپێدانا بەرهەمێ سەرمایەداری و بیردۆزا ماركسی دەتە خۆیاكرن و گوهۆرینا سیستەمی دەربەگایەتی یان فیودال بۆ سەرمایەداری و كۆچا جۆتیاری ل گوندی بۆ باژێری و جارەكا دی ژی بوون ب كرێكار لدەف سەرمایەداری و ئەڤە هۆكاربوون ژ بۆی نەگەشەسەندنا جڤاكا مەدەنی.
دیڤید هیۆم وەها دیار دكەت مەرج نیە یاسایێن جڤاكا مەدەنی لسەر سروشتی یان لدویڤ گرێبەستەكێ بن، بەلكو یا گریدایە ب وان ئارمانج و بەرژەوەندیێن كەسی. ئادەم سمیسی دو بەراوردان دكەت دبێژیت پێكهاتەیا جڤاكا مەدەنی لسەر بنەمایێن (ئەرد، كریكار،و سەرمایە) هەمبەر وێ (كری عەردی، كریێن كرێكاری و قازانج) و ل سەر ڤان بنەمایێن ئابۆری و بازاری جڤاكا مەدەنی ئاڤا دبیت، هەروەسا ددەتە خۆیاكرن كو جڤاكا مەدەنی لسەر پەیوەندیێن گورانكاری دهێتە ئاڤاكرن و دانپێدانی ب هەڤدو بكەن و ل دویڤدا یەكسانی و ئازادی بەرهەمدهینیت.
(عبدالله ئوجەلان) د كتێبا مەنەفێستا سەرمایەداریی و دەولەتا مەدەنی یا نوو دبێژیت هەر دەولەتەكا دەستوور و یاسا هەبن و گەرەنتیا بۆ ئازادیا تاكە كەسی دابین بكەت ژ هەموو رویان ڤە و رەخنەیێ ل دەولەتا نەتەوەی دگریت و ددەتە دیاركرن كو ژێدەرێ هەبوونا دەولەتا مەدەنی د دیرۆكێ دا دەڤەرا مۆزبۆتامیا یە یان باكورێ ئیراقێ و دۆلا رافیدەین دكەتە پێشەنگا مەدەنیەتێ.
ئەگەر بپرسین ئەرێ ل هەرێما مە مەدەنیەت د چ ئاست دایە؟
هەلبەت مە داتا و زانیاری دڤێن بۆ بەرسڤدانەڤا ڤێ پرسێ، لێ ب دیدا من هەر ل دامەزراندنا دەولەتا ئیراقی ل دەڤەرێن كوردی تا رادەیەكی مەدەنیەت یا هەبوویی لێ زۆر ب خاڤی دچوو پێش ئەڤێ چەندنێ وەها ل مەكریە كو بەرەڤ باشڤە بچین ژبەركو ئەوێ دی گەلەك ل بەریا مەنە یان دگەل وانا ناچین.
بۆ نموونە ل سالێن هەشتیان و نوتان دا هێزێن رادیكالا ئیسلامی خەلك لسەر هزرا نویكرنێ د ئیسلامێ دا بیرمەندێ كورد (عبدالخالق معروف) كوشتن، ل هەولێرێ لبەر چاڤێن خەلكی و د ناڤا بازاری دا ب رێكا بكارهینانا سرنجێن مەزن تژی تیزاب دكرن و بەردانە سەر لنگێن وان ژنان یێن تەنوورە ل بەر بوویە یان یا سەركوتبان، هەروەسا بەردانە سەر دێمێن وان و زۆر ئافرەت بوونە قوربانیا ڤێ كریارا ئیسلامیان، ل بیرامنە پشتی سەرهلدانا 1991 دا ژبەر كاریگەریا هزرا توندرەوا ئیسلامی ب سەر عەقلانێ خەلكێ ئاسای یان هندك بەرپرسێن وی سەردەمی كەفتنە بن ڤێ باندۆرێ رابوون ب كوشتنا چەندین ژنێن بێگونەه و بێ بەلگە دابێژنە زەلام كەسوكارێن وان ژنا وە یا دامێن پیسە و ئەو ژی ب نەچاری پیس بان یان پاقژ دی ژنا خۆ یان خووشكا خۆ یان كچا خۆ كوژیت و ل ڤی سەردەمی دا ب دەهان خەلك ل سەر هزر و بیرێن جودا هاتنە كوشتن، ل دویڤدا قۆناغا شەڕێ ناڤخۆیی روویدا، ژ بلی توندوتیژیا خێزانی ل هەمبەر ئافرەتێ تایبەتی، و توندوتیژیێن سیاسی و نەباشیا بارێ ئابۆری.
ئەڤان ئەگەران وەسا ل خەلكێ هەرێما مە كر ب هزاران قەستا دەرڤەی وەلاتی كرن، ژبەركو تاك ل ولاتێ خۆ یێ هاڤی بوو ئەڤا ماركس ددەتە دیاركرن، كەنگی تاك لسەر زێدا خۆ غەریب دبیت.
پێنگاڤێن باش هاتینە هاڤێتن و یاسایێن باش ل پەرلەمانێ كوردستانێ دەرچوون وەك یاسا بارێ كەسایەتی و یاسا رۆژنامەڤانی یاسا توندوتیژیا خێزانی و یاسا كار و یاسا پێكهاتەیان زۆرێن دیتر و زۆرینەیا وان رەهەندێن مەدەنی پێڤە دیارن یان بەرجەستەنە، لێ ب مخابنی ڤە سستیەك د جێبجێكرنێ دا یا هەی، لێ هەبوونا وان دەستكەفتەكا زۆر باشە.
پشتی سالا 2003 قۆناغەكا دی هاتە پێش هەرێما مە گەشەپێدانەكا ئابۆریا باشبوو تا رادەیەكی تاك ئازاد بوو ژ رویی ئابۆری ڤە، لێ ژ رویێ ئازادیان ڤە نەشیان سەردەریەكا باش دگەل هەڤدو بكەین، تاكێ هەرێما مە وەسا هزر دكەت تنێ ئازادی د هزر و بیرێن سیاسیدایە لێ ل جیهانا پێشكەفتی دا ل دوماهیك خانەیا ئازدایان دهێت هەمی كەسی ئازادە ل هەر كارەكێ دكەت چ دخۆت چ دكەتە بەرخۆ چاوا رەفتارێ دكەت ئەوا جان لۆك ددەتە دیاركرن مرۆڤ ب ئازادی ژدایك دبیت یان كو ب ئازادیا سروشتی نیشا دكەت، لێ ئەوژی یا پابەندە ب یاسایێن سروشتی ڤە، راستە ئازادیا رەها مەحكە، لێ نابیت ببیتە ئەگەرێ پێشێلكاریا ئەوێ دی.
نهو هەرێما كوردستانێ و ئیراقێ ب گشتی بەرەڤ ئاسۆیەكا بێ سەروبەر و شولقی ڤە دچیت ژ رویێ مەدەنی ڤە، تایبەت دەمێ پەرلەمان دبیتە جهێ زەنگین و خەلكێ خودان هێز و بێ ئەزمۆن و تنێ بەرژەوەندیێن خۆ دپارێزن، و ڤێت كەسێن باش و ژیر بچنە ڤی دەزگەهی ژبەركو ئەویێن دچنە ڤی دەزگەهی ـ ڤێت نوونەراتیا هەمی توێژان تێدا بیت و هەر كەسەك ب پارەی بچیتە پەرلەمانێ ڤێت یاسایێن توند بۆ بهێنەدانان، دەولەتا ئیراقێ نهو یا ب خۆڤە گرێدایە هەرگاڤا ئەو كەفتنە سەر پێ یێن خۆ ئەم زۆر ب هێسانی دهێنەكرین، ڤێجا كەسەكێ خودان رێدین یان كەڤنە جاشەك ب گۆژمەكێ پارەی دێ هێتە پەرلەمانی و هەرچی یاسایەكا نەباشە دێ ل دژی مە بكارئینیت، دڤێت یاسایێن توند بۆ كریاردەرێن دەنگان بهێتە دانان ژ بەركو مەزنترین ئاستەنگە هەمبەر مەدەنیەتێ و ئازادیان.
