“زمـانـێ دایـك”و نـە“زمـانێ دایـكێ”!
شـەمـال ئـاكـرەیی
هەر سال ب هەلكەفتا رۆژا جیهانی یا زمانێ دایك، ل ناڤەندێن پەروەردەیی و ئەكادیمی و ئەدەبی.. هتد، ل سەر ئاستێ هەمی جیهانێ، چالاكیێن جودا جودا دهێنە گێڕان. ئەڤ چەندە كارەكێ پڕ پیرۆز و پێدڤییە، داكو زمان، هەر زمانەك، ب زیندی بمینیت و ب هێز بكەڤیت، نەمازە بۆ هەر گەلەكێ زمانێ وی ل بەر گەفا ژ ناڤچوون و قڕبوونێ بیت.
هەر سال، دلێ مرۆڤی هندەكێ گەش دبیت دەما مرۆڤ دبینیت بایەخ و گرنگیدان ب ڤێ رۆژێ دهێتەدان. هیڤیدارم، گرنگیدان ب زمانی نە ب تنێ د ڤێ رۆژێ دا بیت بەلكو ل تەڤایا رۆژێن دی یێن سالێ ب هەمان چاڤ ل زمانێ خوە یێ شیرین بنێڕین.
بەلێ مخابن، ئەوا هەر سال دبینین، ب شاشی بكارئینانا ناڤێ ڤێ رۆژا پیرۆزە. ئەگەر بۆ بنیاتێ دروستبوونا ڤێ رۆژێ و ناڤێ وێ بزڤڕین، دێ بۆ مە خوەیا بیت، كو ئەڤ رۆژە ئانكو “رۆژا جیهانی یا زمانێ دایك” ژ وەلاتێ بەنگلادش سەرهلدایە، پاشڕا ل ١٧ چریا دویێ یا سالا ١٩٩٩، ژ لایێ یۆنێسكوڤە هاتە پەسەندكرن.
بیرۆكەیا دانانا ڤێ رۆژێ بۆ خەبات و بەرخوەدانا قوتابیێن بەنگالی ڤەدگەڕێت دەما ل ٢١ شوباتا سالا ١٩٥٢، خۆنیشادان كرین، داكو زمانێ وان یێ بەنگالی ببیتە زمانێ فەرمی ل پاكستانا رۆژهەلات (بەنگلادشا نوكە)، كو دەستهەلاتێ ل وی سەردەمی زمانێ ئوردویێ پاكستانێ ب دارێ زۆرێ ل سەر وان وەكو تاكە زمانێ دانپێدایی سەپاندبوو. د وان خۆنیشادانان دا، هەژمارەكا خونیشادەران بوونە قوربانی.
ل سالا ٢٠٠٠، دان ب رۆژا ٢١ شوباتا سالا ١٩٥٢ هاتەدان، داكو ببیتە رۆژەكا جیهانی و وەكو پشتەڤانی بۆ فرەزمانیێ و ب هێزكرنا هەمەڕەنگییا رەوشەنبیری و كەلتووری.
دەما وان گەنجێن بەنگالی ئەو بزاڤ كری، ژ بۆ ب زیندی هێلانا زمانێ خوە یێ دایك بوو، ژ بۆ ناسنامەیا خوە بوو، ژ بۆ هەبوون و مانا خوە بوو!
راستە دایكا مرۆڤی گرنگییا خوە یا فیسیولۆژی هەیە، كو ماكا مرۆڤییە و زمانێ وێ بۆ مرۆڤی یێ گرنگە، بەلێ نابیتە زمانێ نەتەوەی و ناسنامەیا مرۆڤی، چونكی رەنگە دایكا هەر ئێكی ژ مە نە كورد بیت (عەرەب، تورك، فارس، یان ئەڵمان هتد، بیت)، لەوڕا زمانێ وێ ژی كوردی نابیت بەلكو دێ زمانێ نەتەوەیا وێ بیت.. ئەرێ زمانێ دایكێ یێ زارۆیێن وێ یێن باب كورد، دێ كی زمان بیت!؟
مخابن، گەلەك سازی و هەتا مامۆستایێن زانكۆیێ یێن ڤی بیاڤی هەنە، ب شاشی دەستەواژەیا (زمانێ دایكێ – The mother language- لغە اڵام) بكار دئینن و یا دروست (زمانێ دایك – Mother language – اللغة الام)ە. ئەڤ چەندە د زمانێن ئینگلیزی و عەرەبی دا باشتر یا هاتییە ڤاڤارتن.
گەلێ كورد، ئەڤرۆ پتر ژ هەر مللەتەكێ دی، پێدڤی ب ساخكرنەڤا “رۆژا زمانێ دایك” هەیە ژبەركو، زمانێ مە خوەدی هێز و فەرهەنگەكا ئێكجار بەرفرەهە و دهێتە هەژمارتن ئێك ژ زمانێن زیندی ل جیهانێ. بەلێ ئەڤ چەندە رامانا وێ نە ئەوە، كو گەف و مەترسی ل سەر زمانێ مە نینە، بەلكو ژ بەر نەسەقامگیرییا سیاسی و دەستووری یا سێ پارچەیێن كوردستانێ، رەوشا زمانێ كوردی د بن گەفێ دایە. سەبارەت ب هەرێما كوردستانێ، راستە ل گۆری دەستوورێ ئیراقا فیدرال، زمانێ كوردی مل ب ملی زمانێ عەرەبی ڤە، زمانەكێ فەرمی یە، بەلێ بەغدا هەردەم خۆ ژ بجهئینانا گەلەك ژ ماددەیێن دەستوورێ سالا ٢٠٠٥ ڤەددزیت و ژ وانا ژی، بەندا (١)ێ ژ ماددەیا (٤)، ئەوا دبێژیت: “زمانێن عەرەبی و كوردی، دو زمانێن فەرمینە بۆ ئیراقێ”، ئانكو عەرەبی و كوردی، ب ئێكسانی دو زمانێن داپێدایینە ژ لایێ دەولەتێڤە! بەلێ، هێشتا ئەوێ ئێكسانیێ ب دروستی رۆژ نەدیتییە و گەلەك بیاڤ هەنە ژ بكارئینانا زمانێ كوردی ل ئیراقێ د زڕبەهرن.
دا بزڤڕینەڤە مژارا خوە، ئانكو رۆژا جیهانی یا زمانێ دایك. بۆچی “زمانێ دایك” و نە زمانێ دایكێ”؟!
زمانێ دایك، مەبەست ژێ زمانێ نەتەوەیی و ناسنامەیێ، كو ئێكە ژ مۆرك و ساخلەتێن سەرەكی یێن هەبوونا هەر مللەتەكێ یە و نەمانا وی، نەمانا مللەتی دگەهینیت!
بۆ نموونە، مە هەمییان پێزانین هەنە، كو كورد ژ بلی جوگرافیایا كوردستانێ، ل گەلەك وەلاتێن دیاسپۆرا نەمازە ل ئەورۆپا وەكو رەڤەند و كۆچبەر هەنە، رۆژەك دێ هێت، مە بڤێت یان مە نەڤێت – ئەڤرۆ نە سوبەهی-، ئەڤ كوردە، ب زمان دێ ئەسمیلە بن و د ناڤ زمانێ نەتەوەیێ سەردەست دا ل هەر وەلاتەكی دێ هێنە بشافتن. ب بۆرینا سالان و سەدەیان، دێ مە هەمان سەربۆرێن دیرۆكێ یێن بەرێ هەبن. مەبەستا من ئەو كوردێن بەری سەدان سالان ل مسرێ و سۆدانێ و شامێ و یەمەنێ و فلەستینێ و كوێتێ و گەلەك وەلاتێن دی، ئاكنجی بووین و هندەك ژ وان دبێژن ئەسلێ مە كوردە و رێژەیەكا بلند ژی رەنگە هەر نەزانن كو د بنیات دا كوردن ئان كوردبوون. ئەگەرێ سەرەكی ژی نەمانا زمانێ وان یێ دایكە!
ما چ ل فلان نڤیسەری یان شاعرێ ناڤدارێ مسری یان هونەرمەندێ مەزنێ سووری یان فلان بەرپرسێ ئیرانی یان یێ توركیا بكەم، ئەگەر ب ئەسل و بنیات كورد بیت و ب هەست و نەست و زمان و رەوشەنبیری و دابونەریت، ئەو و چەند نفشێن بەری وی ژی، نە مابن كورد!؟
زمانێ دایك و ب هێزكرن و پاراستنا وی، تاكە ئاویز و رێكە داكو مۆرك و ناسنامەیا مە كوردی بمینیت و سەربۆرێن دوهی دوبارە نەبن.
