ڕۆژا زمانێ كوردی ئان ژی ڕۆژا زارێ كورمانجی؟
فەرەیدون سامان*
هەر سال د ١٥نیسانێ دە ب ناڤێ «رۆژا زمانێ كوردی» چالاكی تێ ل دارخستن، ژ بەر ڤێ یەكێ گەرەكە ئەم بزانن كا چما ئەسلێ وێ ڤەدگەرە سالا ١٩٣٢ ان، ڕۆژا كو جەلات بەدرخان ژ خەریبیێ ل وەلاتێ شام یەكەمین هەژمارا (كۆڤارا هاوار)ێ دەرخست.
ل سەر ڤەكۆلینێن دیرۆكی و ڕۆژنامەڤانی، ئەم دزانن كو ئەڤ ڕۆژ ب ڕاستی نە ڕۆژەكە ژ بۆتەڤایێ «زمانێ كوردی»، لێ بەلێ رۆژەكە تەنێ ژ بۆ «زارێ كورمانجی.» كو یەك ژ زارێن سەرەكەیێن زمانێ كوردییە، كو د تونەبوونا زمانێ كوردییێ ستاندارد دە ژ بۆ كوردێن دەڤەرێن باكوور و رڕۆژاڤایێ كوردستانێ، كوردێ قافقاس و ئاسا ناڤین، ڕۆلا زمانەكی ستاندارت دیتیە و ب دەمێ رە گوهەریە و بوویە زمانێ هەڤپارێ پرانییا خەلكێ وی بەشێ كوردستانێ، ئەم نزانن كو گۆری كۆڤارا هاوارێ نە ب تایبەتی ل سەر كوردێن كو ب زارێن كوردییێن دن داخڤین، ژ بلی هن نڤیسێن كو د كۆڤارێ دە ب بنزارێ سۆرانی و ب تیپا ئارامی-عەرەبی هاتنە وەشاندن، هەتا هەژمارا ٢٣ ئانا كوردێن كو ب زارێ كوردی ناڤەند-سۆرانی (كو یەك ژ زارێن سەرەكەیێن دوویەمە) هاتیە برێڤەبرن.
ئەم دزانین زمانێ كوردی یەكەمین زمانێ فەرمییە ل هەموو پارێزگەهێن هەرێما كوردستانێ ل خوێندنگە، زانینگە و دەزگەهێن حكوومی و دووهەمین زمانێ فەرمییە ل كۆمارا ئیراقا فیدرال، ئەڤ «زمانێ كوردی» نوونەرتیا هن شاخێن دو زارێن سەرەكی دكە: زارێ كورمانجییا باكوور ئان ژی كورمانجی ژووروو، هەروەها زارێ كورمانجیا ژێرین، ئەڤ شاخ ژی ئەڤن: بنزارێن سۆرانی، سلێمانی، گەرمیانی، موكریانی و ئەردەلانی، كو ل پارێزگەهێن باشوور و ڕۆژهلاتێ كوردستانێ تێنە ئاخافتن، كورمانجییا باكوور-ژووروو( میناك بنزارێن بادینی، بۆتانی، هەكاری، شەمدینانی..تد یەك ژ شاخێن زارێ كورمانجی باكوورە)، ل پارێزگەهێن كوردستانا باكوور، باشوور و رۆژاڤایێ كوردستانێنە.
راستە كو تشتێ ئەم ئیرۆ ژێ رە دبێژن «زمانێ كوردی» ب ئالفابەیەكە جودا ژ ئالفابەیا لاتینییا هاتیە نڤیساندن، كو جەلادەت بەدرخان ل سالا ١٩٣٢ یەكەم جار د كۆڤارا خوەیا كو بەحسا وێ تێ كرن و دە هاتیە وەشاندن (هەر چقاس بێ زانین كو جەلادەت نەیا یەكەم كەس بوو ژ بۆ زمانێ كوردی ئالفابەیەكە لاتینییا ب كار ئینایە، ژ هێلا چەند ڕۆژهلاتناس و زمانزانێن كورد ڤە ل قەفقاسیایێ هاتییە بكارئینان وەك پەرتوكا هیكرنا كورمانجی ب تیپا لاتینی ل ئالی ئابۆڤیانێ ئەرمەنی دە، نها ژی هەری گرینگ ژی حوكمەتا هەرێما كوردستانێ د چارچۆڤەیا سینۆرێن نها هاتنە ناسكرن ڕۆژا ١٥ ێ گولانێ وەكە ڕۆژەكە زمانێ كوردی ناس ناكە.
ئیجار كی ١٥ ێ گولانێ وەك رۆژا زمانێ كوردی دحەسبینە؟ ژ بۆ بەرسڤا فێ پرسیاری دوو ڕەهەندێن زمانناسیی هەن:
یەكەم: ڕەهەندا دیالیكت-زار : ئەڤ رۆژ ژ بۆ ئاخێڤەرێن زارێ كورمانجی خوەدی گرینگیەكە مەزنە ئەو رۆژە كو جەلادەت بەدرخان یەكەمین هەژمارا كۆڤارا هاوارێ چاپ كریە، كو تێ دە بەشا یەكەما رێزەنڤیسێ ئالفابەیەكە نوویا گوهەربار كوردی-لاتینی چاپ كریە، لێ ئەڤ ڕۆژ ژ بۆ ئاخێڤەرێن زارێن كوردیێن دن نە خوەدی هەمان گرینگیێیە، ژ بەر كو ئاخێوەرێن كورمانجی باكوور نوونەراتیا هەموو كوردێن كوردستانێ مەزن ناكن، د ڤێ چارچۆڤەیێ دە وەرە تەكەزكرن كو ئەڤ پێشنیار ب تو ئاوایی گرینگیا جەلادەت بەدرخان و كۆڤارا هاواری وی كێم ناكە و ژ بەر ڤێ یەكێ ئالفەبەیا كوردی-لاتینییا سەرەڕاستكری ب گشتی، لێ بەلێ تەكەز دكە كو كۆڤارا هاوارێ تێكلیەك نێزیكتر ب كوردێن باكور و باشوورێ ڕۆژاڤایێ كوردستانێ رە هەبوو ژ كوردێن كو ب زارێن دنێن كوردی داخڤین.
دووەم: رەهەندا سیاسی: ب ئاوایەكی فەرمی ئەڤ ڕۆژا كو هەر سال دكەڤە ١٥ ێ گولانێ، د سالا ٢٠٠٦ ان دە ژ ئالیێ كۆنگرەیا نەتەوەیییا كوردستانێ (كنك) ڤە ل بروكسەلێ وەكە «ڕۆژا زمانێ كوردی هات دەستنیشانكرن.
د ڤر دە ئەنجامێن سیاسی زەلالن. كۆنگرەیا نەتەوەیییا كوردستانێ رێخستنەكە گرێدایی ئان نیزیكی لایەنەكێ سیاسییە( پكك )یە. دەما كو ١٥ ێ نیسانێ ژ بۆ زمانێ كوردی كر ڕۆژەڤ، ب زەلالی ل سەر مژارێ سیاسەت كر. ب هلبژارتنا ڤێ رۆژێ و ڤەخوەندنا كوردان ژ بۆ پیرۆزكرنا وێ – وەكە دەستهلاتدارییا هین بێهتر ناكۆكی د ناڤبەرا وی و باكوور و باشوور كوورتر كر.
ڤێ بریارێ باندۆرا خوە ل سەر هەرێمێن كوردێن ل سووریێ ژی كریە. حكوومەتا خۆسەری نها ١٥ێ گولان وەك ڕۆژا زمانێ كوردی دبینە و یەك ژ گرنگترین دەزگەهێن وێیێن زمانییە (سازییا زمانێ كوردی)یە.
ژ بەر ڤێ یەكێ، دڤێ ئەم ل هەڤكاریەكە دیرۆكییا بەرفرەهتر بگەرن، ب ئاوایەكی كو هەموو كورد تێ دە هەبن، پاشێ وێ وەكی رۆژەكە ناڤنەتەوەیی ژ بۆ زمانێ كوردی بگرن، دەما كو دیرۆكا وەشاندنا هەژمارا یەكەمینا كۆڤارا هاواری كو بەری نها هاتبوو پارڤەكرن نەبوو لهەڤكرن د ناڤبەرا هەموو كوردێن كو ب زارێن جودا داخڤن، ل گۆری ڤێ یەكێ ئەو د چارچۆڤەیەكە هەرێمییا بێهەمپا دەیە ژ بۆ كۆمەكە تایبەت و نە ژ بۆیێن دن (نەزمانناسیەكە بەرفرەه) و سیاسی د فۆرما وێیا فەرمی دە، دڤێ ئەم ل چارەسەریێن دنێن ل دەرڤەیی زمانی بنێرین.
سیاسەتكرنا ڤێ پرسگرێكێ ژ ئالیێ لایەنەكە سیاسییا ناڤدار كو (رێخستنا كۆنگرەیا نەتەوەیییا كوردستانێ) نوونەراتیا دكە، مەسافەیا ناڤبەرا هەر دوو قادێن سەرەكەیێن چاندی و زمانییێن كوردان گەلەكی زێدە كریە. ئەڤ دووربوون و دابەشكرن ژ بلی دابەشكرنا ئەردنیگارییە كو د بنگەه دە سەردەستیا راستیا كوردستانێیا نها (سینۆرێن كوردستانێ وەكی ئەردەكی دیرۆكی ژ بۆ كوردان) و پارچەبوونا سیاسی (ئاخێن قەندیل و هەولێرێ) و ئەڤ یەك رەوشا پارچەبوون و بەلاڤبوونێ د ئاستێن جودا دەیە د دەمەكێ دە كو دڤێ هەولدان ژ بۆ پێناسەكرنا زمانەكی ستانداردێ كوردی، ئاڤاكرنا جڤاكەكە زمانێ كوردی، پێشخستنا فەرهەنگەكە هەڤبەش كو گشت زارێن كوردی د ناڤ خوە دە دهەوینە، و پركرنا جهێن چاندیێن كوردێن جودا دا كو ببن ژ سینۆرێن ناڤنەتەوەیییێن كو ژ هێلا كۆلۆنیالیزما ئەورۆپا و هەرێمی ڤە ل سەر كوردان هاتنە دانین دەرباس دكە، ئەم بەر ب پارچەبوونەكە دن ڤە دچن، ئەڤ هەموو ژ هشمەندیا بەرێ نە. نها تشتا كو ئەز پێشنیاز دكم تەنێ پێشنوومەیەكە كو د دەردۆرێن چاندییێن تێكلدار و پرۆفەسیۆنەل دە دكارە وەرە نیقاشكرن. گەرەكە ئەم ب تەڤیای ل سەر ڕۆژا زمانێ كوردی ئیتیفاق بكین.
* سەرنڤیسەرێ كۆڤارا زمانناسی (زمان و زار).
