بەراوردەک د نیڤەکا نامەیا ماجن و نامەیا نالی دا
د. پەرویز جیهانی
مژارا نڤیسینا نامەیان ژ بۆ دلدار و دۆست و هەڤالان د تۆرەیا کلاسیک دا مژارەکە ناسکری یە. د ناڤ ڤان نامەیانا دا هندەک نامە هەنە کو خەیالی نە و نامەبەرێ وان ژی بایێ سەبایێ /شەمال یان ژی چەم و رووبارن. دڤان جۆرە نامەیان دا هەلبەستکار ب شێوەیەکە خەیالی بایی یان ژی ئاڤێ دکەنە پەیکێن خوە و ژ دەردێ دوورییا وار و یار و کەس و کارێن خوە دنالن و د گەل بایی و ئاڤێ دئاخڤن و داخوازێ ژ وان دکن کو نامە یا وان یان ژی پەیاما وان بگەهیننە دلدار یان ژی کەس و کارێن وان. مژارا شاندنا پەیامان ب شێوەیەکە خەیالی د فۆلکلۆر و تۆرەیا کلاسیکا کوردی دا ژی خودان پێشینەیە. چەندین سترانێن کوردی هەنە کو دەنگبێژ یان دلدار داخوازێ ژ قولنگی دکەن کو پەیاما وان بگەهیننە دلدارا/ێ وان. د مەم و زینا خانی دا ژی هەردو قەهرەمانێن سەرەکە پەیامێن خوە یێن دلدارانە و گازندەیێن خوە ب رێکا بایی یان ژی ئاڤێ ژ هەڤدو را دشینن. فەقی یێ تەیران د گەل ئاڤێ دئاخڤە و دەردێ دلێ خوە ژ ئاڤێ را دبێژە و پرسیارێن خوە یێن فەلسەفی ژ ئاڤێ دکەت. شاندنا نامەیان ل سەر بالێ خەیالێ ب ناڤگرییا بایی د تۆرەیا کوردی دا مژارەکە بالکێش و تۆرەیی یە. ژ وان ژی نامەیا نالی ژ هەموویێ ب ناڤ و بانگتربوویە.
تا نها مە وسان دزانی کو نامەیا خەیالی یا نالی نامەیەکە سەر ب خوە یە کو نالی ل ژێر کارتێکرنا رەوشا دووروەلاتی یێ نڤیسی یە وئەو ژ وەلاتێن غەریب و غوربەتێ ب رێکا بایی ژ بۆی نیشتمانی، ژ بۆی وارێ کال و باڤان شاندییە. لێ ل ڤێ داوی یێ مە کەشکۆلەک فارسی پەیدا کر، کو تێدا چەند هەلبەستێن کلاسیکێن کوردی ژی هەنە. ژ ناڤ وان هەلبەستانە دا هەلبەستەکە زۆر بالکێش هەیە کو جیهی لێکۆلینێ یە. ئەو ژی نامەیەکە کو ماجن ب شێوەیەکە خەیالی ب ناڤگری یا بایێ سەبایێ ژ ئەردەبیلێ دشینە `کەلا خۆشەبێ. گاڤا کو مرۆڤ ل ڤێ نامەیێ هوور و کوور دبە، مرۆڤ دبینە کو پەیوەندی و وەکهەڤییەک بالکێش د نیڤەکا ڤێ نامەیێ و نامەیا ناڤدار یا هەلبەستکارێ سۆرانی نڤیس حەزرەتێ نالی دا هەیە. د ڤێ لێکۆلینێ دا ئەمێ ڤان هەردو نامەیان ل بەر چاڤان را دەرباس بکەین و وەکهەڤی و کارتێکرنا نامەیا ماجنی ل سەر نامەیا نالی ببینین و بنەجی بکەین کو نالی نامەیا ماجنی دیتییە و ل ژێر کارتێکرنا وێ نامەیێ دا نامەیا خوە نڤیسی یە.
پێش دا پێدڤی یە ب کورتی بە ژی، ئەم ڤان هەردو هەلبەستکارێن کورد بدەنە ناساندنێ و دەستنیشان بکەین کا هەریەک ژ ڤان هەلبەستکارێن کورد کەنگێ ژیانە و کێ بەری کێ ژیایە .
ماجن
ب پێکا کەشکۆلا کو ب دەست مە کەتییە، ماجن مەخلەسا هەلبەستکارێ کورد مورادخانە. مورادخان خەلکێ خۆشەبێ بوویە ودیرۆکا ل داوییا هەلبەستا وی یا «یارە گول» کو ب حسابێ ئەبجەدێ نڤیسییە، سالا ١١٩١ێ هجری یا قەمەری بەرانبەر دگەل سالا ١٧٧٧ ێ مەسیحی یە. مخابن ئاگاداری یێن مە ل سەر ژیانا ماجنی پڕ کێمن. ئەم ب رێکا نامەیا کو ماجنی ژ ئەردەبیلێ بۆ خۆشەبێ نڤیسییە را دزانن کو ئەو ل ئەردەبیلێ دا یە و نکارە ڤەگەڕە وەلاتێ خوە و نامەیا خوە یا خەیالی ددەتە دەستێ بایێ سەبایێ کو ژبۆ دلدار و کەس وکارێن وی کو ل `کەلا خۆشەبێ دا دژین ببە. ئەم نزانن کا ماجن چما نکارە ژ ئەردەبیلێ دەرکەڤە و هەڕە خۆشەبێ. دیرۆکا ژ دایکبوون و مرنا وی و جیهێ کو ئەوی کۆچا داوی کرییە ژی نادیارە.
نالی
نالی یەک ژهەلبەستکارێن سۆرانی نڤیسە و ب حسابەکی یەکەمین کەسە کو د سۆرانی دا خودان دیوانە و یەکەمین کەس دهێتە هەژمارێ کو ب شێوەیەکە جدی ب سۆرانی نڤیسییە. نالی مەخلەسا مەلا خدرێ کوڕێ ئەحمەدێ شاوەیسێ میکاییلی یە، کو سالا ١٨٠٠ ل گوندێ خاک وخۆل سەر ب باژارێ شارەزوورێ ژ دایک بوویە و سالا ١٨٥٦ مەسیحی ل ئستەنبۆلێ کۆچا داوی کرییە.
مخابن ئەم نزانن کا ماجن کەنگی کۆچا داوی کرییە. ئەگەر ئەو دیرۆکا کو ژبۆ بوویین و کۆچا داوی یا نالی هاتییە نڤیسینێ دروست بە، هەلبەستا ماجن یا ب ناڤێ «یارە گول» بیست و سێ سالان و هەلبەستا زەمبیلفرۆشی ژی بیست و چار سالان بەری ژ دایکبوونا نالی هاتییە نڤیسینێ. یانێ نالی ل دوو ماجن را ژیایە.
وەکهەڤی یا نیڤەکا هەردوک نامەیان و دیاردەیا ئقتباسێ
ب بەراوردەکە سادە دیار دبە کو نالی نامەیا خوە یا ناڤدار کو ب ناڤگری یا بایی ژ وەلاتێ غەریبی یێ ژ کەس و کار و وار و یارێ خوە را دنڤیسە، ل ژێر کارتێکرنا نامەیە ماجنی دا نڤیسییە. ناڤەڕۆک و پەیڤ و پەیام و سۆزا نیشتمانی، دوورییا یار و واران د هەردو نامەیان دا دروست وەکی هەڤن. نامەیا ماجنی د قالبێ مەسنەوی یێ دا، د ١٧٧ مالکان دا هاتییە نڤیسینێ و دووماهیکا وێ کوتا نەبوویە. نامەیا نالی د قالبێ قەسیدەیێ دا یە و ژ ٤٣ مالکان پێک تێ.
هەردو نامە ژی خەیالینە و پەیکێ هەردو نامەیان ژی بایێ سەبا/ شەمالە.
ماجن دبێژە:
کەرەم کە سەبا جارەکێ زوو وەرە
ئەڤێ نامەیێ هلگرە هەر هەڕە
هەڕە خۆش کە ئەی پەیکێ وەقتێ سەحەر
ببە! زوو کە! ڤێ نامەیا خۆشخەبەر
ژ مێژە سەفەرکێشم ئەز یاردوور
غەریبم ژ دیدارێ یارێت غوروور
هەڕە هەشتیۆلێ ل وێ کە عوبوور
ل گوندێ شەماسبێ هەڕە خۆشموروور
نالی دبێژە:
قوربانی تۆزی رێگەتم ئەی بادی خۆشموروور
ئەی پەیکی شارەزا بە هەموو شاری شارەزوور
ل یەکەمین ئاڤڕێ دا دیار دبە کو نالی نە تەنێ ژ پەیڤێن ماجنی یێن وەکی بایێ خۆشموروور و پەیک وەج وەرگرتییە، بەلکوو سەروایا هەلبەستا خوە ژی ژ هەمان پەیڤێن کو ماجنی ب کار برییە، دانایە. پەیڤێن سەروایا هەلبەستا نالی د هەلبەستا ماجنی دا وەها هاتنە:
ژ مێژە سەفەرکێشم ئەز یاردوور
غەریبم ژ دیدارێ یارێت غوروور
غوروورن ل من ناکرن پرسیار
کو مەھجوور مامە قەوی دلفەگار
ھەڕە ھەشتیۆلێ ل وێ کە عوبوور
ژ وێ پێڤە تەبریزە، داروسسوروور
نە تێ دا سوروورە، نە تێ دا سەبوور
ل گوندێ شەماسپێ ھەڕە خۆشمروو
تو مەجنوونی لەیلا ژ تە دوورە، دوور
زولەیخایی یووسف نییە ھەم حوزوور
سەبا حوورییا ئەو دلێ من بری
وەکی تە ئە ژی دین و ئەبتەر کری
سماعیلە سولبێ برایێ عەزیز
کو نوورا دو چاڤانە، جانێ لەزیز
ببێژە ئەوان ماجنێ دلفەگار
کو مەھجوورە، ئوو دوورە، ئوو زارە زار
قەوی دوورە دەی ماییمە مونتەزر
تو بینە جەوابێ ژ وێ ئەی خزر
ئەم دبینن کو نالی ئەڤ پەیڤێن هەلبەستا ماجنی ژ هەلبەستا خوە را کرنە سەروا:
– دوور- مەهجوور- عوبوور-خۆشموروور- سوروور- سەبوور- حوزوور غوروور – حوور- نوور- سوور/سۆر
نالی ژ چار پاران پارەکە سەروایێن هەلبەستا خوە ژ هەلبەستا ماجنی وەرگرتییە. ژ بلی پەیڤێن سەروایێ نێزیکی سەد پەیڤێن هەڤپار و هەڤواتە ژی د هەردو نامەیان دا هەنە، کو گووایێ ددن، هەلبەستا نالی ئقتباسەکە ژ هەلبەستا ماجنی.
چاوا ماجن پەسنێ بایێ سەبایێ ددەت و دبێژیت:
تویی مەحرەمێ سڕێ ساحبدلان
تویی زینەتئەفزایێ بەزما گولان
کو بەندا نقابێ تویی با دکی
ژ زولفا سییەھ عوقدەیێ وا دکی
پەریشان دکی ئاشییانا دلی
کو بێجا دھێلی ئەڤی بلبلی
عەنادل ژ تە بوویینە خۆشنەوا
گولانە ژ تە رەونەقا جانفەزا
جنەسری و نەسرین ژ تە خۆشدە من
رەیاحین و سونبول ب تە ھەمدە من
قەرەنفل و شەببۆ ژ تە بێھنخوە شن
دو لەشکەرپەناھن، خودانتەرکەشن
ژ تە تایە تا، کاکولا سونبولێ
بەنەفشە تە کر زینەتا سۆرگولێ
ب ئاڤا خوناڤێ گولا قرمزی
دشۆیی روویان، لێ د سەحنا رەزی
تو خەندان دکی غونچەیا خوونخوەر
شکوفتە دبیتن ژ تە ھەر سەحەر
ژ تە گەش دبت مەنقەلا لالە یێ
تو غەلتان دکی گەوھەرا ژالە یێ
تووتی خوەش دبت سۆسنا لێ زەبان
پییالێ تەژی مەی دکەت ئەرغەوان
دەراھمفشان بوویە دەستێ چنار
فەرەحبەخش بوویە ژ (تە) نەوبھار
تو تەزیین دکی مەجلسا سۆرگولان
دنالینی پێ عاشق و بولبولان
تو تەزیین دکی سوحبەتا چیمەنان
تەراوەت ژ تە گرتییە گولشەنان
تویی رەونەقئەفزایێ ھەر باغچەیان
تویی نەقشبەندێ لەبێ غونچەیان
تو دلکەش دکی کاھنییان و چەمان
تو سەرخوەش دکی کەبکێ نازک چەمان
ل لیلاڤ و ئاڤان ل بەر سیپەلان
وەزانی د گەل سۆسنا بەر پەلان
تە زۆزان و کاھنی و بەیدا و دەشت
کرن جانفەزا مسلێ باغێ بھەشت
ھەتا نەئێی نەرگس ڤەناخوەن مەیێ
کوو بێی تە د بێژیتن موترب نەیێ؟
ھەتا کو موحیتێ تو تینی ب جۆش
خورۆشان و جۆشانە، بێی عەقل و ھۆش
حەیاتێ دبینن ژ تە خوزرەوات
ب تە حەی دبن باغ و کۆھـ و فەلات
ژ تە فەیزیابن حەتا دار و بەر
ژ تە بوونە مەجنوون ھەمی بەحر و بەڕ
بوھارێ ژ تە گرتییە تاب و رەنگ
ب تە خۆش دبن ساز و سەنتوور و چەنگ
عەرووسا بوھارێ تویی ماشتە
ژ بۆ ئبتھاجێ تویی واستە
نالی ژی دبێژە:
ئەی لوتفەکەت خەفی و هەوا خواهـ و هەمدەمە
وەی سروەکەت بەشارەتی سەرگۆشەیی حوزوور
ئەی هەم میزاجی ئەشکی تەڕ و گەرمی عاشقان
تۆفانی دیدە و شەرەری قەلبی وەک تەنوور
گاهێ دەبی بە ڕەوح و دەکەی باوەشێنی دڵ
گاهێ دەبی بە دەم، دەدەمێنی دەمی غوروور
ماجن دبێژە بایێ سەبایێ هەڕە سەر چەمێن زێڕی و گرگانسێ کو تو تیهنی بووی ژ کاهنییا کووزێ ئاڤێ ڤەخوە.
ب ژێلەل ھەڕە قاسدێ گومڕەھان
وەزان بە ل باشێت و دەشتا مەھان
ژ کانیرەشێ بەر ڤە بیرا مەزن
ب نێچیر ھەڕە تیک و بیک مامبزن
ب سنسنل ب سنسل ھەڕە زییارەتێ
چ سەیرانگەھە ئەو ژ بۆ روئیەتێ
ژ لیلاڤە بەرفاڤ و ئاڤێت شیرین
ڤەخوە جورعە جورعە وەکی ھنگڤین
ژ شووڕا غورابان ھەتا چالمھان
ب سەیران وەرە تو ل، جەننەتێ جھان
چەمێ زێڕی پێدا ھەتا سارووخاچ
بکە سەیر و گەشتایە پڕ ئبتھاج
چەمەک دی ل وێ ناڤی گرگانسە
قەوی غەمگوسارە، کوو دلموونسە
ب ژێلەل ھەڕە، مە ل وێ ئاشەکە
چ خۆش دلگەشە ئەو چ غەمپاشەکە
بنێ گولشەنێ گول ڤەبشکفتنە
نەواسەنجە بلبل قە دوڕ سوفتنە؟
ل وێ تەشنەلەب ئەی سەبا گەر دبی
ژ ئەو کاھنییا کووزێ غافل نەبی
کو ئەو ئابێ حەیوانە ژێ نووش کە
غەم و غوسسەیان پێ فەرامووش کە
