دەستهەلات و دەستهەلاتـداری یا بێدەستی و یا ب دلمرادی
فـازل میرانـی
چەمكێ دەستهەلاتداریێ بۆ شرۆڤەكرنا ژیوارێ حوكمێ راستەقینە و بێ رتووشكرن، مانایێن ئەرێنی یان بێلایەنیێ بخۆڤە ناگریت، ئەو ب خۆ ژی ژ لایێ مەیلا تێگەهی ڤە رەنگڤەدانا چەمكێ دەستهەلاتێ وەكو دۆخەكێ فەرمانڕەوا دكەت، رەنگە ب سەلامەتی ژێ دەربچیت و رەنگە ژی تووشی نەخۆشیا دەستهەلاتداریێ ببن.
رەنگە ژی هەردو ب بێدەستی (سودفە) یانژی ب دەستی (متعمد) بگەهنە دەستهەلاتێ، كو باشترین نموونەیا گەهشتنا دەستهەلاتێ كۆدەتا و هەڵبژارتنن.
نموونە دزۆرن، مێژوویا نێزیكە و یا دوورە ژ وان دەستهەلاتێن، كو ب كۆدەتا یان ب هەلبژاتن هاتینە سەر حوكمرانیێ. هەروەسا میناكێن ل سەر كۆدەتاچیان هاتینە سەر حوكمرانیێ و ب كۆدەتایێ ل سەر حوكمی هاتینە لادان، دیسا ژی هندەك كۆدەتاچی ئێدی هەلبژارتن پڕاكتیزە كرینە، ڤێجا ئەگەر ڕاستگۆیی تێدا بیت یان ژی نەوەیی تێدا بیت.
هەر دیسا مێژوو یا پڕە ژ خۆدەستهەلاكرییان، هەروەسا ژی یاپڕە ژ ئەوێن بێدەستی گەهشتینێ، یانژی ب وان كەسان یێن د ناڤا چارچووڤێ شێوەیەكێ حوكمڕانیێ دا،وەلێ كینە كو گەهشتینە سەرێ پۆستەكێ بلندتر یان ژ جهێ بڕیاردانێ نێزیك بووینە، هندەك جاران ژی ئەو كەسێن ب بێدەستی گەهشتینە سەر حوكمرانیێ مرۆڤی سەسۆرمان دكەن، ژ بەر شیانێن وان یێن بڕێڤەبرنێ و سەرخۆبوونێ و پاراستن و پەرەپێدانا دەستكەفتیان و هندەك جاران ژی ب پێچەوانی ژی هەر راستە.
مەرج نینە ب زۆری كو ڕێكا گەهشتنا دەستهەلاتێ یا سەخت بیت، ب وێ مانایێ، كو هیچ پاساوەكا هزری و كریاری دروست نینە، وە بكەت كو گەهشتن ب دەستهەلاتێ تێكهەلیەك ژ تێكدانەكێ یا ژ پیلانگێریێ بیت، یان خۆڤەنیساندنێ كو دەستهەلاتێ ژ خودانێ وێ بهێتە ڤەدزین، تنێ هەكە بەرنامەیێن باشتر یێن د شیان دا هەبن و نیازپاكیێن ڕاستگۆیانە یێن دیتر ژ بال لایەنێ دەستهەلات دڤێت هەبن، ل سەر وی بنەمایێ كو دەستهەلات ئامرازەكە بۆ جێبەجێكرنێ نەك مەرەمەكا حەزژێكرنا بدەستڤە ئینانا دەستهەلاتێ.
ئەم د ناڤ بزاڤا ڕزگاریخوازا كوردی دا و ژ وان ژی پارتیا مە ژی، ئەم ب شێوەیەكی ئیئتیلافی هاتینە سەر حوكمی و ب ڕێیا بزاڤەكا حزبی و سیاسی و یا بەرۆكێن شەڕان، بزاڤەكا سەخت و پڕ ماندیبوون و گرانبها، ئەم ل بەرامبەر ڕوی ب ڕویبوونەكا دەسهەلاتداریبوونێ (تسلگ) بووین نەكو دەستهەلاتبوونێ (سلگە) دا، هەر كەسێ هزر كەت كو كاریگەریا نێگەتیڤانە یا خۆدەسەلاتداران (خۆزالكرییان)، یێن كو ڕوی ب ڕوی مان بووین، دا هزرا جڤاكی یا وام كەسان بجه هێلیت، یا وان كەسێن كو د دەسەلاتا دههیت دا دپشكدار، یان ژی یان جەماوەیێ وێ وان ب لەزگینی. ئەڤە ژی كێشەیەكێ سایكۆلۆژی یە پێدڤی ب لێكۆڵینەكا درێژ یا سەربخۆ هەیە.
ئەڤ بابەتێ ئەڤڕۆ دو جۆران ژ وان كەسان ب خۆڤەدگریت، ژ ئەوێن دگەهنە دەسەلاتێ، جۆرەكی مێژوویەكا قوربانیدانێ هەیە و ناهێتە ئینكاركرن، جۆرەكی دی ژی ب ئاسوودەیی گەهشتیە، هەردو ژی كارتێن لڤینێ یێن مەترسیدار ڤێ هەنە، ڕەنگە ژی ب (خافلەتی) یانژی ب ئەنقەست، كارتێن هەستیارتر هاتینە پشتگوه ئێخستن و زێدەتر پێدڤی بیت، ژ بۆ پشتڕاستكرنێ، چونكو كاریگەری ل سەر ژیانا وەلاتییان هەیە چو دەنگدەر بیت یان دەنگدەر نەبیت و ب تێكشكاندن یان نێزیكی هەلكرنا ئاگرەكێ ناڤخۆیین ل سەر رەسیدەكێ چینایەتی و بۆ چەند مەرەمەكین تێگەهشتی.
ئەڤ پراكتیزەكرنە ڕێبەرەكێ هەنۆكەیی پێكدئینیت، كو ئەو ب خۆ نیشانەكە ل سەر دەستهەلاتخوازیێ.
ئەڤ پرسە ب خۆ ژی ئەوێ تێگەهشتنێ و قەناعەتێ ب دەستڤە دئینیت، كو چاندنا بیركرنەڤێ بێی تۆڤێ دێموكراسیێ دەستكەفتەكێ مەزنتر و ب لەزترە و خەمخۆری و ئەولەویات تەنها ل سەر وان تشتانە، كو كاریگەریێ ل سەر بەرژەوەندیێن دوور و دژی گرێبەستا جڤاكی و ئەوان یاسایێن پێشێل دكەت یێن كو هەبوونا تاكی و دەولەتێ دەستەبەر دكەن.بێگومان ئەڤە ژی د دەمەكی دایە، كو مەترسیێ ل سەر هەمیان دروست دكەت. نەك ئەوێن ب حێلا ملێن خۆ گەهشتینە دەستهەلاتێ و نە ئەوێن بێ دەستی بسەركەفتین ژ بەرپرسیاریێ د بۆراینە ل سەر خوەهركرنا ڕێڕە وا راست، تاقیكرن ژی ب بەرسڤدانا خۆ یا بێی قۆپیاكرنێ یە نەكو ب خواندنێ و بیركرنەڤێ یە.
و/ شێرزاد نایف
