ڤەگێڕانا سەركەفتی د ڕۆمانێ دا: خالێن بهێزكرنێ

خالد عەلی سلێڤانەیی

ڤەگێڕان ئێك ژ شەنگستەیێن سەرەکی یێن بنیاتا ڕۆمانێە، جنكی پشكداریێ د ئافراندنا جیهانا وێ ئاشۆپی دا دكەت و کەسایەتی و ڕویدانێن رۆمانێ د ناڤ سیستەمەکێ ستاتیكی و هزری یێ تەمام دا چارچۆڤە دكەت. دڤێ گۆتارێدا، ئەم دێ باسێ خالێن هێزێ یێن د ئاڤاکرنا ڤەگێرانا سەركەفتی یا د ڕۆمانێ دا كەن، فۆكسێ دانن لسەر توخمێن بونیاتگەری و هونەری یێن کو ڕۆمانێ دکەنە کارەکێ ئەدەبی یێ پێكڤەگرێدایی و کاریگەر كو بشێت ڕاکێشانا خواندەڤانی بكەت و کارتێکرنێ لێ بكەت. هەروەسا دێ فاكتەرێن سەركەفتنا ڤەگێڕانێ ژێر دیتنەکا شرۆڤەکاری ئێخین، ژ تەڤنێ رۆمانێ، کەسایەتییا هەتا زمان و شێوازی و پەیاما هزری ژی.
ڤەگێڕانێ جهەکێ میحوەری د ڕۆمانێ دا وەرگرتیە، نە بتنێ وەک ئامرازەکی ڤەگوهاستنا ڕویدانایە، بەلکو وەک پێکهاتەیەکا ستاتیكیە کو ئەزموونا مرۆڤایەتی چارچۆڤە دكەت و دكەتە گۆتارەكا هونەری. گرنگیا ڤەگێڕانا سەرکەفتی د هندێ دایە كو دشێت توخمێن رۆمانێ رێكبێخیت و كڕژییا هونەر بئافرینیت و هەڤگونجاندنا دەروونی و هزری دناڤبەرا خواندەڤانی و دەقیدا پەیدا بكەت؛ ئەڤ گۆتارە خالێن هێزا ڤەگێڕانا سەركەفتی د دەقێ رۆمانێدا بخۆڤە دگریت.

ئێك: تەڤنێ موكوم وەك دەمارا ڤەگێڕانێ
تەڤن شەنگستەیێ بنیاتگەرییە یێ كو رۆمان ل سەر دهێت ئاڤاكرن، ئەو سیستەمەکە ژ ڕویدانێن پێکڤەگرێدای کو ل دویڤ لۆژیکەکا ناڤخۆیی هاتینە داڕشتن کو سەرنجڕاکێشیێ دروست دکەت و ڕوخسارێ ئۆرگانیكی ددەتە دەقی. ئەڤنێ سەرکەفتی نە بتنێ ب ڕویداناڤە گرێدایە، بەلکو ب شێوازێ پێشکێشکرنا وان ڤە ژی گرێدایە، كێلیكێن گرژیێ، ئازراندنێ، گرێ، كۆپیتك و پاشی چارەسەرکرن یان دویماهیێ بخۆڤەدگریت. پێدڤییە ئەو هەمی د چارچۆڤەیەکێ بەرئاقل و نە هەلئێخستیدا بهێن ئاڤاكرن.

دو: ئاڤاکرنا کەسایەتییان وەک خۆدیكا كەتوار و ئاشۆپی
کەسایەتیێن سەرکەفتی د ڕۆمانێ دا نە بتنێ وەک ئامرازێن ڤەگێڕانێ دهێنە ئاڤاکرن، بەلکو وەک بوونەوەرێن زیندی کو هاندەر و هەڤدژی و گورانكاریێن خوە یێن هەین. گەشەکرنا کەسایەتییێ ژ رەوشەكێ بۆ رەوشەكا دی ئێک ژ ستوینێن ڤەگێڕانا بهێزە، چنکو ڕەنگڤەدانا ململلانێیا ناڤخۆیی یە و ئاسۆیێن تێگەهشتنێ بۆ خواندەڤانی ڤەدکەت. کوویراتیا کەسایەتییا و شیانا وان بۆ ئازراندنا هەڤسۆزیێ یان ڕەتکرنا وان ئەوە یا کو ڕەهەندێ مرۆڤایەتیێ ددەتە ڕۆمان.

سێ: دەم و جه وەك دوهەلگرێن واتادارییا ڤەگیڕانێ
ئەم نەشێن ڤەگێڕانێ ژ چارچۆڤەیێ وێ یێ دەمی و جهی ژێكجواد بكەین، جنكی دگەل تەڤنی و كەسایەتییا لسەرێكن؛ دا ئەو هەردو رەهەندێ رۆمانێ یێ ریالستی یان هێمایێ بدەنێ. دبیت دەم ب شێوەیەكێ ستوونی یا دابڕی بهێت بكارهینان، و دبیت ببیتە ئامرازەكێ خواندنا رەوشا دەروونی یا كەسایەتییا، بەلێ جه د گەلەك رۆمانادا دبیت كەسایەتییەكا كارا كو دەربڕینێ ژ گڕژیێن جڤاكی و دیرۆكی دكەت.

چار: زمان و شێواز وەک ئامرازێن کاریگەرییا ستاتیكی و هزری
زمان د ڕۆمانێ دا نە بتنێ ئامانێ بیرۆكەیایە، بەلکو ڕەگەزەکێ بنەڕەتی یێ ئاڤاکرنا ناسنامەیا ڤەگێڕانێیە. زمان ژی ئاستن و جۆرن و جیاوازییا هەیی دناڤبەرا یێ هەلبەستێ و فەلسەفێ یان یێ رۆژانە دهێت بكارهینان ئەو ژی ل دویڤ ئاستێ كەسایەتییێ و سروشتێ ڕۆمانێ. دەربارەی شێوازی، شێواز هەلبژارتنەکا تەکنیکی یە کو ڕەنگڤەدانا دیتنا ڤەگێڕی یە بۆ جیهانێ: کا ئەو پشت ب ڤەگێڕانەكا ڕاستەوخۆڤە گرێددەت؟ پەنا دبەتە بەر رەوتا هشێ؟ ئایا شێوازێ ژیبرن و چڕکرنێ بکاردئینیت؟ ئەڤە هەمی کاریگەریێ ل سەر تیمێ گشتی یێ ڕۆمانێ دكەن و كارتێركرنێ ل سەر وەرگری ژی دكەن.

پێنج: ڤەگێڕ و دەنگێ ڤەگێڕانێ
ڤەگێڕ ڕۆلەکێ سەرەکی د ئاڤاکرنا ڤەگێڕانێ دا دگێڕیت، نە تنێ ژ ئالییێ جهگرتنا ڤەگێڕانێ ڤە، بەلکو ژ ئالییێ پەیوەندییا وی ب مادەیێ ڤەگێڕانێ ڤە ژی. هەلبژارتنا ڤەگێڕێ (هەمی تشتزان)، شاهدحالەک، یان تەنانەت ڤەگێڕەکێ باوەڕپێنەکری، بڕیارەکا هونەری یە کو ڕەوتا خواندن و تێگەهشتنێ دگوهۆڕیت. گرنگە ئێکدەنگییا دەنگێ ڤەگێڕی بهێتە پاراستن و هەلویستێ وی ل سەر ڕویدانا ڕوون بیت.

شەش: هێماسازی و كووراتییا واتایێ
ڕۆمانا بهێز نە تنێ کۆمەکا ڕویدانا پێشکێش دکەت، بەلکو ل دویڤ وێ چەندێ دگەڕیت کو واتایێن سمبول دروست بکەت کو ئاسۆیەکێ هزری بۆ دەقی ڤەکەت. دبیت سمبول د کەسایەتییا، ڕویدانا، یان جهادا بەرچاڤببن، كو بكەن پرسگرێكێن هەبوونگەری، سیاسی، یان فەلسەفی. ئەڤ کووراتیە یە یا كو بەردەوامی و زیندبوونێ ددەتە ڕۆمانێ.

هەفت: هەڤسەنگییا ڕتم و ڤەگێرانێ
ڤەگێڕانا سەرکەفتی پێدڤی ب شیانا کونترولکرنا ڕتمی هەیە: کەنگی بەرفرەهتر بیت، کەنگی چڕتر بیت؟ چاوا دیالۆگ و وەسف و ڤەگێڕان دهێنە دابەشکرن داکو خواندەڤان هەست ب بێزاری و سەرگیژییێ نەکەت؟ ئەڤ شیانە بۆ بڕێڤەبرنا دەمێ ڤەگێڕانێ و ڕتما زمانزانییێ گەوهەرێ پیشەیا ڕۆماننڤیسیێ یە.

هەشت: دیالۆك وەك ئامرازەكێ چڕكرن وبەرچاڤكرنێ
دیالۆك رێكەكە هەڤركییێ بەرجستەدكەت و ناخا كەسایەتییا بەرچاڤ دكەت. دیالۆكا سەركەفتی نە ب تنێ پێزانینا ڤەدگوهێزیت، بەلكو تیڤلێن كوور یێن كەسایەتییا بەرچاڤ دكەت و دەربڕینێ ژ هەڤدژیێن وان یێن ناڤخۆیی دكەت. هەر وەسا دڤێت دیالۆك بەرئاقل و كەتواری بیت بێ كو ئەركێ خۆ یێ ستاتیكی ژدەست بدەت.

نەهـ: روونییا بابەتی و پێكڤەگرێدنا پەیامێ
ڕۆمانا سەركەفتی بابەتەكی روون چارەسەردكەت یان دیتنەكێ بۆ جیهانێ پێشكیش دكەت، بێ كو بكەڤیت د خەفكا راستەخۆ و دەقودەقیێ یان گۆتاركییێ دا. هەر وەسا ڕۆمانا سەركەفتی پەیاما پێشكێش دكەت ب رێكا كارلێككرنا دراماتیكی دناڤبەرا كەسایەتی و روودانا دا، نەكو ب رێكا پێشكێشكرنا ئامۆژگاری و ئاراستەكرنا راستەخۆ دا.

دەھ: دووماهییا ڕۆمانێ وەك بنیاتەكێ تێروتەسەل بۆ تێهزرینێ
دووماهی كۆپیتكا بزاڤا ڤەگێڕانێ یە و دڤێت بەهانەكری بیت و د گەل لۆژیكا ناڤخۆیی یا رۆمانا دا گونجای بیت، ئەڤجا چ ئەو دووماهی ڤەكری بیت یان گرتی بیت. جارا دووماهی كێلێكا ئاشكراكرنێ یان بەرۆڤاژیكرنێ یە.. دەرگەهەكێ نوی بۆ شرۆڤەكرنا رۆمانێ هەمییێ ڤەدكەت.

ل دووماهیێ من دڤێت بێژم كو ڤەگێڕانا سەركەفتی نە ب تنێ تەكنیكە، بەلكو نیڤشكێ كارلێككرنا د ناڤبەرا بیرۆكە و شێوازی دایە، د ناڤبەرا ئاشۆپ و كەتواری دایە و د ناڤبەرا خواندەڤان و نڤیسەری دایە. هێزا ڤەگێڕانێ د شیانێن وێ یێن ئافراندنا جیهانەكا تەمامدایە ب رێكا ئامرازێن هونەری پشت بەست ب هش و جوانی و رێكوپێكییێ. لەو رۆمانا سەركەفتی ئەوە یا ل سەر ڤەگێڕانەكا هشمەند ئاڤا بیت، كو تەڤنێ موكوم دگەل زمانێ جوانكاری و كووراتیا مرۆڤایەتیێ كۆمڤەبكەت.

ژێدەر:
یقطین، سعید. انفتاح النص الروائی: النص والسیاق. ط. 2، المركز الثقافی العربی، 1989.
لحمدانی، حمید. النقد الروائی والإیدیولوجیا. گ. 1، المركز الثقافی العربی، 1990.
ریستیفا، جولیا. علم النص. ترجمە فرید الزاهی، ط. 1، دار توبقال للنشر، 1991.
فظل، صلاح. أسالیب السرد فی الروایە العربیە. دار المدی للطباعە والنشر والتوزیع، 2003.
العید، یمنی. تقنیات السرد الروائی فی ظو‌ء المنهج البنیوی. دار الفارابی، 2010.
ظرغام، عادل. فی السرد الروائی. الدار العربیە للعلوم ناشرون ومنشورات الاختلاف، 2010.
إیكو، أمبرتو. تأملات فی السرد الروائی. ترجمە سعید بنكراد، المركز الثقافی العربی، 2015.

کۆمێنتا تە