ئـاراستەیـا ئۆپۆزسیۆنـێ.. گـۆتارا چاكسازیێ یان هـەڕەشەیێ ل قـەوارەیێ هەرێمێ دكـەت
د. دژوار سندی
ل وەلاتێن دیموكراسی، ئۆپۆزسیۆن جهەكێ سەرەكی د پێكهاتەیا سیاسی دا هەیە، ژبەر وی ڕۆلێ د چاڤدێریا دەستهەلاتێدا دگێڕیت، ڕاستڤەكرنا سیاسەتان و پێشكێشكرنا شوونگیرێن كو د شیان دا. لێ ئەڤ ڕۆلە ژ پێكهاتەیا دەستووری یا وەلاتی جودا نابیت و ژ ڕەوشا سەروەریێ یا كو سازیێن فەرمی تێدا كاردكەن دوورناكەڤیت، ب تایبەتی ل وان وەلاتێن ئالۆز یێن خودان سیستەمێ فیدرالی، كو ئاستێن دەستهەلاتێ تێدا جۆراجۆرن و دەستهەلاتێن وان د ناڤبەرا ناڤەند و ئێكەیێن پێكهێنەر دا تێكەل دبن و د كەیسا ئیراقێ دا، یا كو ل سەر فیدرالیەكا فرەپارتی یا خودان ناڤەرۆكەكا نەتەوەیی هاتیە دامەزراندن، ئەڤ تێكەلهەڤییە ڕەهەندەكا هەستیارتر وەردگریت، ب تایبەتی بۆ هەرێما كوردستانێ، كو تاكە دەربڕینا دەستووریە بۆ نەتەوا كوردی د ناڤ دەولەتا ئیراقێ دا.
ئۆپۆزسیۆنا سیاسی ل هەرێما كوردستانێ نە بتنێ ڕوی ب ڕوی وان ئاستەنگان دبیت ژبەر ڕكابەریا حزبی یان جوداهیێن د پرۆگرامان دا، بەلكو خۆ ل بەربەستێن ئالۆزتر ددەت، یێن گرێدایی پێگەهێ هەرێمێ د ناڤ سیستەمێ سیاسی یێ ئیراقێ دا، و ب سنۆرێن نوونەراتیا سیاسی و شەرعی د پەیوەندیێ دا ل گەل حوكمەتا فیدرال و ژبەر كو دەستوورێ ئیراقێ یێ سالا ٢٠٠٥ د ماددێ (١١٧) دا دانپێدان ب هەرێما كوردستانێ وەك قەوارەیەكێ فیدرال كریە و د ماددێ (١٢١) دا دەستهەلاتێن تایبەت داینە حوكمەتا وێ د وان بابەتان دا یێن نەدچنە د چارچووڤەیێ دەستهەلاتێن فیدرالی دا، لەوا هەر سەرەدەری كرنەك ل گەل بەغدا دەربارەی بابەتێن گرێدایی ڤان دەستهەلاتان نە دروستە بهێتە كرن ئیلا ب ڕێكا حكومەتا هەرێمێ، وەك ئێكانه لایەنێ ب فەرمی نوونەراتیا هەرێمێ دكەت.
ل گەل ڕۆهنیا ڤی چارچووڤێ دەستووری، ئەزموونا سیاسی یا سالێن داویێ شاهدیا پێشێلكاریێن ئاشكرا كر ژ ئالیێ هندەك لایەنێن ئۆپۆزسیۆنێ ڤە كو جوداهیا سیاسی یا ناڤخۆیی و هەلوەستێ بەرامبەر دەولەتا فیدرال تێكهەل كرن. چەندین نوونەرێن ئۆپۆزسیۆنێ پشكداری د دانوستاندن یان لژنەیێن فیدرالی دا كرن بێی كو بزڤڕنەڤە بۆ حوكمەتا هەرێمێ و د گۆتارا خۆ دا ل گەل سیاسەتێن ناڤەندی هەڤگرتن یێن كو كار بۆ لاوازكرنا دەستهەلاتێن دەستووری یێن هەرێمێ دكرن، و دیتنێن ئێك لایەنی ل سەر بابەتێن وەك بودجا گشتی دسەپاندن، دۆسەیا نەفت و گازێ و پارەداركرنا هێزێن پێشمەرگەی. ئەڤ جۆرە ڕەفتارەنە دكەڤینە د بازنەیێ چاڤدێریێ یان ڕەخنەیا سیاسی دا، بەلكو وەك پێشێلكرنا پرەنسیپا نوونەراتیا دەستووری و گەفەكا ڕاستەوخۆیە ل سەر ئێكڕێزیا هەلوەستێ كوردستانێ دهێتە هژمارتن و پێگەهێ دانوستاندنان یێ هەرێمێ ل هەمبەر حوكمەتەكا فیدرال لاواز دكەت یا كو د گەلەك وێستگەهان دا، هەول دایە دەستهەلاتێن وێ كێم بكەت و تایبەتمەندیا وێ یا كارگێڕی و ئابووری ژناڤ ببەت.
پشكداریكرن د هەلوەستێ فیدرالی دا بێ هەماهەنگی ل گەل حوكمەتا هەرێمێ، یان بازدان ب سەر دا ب بەهانەیا ئۆپۆزسیۆنبوونێ، ب لۆژیكا چاكسازیێ یان شەڕێ گەندەلیێ ناهێتە پاساڤدان، چونكی بنەمایێ فیدرالیزما تەوافوقی ژ بنڤە دئێخیت و ناكۆكیا حزبی بۆ ئامرازەكێ لێدانا قەوارەیێ كارگێڕی و سیاسی یێ هەرێمێ دگوهۆڕیت. ئۆپۆزسیۆن د ڕەوشا فیدرالی دا نەبتنێ لێپرسینا حوكمەتێ یە، بەلكو پابەندیبوونە ب بەرژەوەندیا گشتی یا ئێكەتیا سیاسی یا هەرێمێ د ناڤ دەولەتێ دا و بەرەڤانیێ ژ تایبەتمەندیا وێ دەستكەفتێن وێ دكەت، ب تایبەتی ل ژێر سیبەرا وان ئاستەنگان یێن كو ژ ئالیێ ناڤەندێ ڤە هەر زێدەدبن.
گەلێ كورد، یێ خودان دیرۆكەكا درێژ ژ قوربانیدان و خەباتێ، ل سەر دۆزێن خۆ یێن نەتەوەیی سازشێ ناكەت و د پتر ژ هەلكەفتەكێ دا دیاركریە كو ژ هندێ هشیارترە بهێتە ڕاكێشان بۆ ناڤ ناكۆكیێن ناڤخۆیی یێن كو زیانێ ب كڕۆكا پرۆژەیێ كوردستانێ بگەهینن. ئەڤ گەلە یێ كو ڕوو ب ڕووی گەمارۆ و برس و برسیكرنێ بووی، هەلوەستێ خۆ ژ دۆزا خۆ نەگوهۆڕی و دێ باوەریا خۆ یا سیاسی د سندۆقێن دەنگدانێ دا نادەتە وان كەسێن ڕێزا نشتیمانی لاواز دكەن ل ژێر درووشمێن ئۆپۆزسیۆنێ یان دەستكەفتێن پەرلەمانی. ژ ڤی ڕوانگەیی، هەڤگرتن ل گەل سیاسەتێن ناڤەندێ، یان پێشكێشكرنا كارتێن باوەریێ یێن سیاسی ل سەر حسابا ئێكڕێزیا كوردی، نوونەراتیا ئۆپۆزسیۆنەكا ژیر ناكەت، بەلكو لادانە ژ ڕەوشا دەستووری و ئەخلاقی یا كارێ سیاسی ل هەرێمێ.
پرەنسیپێ جوداكرنا دەستهەلاتان و مافێ ئۆپۆزسیۆنبوونێ و چاڤدێریا یاسادانانێ، هەموو ئامرازێن ڕەوانە، لێ مافی نادەنە چ لایەنەكی، چەند نوونەراتیا وی مەزن بیت، كو مافێ بازدانێ ب سەر حوكمەتا هەرێمێ دا هەبیت د نوونەراتیا سیاسی دا ل هەمبەر بەغدا. هەروەكی كو نە دروستە حوكمەتا هەرێمێ ئۆپۆزسیۆنێ دووربێخیت، هەروەسا نە دروستە ئۆپۆزسیۆن شەرعیەتا حوكمەتێ ل هەنبەر ناڤەندێ لاواز بكەت یان پشكداریێ د ژناڤبرنا پێگەهێ وێ یێ فیدرالی دا بكەت. بابەت ل ڤێرە نە ناكۆكییە ل سەر كارگێڕیەكا ناڤخۆیی، بەلكو ل سەر پێگەهەكێ نەتەوەییە د ناڤ پێكهاتەیا دەولەتێ دا و هەر پێشێلكاریەكا ڤێ ڕاستیێ، نەبتنێ دبیتە ئەگەرێ تێكدانا ڕەوشا سیاسی، بەلكو ئامرازان ددەتە دەست ناڤەندێ دا پێكهاتەیا فیدرالی هەلوەشینیت و ل تایبەتمەندیا دەستووری یا هەرێمێ بدەت.
پێدڤیە ساتا ڕێزگرتنا سیاسی ل سەر تێگەهشتنەكا كوور ژ واقعێ دەستووری بهێتە ئاڤاكرن و ژ قەبارێ وان ئاستەنگان یێن كو ڕوی ب ڕوی هەرێما كوردستانێ دبن، یێن كو تەكنیكی یان دارایی نەماینە، بەلكی بووینە هەبوون (وجودیە). و د ساتێن وەها دا، هەلوەست و هێز ل سەر بنەمایێ پابەندبوونا وان ب دۆزێ ڤە دهێنە ڤاڤارتن، نەك ل سەر گۆتارا وان یا سیاسی یا دەمكی و دیرۆك، هەروەكی دەنگدەرێ كورد، ل وی كەسی نابۆریت یێ كو ناكۆكیا حزبی كریە پرەك بۆ ژناڤبرنا پرۆژەیێ نەتەوەیی یێ كوردی د ناڤ دەولەتا فیدرال دا.
* مامۆستایێ زانینگەهێ
