نڤیسینا مۆزیکی
ئەرشەد زاخۆیی
2-2
ل سەر دەمێ ئیمپراتۆریەتا بیزەنتی مۆزیک ژ ئاهەنگێن د ناڤا کۆچک وتەلاڕێن شاهـ ومیران پێک دهات . ژ چەرخێ شەشێ وەرە بەش بەشکرنا تیورا یۆنانی ڕۆلەکێ هەڕێمی گێڕا دتێگەهشتنا مۆزیکا بیزەنتی وڤەگوهاستنا وێ ، نەخاسمە کلتورێ دیمەشقێ کار تێکرنەکا بهێزهەبوو ل سەر ڕۆژهەلاتا خواڕێ، ژبەری ئاینێ ئیسلامێ و کارتێکرنا وێ بەرامبەریا مۆزیکا فارسی بوو، کەڤنترین بەڵگە ل سەر ڤێ چەندێ پارچێن بەردیێن یۆنانی بوو ئانک ( شڤایا البردی الیونانیە ) ئەوێن ئاماژێ ب زانستێن مۆزیکێ ددەن ، کو دەققەکی وەکی تەرنیمە پشتی واژۆکرنێ یان کلیلێ پێشکێش دکەن، ب پێچەوانەی نڤیساندنا مۆزیکیا ڕۆژئاڤایی، نومێن بیزەنتیێن بکاردهاتن ژچەرخێ دەهێ وەرە ئەڤ کلیلەهەردەم دگرێدایی بوون ب پێنگاڤێن نەغەمی ، بهەمان پلە چ پلەیەک کێم یان دوو پلە بلندتر ، دەربارەی کلیلا نەغەمی ژی دەسپێکا ئاوازا هەڤپشک ، بەسی ئاماژەکرنێ بوو بۆ نمونەیەکێ ئاوایا دەستنیشانکری بوو دناڤ دەنگڤەدانادا، زێدەباری نڤیساندنا دەنگی یا دهاتە بکارئینان د ناڤ پرتووکێن خواندنان دا، بۆ ئاماژەکرنێ بۆ وان شێوازێن ل وانەیێن نڤیسکی دا دهاتنە بکارئینان . نڤیساندنا ئاوازێ پێشڤەچون بخوەڤە دیت د ماوێ هەردوو چەرخێن نەهێ و دەهێ دا، ل دەمێ کو ئێک ئۆکسیا یان دوو ئۆکسیا پیتا هاتیە نڤیساندن ل بن پارچەیەکا پەیڤێ یا دەست نیشانکری ژدەققی ، هەردەمێ هەبونا میلیسمایەکا دڕێژ چاڤەڕێکریبا ئەڤ شێوێ دەسپێکی بناڤێ پیتا یان ژی نڤیساندنا دوقۆلی هاتیە ناڤکرن . د رۆژا مە یا ئەڤرۆ دا دشیاندایە ڤەکۆلین ل سەر ڤێ نڤیساندنێ بهێنەکرن، ل پرتووکێن تەڕانیمێن ڕەبەنێن یۆنانی وەکی پەرتۆکێن ستیخیراریۆن و هیومولۆجیون . بەر ب پێشڤەچوونێن نڤیساندنا مۆزیکی گەهشتنە وی ئاستی کو نۆتە بهێنە بکارئینان، وحەفت ناڤێن نۆتەیێن قیاسی بۆ سۆلفێجا باڕالاجی هاتینە بکار ئینان، ژ کریسانپوس مادیتوسی وهرڤە ناڤ ژی ئەڤەنە ( با – فو – دی – کی – زو – نی ) ، لێ نڤیساندنا بیزەنتی هەشت پیڤەرێن سڕوشتی هەنە ژبلی ئیکۆی وهاتینە ڕاست ڤەکرن و ڕەگەزێن وێ هاتینە دەست نیشانکرن بڕێکا دەنگا ، ئەوژی ب بکار ئینانا هندەک هێمایا بناڤێ نیومی دئێنە ناسکرن ، وکەڤنترین نڤیساندنا مۆزیکی ژڤی جۆری یامای و دمۆزیکا دیسپلین یا ئۆریلیانێ ڕومی دەهەیە ل دۆرێت ساڵا٨٥٠ دا. نڤیساندنا مۆزیکی پێشکەت ب پلەیەکی باش بۆ نڤیساندنا ئاوازێ، بەلێ چ سیستەم نەبوون بۆ نڤیساندنا ئیقاعێ . ڤەکۆلەرێ مۆزیکی ئیزودورێ ئشبیلی دبێژیتن ئەگەر دەنگ نەهێنە پاراستن دهزرا مرۆڤاندە ، دێ ژناڤ چن چۆنکی ناهێنە نڤیساندن ، لەورا ل نیڤا چەرخێ نەهێ شێوەیەکێ نڤیساندنا مۆزیکی پێشڤەچوون بخوەڤە دیت، ل دێروکەنیسەیێن ئۆڕۆپا وەکو دەزگایەک بیرئانینێ ژبۆتەڕانیمێن غریغۆری وەکو نوونەرایەتیا نۆتەیان وەک بەش پلەکلیل، دهێنە پاراستن برێکا ئاماژا یێن نڤیسکی دناڤبەرا ڤان نۆتەیاندا ب مەرەکەب، ئانکو ب حوبرێ سۆر دهێنە نڤیساندن ، ژبۆئینانەبیر ل دووڤ حەزوڤیانا مرۆڤی ل ڕۆژهەلاتا ناڤین ل چەرخێ سێزدێدە ل ساڵا ١٢٥٢ صفی الدین ێ ئەڕمۆدی شێوازەکێ نڤیساندنا مۆزیکی پێشڤە بر، ئەوژی بڕێیا ئیقاعاتێن ئەندازیاری . ئەڤڕۆکەژی پێشڤەچونا مۆزیکی مومکینە دیراسات لسەر بێنە کرن و کەڤنترین پەرتۆک یاهاتیە ڕزگارکرن پەرتۆکا ( کونداکار ) ە ب وەرگێڕانا سڵاڤی کو ب سیستەمەکێ نڤیساندنی هاتیە دیارکرن بناڤێ کونداکار ، ل ئەلف بێیا یۆنانی ژ دەستێ چەپێ دەست پێ دکن بۆ ئالیێ ڕاستێ . کەنیسەیا کاسۆلیکی پشتی چاکسازیا ئاینی شێوازێ باڕوک ل بەرچاڤ وەرگرتیە ، ئەوچاکسازی یا دبوارێ مۆزیکێ و هونەری و ئاڤەدانکرنێ ب شێوەیەکێ تایبەت هاتینە درست کرن، و ئەڤ شێوازە یێت بوینە ئامڕاز بۆ دەڕبڕینا ئاینی یا سەڕنج ڕاکێش کو ئاڕمانج ژێ جۆش وخڕۆشا ئاینی بچەسپینن و ب پاڕێزن . ل دۆر مۆزیکا هەڤ چەرخ مۆزیک ژەنێن جۆڕەها جۆڕێن مۆزیکێ ل دەردۆڕێن جیهانێ نڤیساندنا مۆزیکا نوی و هەڤچەڕخ بکارئینایە بشێوێ پایە پایە یا مۆزیکی پێکدئێت و دبێژنێ ستاف ل ئنگلیزییا بەریتانی یا کو ژ پێنج خیچێن ئاسۆییێن هەڤ تەریب پێک دئێن . دامەزڕێنەرێ تاخما مۆزیکی غیدۆ کو ڕەبەنەکێ ئیتالیە و لساڵا ٩٩١ هەتا ١٠٣٣ یێ ژیای ، بڕگا ئێکێ ژ هەر ڕێزەکا مۆزیکی ونۆتەیان بکار ئینایە، ئەو بڕگە ژی ئەڤەنە ( Ut _ Re Fa _ sol _ L a _ Si _Me _ ) کو هەتا ڕۆژا مەیا ئەڤڕۆژی هەما ن نۆتە دهێنە بکار ئینان و دیراساتێن بەردەوام لسەر مۆزیکێ و نۆتەیا دئێنە کرن و باوەرنامەیێن ماستەر و دکتۆرایێ ژی لسەر دهێنە وەرگرتن و ب دەستڤەئینان.
