دەستوورێ سووریێ د گوپیتكا هەرەما دیكتاتوریەتێ دایە
جەواد مستەفا ستوپەیی
ل هەر وەلاتەكی دەستوور گرێبەستەكا جڤاكی یە ل مابەینا گەل و دەسەڵاتێ دا، ل دەستورێ هەر وەلاتەكێ دیموكراتیدا هەمی پابەند بوون و مافێت تاكی و دەستهەلاتێ دهێنە دیاركرن، هەروەسا پەیوەندی ل ناڤبەرا تاك و تاك ـ تاك و دەسهەلات دهێنە دیاركرن هیچ كەس و لایەنەك نەشێت مافێ لایێ بەرامبەر بنپێ بكەت واتە نەتاك مافێ تاكی وە نەتاك مافێ دەسهەلاتێ وە نە دەسهەلات مافێ تاكی نەشێت بنپێ بكەت. ئەڤ دەستوورە ل دویڤ مادێ 50 دەستوورەكی نەرمە چونكی دبێژیت: دو ل سەر سێی ئەندامێن ئەنجوومەنان گەل دێ شێن راستڤەكرنێ بۆ ڤی دەستوورەی كەن، كەواتە دەسهەلاتا یاسادانان دێ شێت ل دویڤ بەرژەوەندیێن دەسهەلاتێ ڤی دەستووری راستڤەكەن. هەروەسا ل دویڤ ماددەیێ 52، ئەڤ دەستوورە دەمكی یە و بۆ ماوەیێ حوكمەتا دەمكی یێ دانای كو ماوەیێ وێ پێنج سالە. رێككارێ نڤیسینا ڤی دەستووری ب رێیەكا نا دیموكراتی هاتیە نڤیسین، چونكی سەرۆك كۆماری لێژنەیەكا حەفت كەسی ژ ئەندامێن عەرەب پێكئینایە و ئەڤ دەستوورە ل دویڤ بەرژەوەندیێن خۆ نڤیسییە و هەر وی ئیمزا ل سەر كریە، ب بنپێكرنا مافێن هەمی گەل و نەتەوەیێن دی یێن ڤی وەلاتی، وەكی كورد و عەلەوی و درۆز و مەسیحی و ئێزدی و…هتد. دەبا نوونەرێن هەمی نەتەوە ئایین و ئاینزا ل ڤێ لێژنێ دا هەبان و مافێن وان هاتبانە گەرەنتیكرن و نەهاتبانا بنپێكرن. ل هەمی وەلاتان دەستوور ب چار رێكا دهێتە نڤیسین ب زاراڤێ یاسایی دبێژنێ: (پاداشت). (گرێبەست). (كۆمەلەی دامەزرێنەر). (راپرسییا گەل). هەردو رێكێن ئێكێ رێكێن دیكتاتۆری و نا دیموكراتینە. هەردو رێكێن دوویێ دیموكراتیەنە. ئەڤ دەستوورە ب رێكاپاداشت هاتیە نڤیسین كە شێوازەكێ تەمام دیكتاتۆری یە، ل دویڤ ڤێ رێیێ پادشا یان ئیمپراتۆر یان سەرۆك ل دویڤ بەرژەوەندیا خۆ و بنپێكرنا هەمی بەرژەوەندیێن گشتی دەێ ستووری نڤیسیت و پێشكێشی گەل كەت و منەتەكێ ل سەر گەل كەت كە ئەم خودان دەستوور و یاسیینە. بەلێ ل راستی دا و ل وەلاتێن پێشكەفتی و دیمۆكراتی دا، گەل دەستووری ل دویڤ بەرژەوەندیێن گشتی یێن هەمی چین و تاخێن جڤاكێ دا دنڤیسیت و مافێن هەمی تاخێن جڤاكێ ب نەتەوە و ئایین و ئاینزانی ڤە تێدا دهێنە دیار كرن، نەك سەرۆك كۆمار بتنێ ل دویڤ بەرژەوەندیا خۆ. ل ڤی دەستووری دا ل سێ جیا تێكەسێ ل سەر ئێكپارچەییا خاكا سووریێ كریە و رێ ل هەمی نەتەوە و ئایین و گەلێن غەیرە عەرەب گرتییە، كە هیچ نەتەوە و لایەنەك نەشێن ب رێكا ئاشتیانە داخوازا مافێ خۆ بكەن ب تایبەتی مافی سەربەخۆیی یان كۆنفیدرالی یان فیدرالی، هەروەك ل ڤان خالان دا هاتیە: 1- ل پێشەكیا دەستووری دا دبێژیت: (دەبیت پارێزگاریێ ل ئێك پاچەییا خاك و گەلێ سووریێ بێتە كرن). 2- ل مادێ ئێكێ دا ناڤێ وەلاتی وەكی رژێما پێش (كۆمارا سووریا عەرەبی) یە، هەر ل دوماهیا ڤی مادەی دا بێژیت: (نابیت دەست ل هیچ بەشەكی ڤێ خاكێ بێتە بەردان). 3- ل مادێ حەفتێ دا دبێژیت: (دەبیت دەولەت یا پابەند بیت پاراستنا ئێكپارچەیا خاكا سووریێ وە هەر لایەنەكێ داوا دابەشبوونێ بكەت تاوانە) هەروەها ل دیمایكا ڤێ مادێ دابەش بوون ب فیتنە ناڤ دئینیت. ل هیچ دەستوورەكی وەلاتێن پێشكەفتی داخوازكرنا مافێ چارەنڤێس ب تاوان نەهاتیە زانین و ئەڤ بڕگە پێچەوانی رێكەفتنامەیێن نێڤدەولەتی یێن مافی مرۆڤە یە وەكی جارنامەیا نەتەوێن ئێكگرتی ل سالا 1948 و هەردو جارنامەیێن مافی مرۆڤ: جارنامەیا مافێن ئابووری و جڤاكی و كولتۆری وە جارنامەیا مافێن مەدەنی و سیاسی ل سالا 1966. كەواتە كورد وەكی نەتەوەكا سەرەكی و زێدەتر ژ سێ ملیۆن و نیڤان ل ڤی وەلاتی دا ب هیچ شێوەیەك نەشێت ب رێیا ئاشتیانە داخوازا مافێن نەتەوەیێن خۆ ل ڤی وەلاتی دا بكەت، هەتا مافێ زمان كە ل مادێ چارێ دا دبێژی زمانێ عەرەبی زمانێ فەرمیێ وەلاتی یە. ئەڤە تاوانەكا گەلەكا مەزنە زمانێ سێ ملیۆن كوردان زمانێ فەرمی و خواندنێ نەبیت. هەروەسا ژ ئالیەكی دی ڤە دەستوور سیستەما سیاسیا وەلاتی و هەرسێ دەسهەلاتێن سەرەكی (یاسا دانان و دادوەری جێبجێ كرن) دیار دكەت و پەیوەندیێن د ناڤبەرا ڤان دەسهەلاتان دیار دكەت. سیستەما سیاسیا ڤی وەلاتی سیستەما سەرۆكاتی یە، چونكی دەسهەلاتێن زۆرداینە سەرۆك كۆماری ل ماددەیێن (35-45) هەمی بەحسێ دەسهەڵاتێن بلندێن سەرۆك كۆماری دكەن هەروەسا بنەمایێ ژێكجوداكرنا دەسهەلاتا كو گرنگترین بنەمایە ل دەستوورێن وەلاتێن دیموكراتی. بەلێ دڤی دەستوورەی دا ئەڤ بنەمایە نینە و هیچ ژێكجوداكرنا دەسهەلاتان نینە، بەلكو هەمی یێن ل ژێر دەسەلاتا سەرۆك كۆماری دا بۆ نموونە: 1- ل مادێ 24 دا دبێژیت: (سەرۆك كۆمار دێ لێژنەكا بلند پێكئینیت بۆ دیاركرنا ئەندامێن ئەنجوومەنا گەل كو ل دویڤ مادێ 24 ئەنجوومەنا گەل دەسهەلاتا یاسا دانانێ یە وە ئەڤ لیژنە دێ هندەك دەستەیا دانیت ئەو دەستە دێ دو ل سەر سێی ئەندامێن ئەنجوومەنا گەل دانیت و سەرۆك كۆمار دێ سێكیا دی دانیت). پێچەوانەی هەمی وەلاتێن دیموكراتی دڤێت گەل ل هەلبژارتنەكا ئازاد و نهێنی دا ئەنجوومەنا گەل هەلبژێریت نەك سەرۆك كۆمار و ئەو دەستەیێن ئەو دامەزرینیت. كە واتە ل ڤێرەدا بنەمایێ ژێكجوداكرنا دەسهەلاتان نینە د ناڤبەرا دەسهەلاتا یاسادانان و جێبجێكرنێ دا چونكی سەرۆك كۆمار دەسهەلاتا جێبجێ كرنە. 2- ل مادێ 47 دا دبێژیت: (… دادگا بالا دەستووری ل حەفت ئەندامان پێكدێت، سەرۆك كۆمار ڤان ئەندامان ل كەسێن شارەزا و خودان شارەزاهی دێ دانیت). كەواتە ل ڤێرە ژی دا ژێكجوداكرنا دەسهەلاتا ل مابەینا دەسەلاتا جێبجێ كرن و دادوەری دا نەبوو. چونكی ئەندامێن دادگەها فیدرالی دڤێت ژلایێ ئەنجوومەنا شۆڕا دەولەتێ بهێنە دانان نەك ژ لایێ سەرۆك كۆماری ڤە، كەواتە پێچەوانەی هەمی وەلاتێن دیموكراتی پێشكەفتییە. ل مادێ سێیێ دبێژیت: (دینێ سەرۆك كۆمار ئیسلامە و فقهێ ئسیلام ژێ دارێ سەرەكیا یاسادانانێ یە). ل دویڤ ڤی مادەی سیستەما سیاسی سیستەمەكا ئیسلامییە…
*مافپەروەر
