سیستەمێ فیدرالی ل ئیراقێ د ناڤبەرا نووژەنكرنێ و گوهۆرینێ دا
د. دژوار سندی *
پرۆسێسا بڕێڤەچوونا هەلبژارتنێن جڤاتا نوونەرێن ئیراقێ ئەوا هاتیە دەستنیشانكرن ل یازدەی چریا دووێ سالا (2025)، پیگەیەكێ گرنگ و مێژووییە بۆ هەلسەنگاندن و پێداچوونێ د ئەزموونا سیستەمێ فیدرالی یێ ئیراقێ دا؛ ئەوا كو د دەستوورێ سالا (2005) دا هاتیە بنیاتكرن و جهێ ئاماژێیە، هەتا نوكە ئەڤ سیستەمە مایە د ناڤبەرا تێكستێن دەستووری و ژكارئێخستنا پراكتیزەكرنا وێ ل كەتوارێ سیاسی دا. مژارە هەرە گرەنگ و سەرنجڕاكێش ژی د سیستەمێ فیدرالی یێ ئیراقێ دا؛ بۆ تاكە هەرێما دانپێدان پێكری ڤەدگەریت، وەكو هەرێمەكا فیدرالی ئەوژی هەرێما كوردستانێ یە. دیسا ڕەوشەكا تایبەتە ل بنیاتێ سیستەمێ حوكمرانیا دەولەتا ئیراقێ. لەوڕا شەرعییەت و مانا سیستەمێ فیدرالی ل ئیراقێ دهێتە هەلاویستن لپەی پابەندبوون و تەكەزیا بەغدا لسەر جێبەجێكرنا گەرەنتیێن و بنەمایێن ل دەستووری فیدرالی دا هاتینە دارشتن بۆ بەرژەوەندیا هەرێما كوردستانێ، ئەڤ چەندە ژی چاوا بەرجەستەدبیت؟ هەلبەت ب بەرزبوونا ورەیا و شیانیێن هەرێما كوردستانێ بۆ ڤەگوهۆراندنا ئەوان دەستكەفتیێن سیاسی بۆ مافێن سازۆمەنی یێن بەردەوام. ژبەركو دەستوورێ فیدرالی یێ ئیراقی وەكو بەلگەنامەیەكا بنیاتدانەر و رێكخەر بۆ سیستەمەكێ «فیدرالی یێ نەهەڤسەنگ» دهێتە هەژمارتن، وەكو نموونە د مادەیێن (117 و 121) دا، دەستهەلاتێن یاسایی و ئابۆری یێن بەرفرەه بۆ هەرێما كوردستانێ دەستنیشان دكەت و دپەخشیت، بەلێ د هەمبەر دا ماددەیا (112) ئاراستەیا كونترۆلكرن و بڕێڤەبرنا چاڤكانیێن گاز و نەفتێ بۆ دەستهەلاتا فیدرالی پاراستییە. ئەڤ ناكۆكییە ئێك ژ ناكۆكیێن دیارە د تێكستێن دەستووری دا و هێمایەك و ڕنگڤەدانەكە بۆ كێشە و ئاریشەیێن كۆیر یێن د گریێبەستا جڤاكی یا د ناڤبەرا گەلێ ئیراقێ دا هەی، لەوڕا د شیاندایە بهێتە گۆتن كو ئەڤ هەڤپەیمانە نەشیایە مێژوو و میراتگێریا مەركەزییەتیا ستەمكاریێ تێپەرینیت ل هەمبەری هەولا هەلمژینا حەز و خواستەكێن هەرێما كوردستانێ بۆ بەرجستەكرنا ماف و ئازادیێن خۆ ل گەل رێڤەبرنا خۆجهی.
سەرەرای كو هەرێما كوردستانێ ل پەی دەستوورێ فیدەرالی قەواریەكێ فیدەرالی یە، ڕوی ب ڕوی ئاستەنگ و ململانەیەكا مەزن بوویە ژپێخەمەت وەرگرتنا مافێن خۆ یێن داریی وەكو (12.67%) ژ بودجەیا گشتی، دیسا مافێن دارایی یێن هیزین ئەمنی و پێشمەرگەی، ل ژێر ڕاڤەكرنێن شاش و لایەنپەرست یێن دادگەها فیدرالی بۆ تێكستێن دستووری ل بن گڤاشتن و فشارێن سیاسی و تائیفی. و د ئەڤی چارچووڤەی دا هەلبژارتنێن جڤاتا نوونەرێن ئیراقێ ئەوێن دێ سالا (2025) دا هێنە ئەنجامدان، تاقیكرنەكە بۆ دیاركرنا ئاستێ راستەقینە یێ پرۆژەیێ سیستەمێ فیدرالی ل دەولەتا ئیراقێ.
ژ ڕووی دەستووری ڤە، د شیاندایە هەرێما كوردستانێ گرانیا خۆ یا هەلبژاتنان ئەوا نێزیكی ڕێژەیا (15%) ژ كورسیێن جڤاتا نوونەرێن ئیراقێ بكاربینیت بۆ دروستكرنا هەڤپەیمانییەكا بهێز بۆ پالپشتیكرنا هەرێمێ ب دەركرنا یاسایێن پشتگیر بۆ بەرجەستكرنا دەستهەلاتێن هەرێمێ یێن دەستووری و چالاككرنا وان، وەكو نموونە یاسا نەفت و گازێ، ئەكتیفكرنا مادەیا (140) یا تایبەت ب پرسا دەڤەرێن ناكۆكی ل سەر هەی مینا كەركووكێ. بەلێ سەركەفتنا ئەڤێ ستراتیژییەتێ پەیوەستە ب زالبوون و كونترۆلكرنا ناكۆكیێن ناڤخۆیی د ناڤبەرا پارتێن سیاسی یێن هەرێما كوردستانێ، ئەوێن دێ بنە ئەگەرێ لاوازبوونا قەوارەیێ هەرێما كوردستانێ د گفتوگۆیان دا ل پەی بیردۆزەیا بژاردەیا ئەقلانی د پەیوەندیێن فیدرالی دا. لەوڕا ناكۆكی و دابەشبوونا ناڤخۆی ئاستێ شیانێن هەرێما كوردستانێ كێم دكەت بۆ پەیرەوكرنا و بكارئینانا گڤاشتنێن كارتێكەر ل سەر حوكمەتا مەركەزی ب مەرەما ڤەگوهۆراندنا ئەوان دەستكەفتێن سیاسی بۆ مافێن سازومەنی یێن بەردەوام. ب تایبەتی ل ژێر زالبوونا هەڤپەیمانی و تەڤگەرێن ئایینی و تائیفگەری.
ل سەر ئاستێ جیوپۆلۆتیكی، دەستێوەردانا ناڤچەیی و هەریێمی فاكتەرەكی گرنگە بۆ دەستنیشانكرنا چارەنڤیسا فیدرالییەتا ئیراقی. ژبەركو ئەڤی فاكتەری كارگەرییەكا مەزن د یاریا سیاسی یا ئیراقێ دا یا هەی. ژلایەكی ڤە نێزیكبوونا توركیا ل گەل هەرێما كوردستانێ مەترسیەكا مەزن دگەل دا هەیە، كو د چارچووڤەیێ ئەڤێ پەیوەندیێ دا دهێتە پێشبینیكرن توركیا پرسا كوردی وەك كارتەكا فشارێ ل هەمبەر ناكۆكیێن خۆ ل گەل حوكمەتا بەغدا و تەهرانێ دا بكاربینیت. ژلایەكێدی ڤە، ئیرانێ هەر ئەگەرەكێ ب هێزبوونا فیدرالییەتا ئیراقێ رەد دكەت، ژبەركو دبینیت هەڕەشە و گەفە ل سەر زالبوونا وێ بۆ دیمەنێ سیاسی یێ ئیراقی، ئەوا دهێتە پەیرەوكرن ب هەڤكاریا پارتێن سیاسی سەر ب ئیرانێ ڤە. و ئەڤ سیناریۆیە هەرێما كوردستانێ دكەتە مەیدانا شەڕێ سیاسی یێ ب وەكالەت، كو تێدا مافێن دەستووری یێن هەرێما كوردستانێ بەرقەرار نابن ب شەرعییەتا ناڤخۆیی (تێكستێن دەستووری)، بەلكو ل پەی هەڤسەنگییا هێزا ناڤچەیی و هەرێمی یا نە سەقامگیر ل ئیراقێ دا.
ل دوماهیێ، پاشەرۆژا فیدرالییەتا دەولەتا ئیراقێ ئەوا ب نوونەراتیا هەرێما كوردستانێ ڤە پەیوەست، ب تنێ گرێدا تێكستێن دەستووری ڤە نینە، یانژی میكانیزما هەلبژارتنێن جڤاتا نوونەرێن ئیراقێ، بەلكو پەیوەستە ب شیانێن نوونەرێن پارتێن سیاسی د ڤەگوهۆراندنا هەلبژارتنێن جڤاتا نوونەرێن ئیراقێ وەكو دەرفەتەك بۆ دوبارە رێكخستن و نویژەنكرنا تێكست و بەندێن هەڤپەیمانا جڤاكی یا د ناڤبەرا گەلێ ئیراقێ دا هاتیە بەرجستەكرن د دەستوورێ سالا (2005) دا. واتە هەلبژارتنێن جڤاتا نوونەرێن ئیراقێ ل سالا (2025) یان دێ بیتە ئامرازەك بۆ پەیداكرنا هەڤسەنگیێ د ناڤبەرا دەستهەلاتێن هەرێما كوردستانێ و دەستهەلاتێن حوكمەتا مەركەزی دا، یانژی ئەڤ ناكۆكی و ئالۆزیێن هەیین دێ كویرتر لێكەت، وەكو دەسپێكەك بۆ ڕاگەهاندنا شكستنا ئەزموونا سیستەمێ فیدرالی ل ئیراقێ، و هەرێما كوردستانێ بەر ب بژاردەیێن دیڤە بیت مینا سیستەمێ كۆنفیدرالیەتێ.
* مامۆستای زانینگەهێ
