د نێڤبەرا هەرێمێ و بەغدایێ دا قەیرانا ئیراقیبوونێ و ناسنامەیەك د وەلاتەكێ فرە نەتەوە دا
هاجەر داود ئەحمەد
هەر جارەكێ ناكۆكی د نێڤبەرا حوكمەتا هەرێمێ و یا مەركەزی دا رویددەت، بابەتەكێ كویرتر ژ دابەشكرنا داهاتێ نەفتێ و پۆستێن ئیداری دكەفتە پێش، ئەم كینە؟ ئەرێ ئەم وەلاتەكین كو چەند ناسنامەیەك یا هەی یان چەند قەوارەینە د سنوورێ ئێك وەلات دا؟. قەیرانا پەیوەندیێن هەرێمێ و حوكمەتا ناڤەندی، ژ ئەنجاما لێكتێنەگەهشتنێن سیاسی یێن دەمكی نینە، بەلكی رەنگڤەدانا كێماسیێن پێكهاتەییێ د تێگەهشتنا ناسنامە و ژیبوونا نەتەوەیییە ل ئیراقێ.
هەر ل دەستپێكا دامەزراندنا دەولەتا ئیراقێ ل 1921، كورد پشكەك نەبوون ژ (ناسنامەیا ئیراقێ)، بەلكی هاتبوونە نەچاركرن بچنە ل ژێر قەوارەكێ سیاسی كو رازیبوونا راستەوخۆ ل سەر پێكئینانا وێ نەبوو. هەرچەندە كورد پشكدارییەكا كولتووری و سیاسی د ئاڤاكرنا دەولەتێ دا هەبوو، لێ گەلەك جاران وەك (كێمەنەتەوە) سەحدكرنێ كو داخوازا هندەك (ئمتیازات)ان دكەت، نە وەك شریكێن مللەت و ئێك سنوورێن سیاسی.
ل دەمێ پێكئینانا دەولەتا ئیراقێ پشتی سایكس پیكۆت و پەیمانا سیڤەر و ل سەر دەمێ پاشایەتی و پاشی زەمانێ كۆماری دا، شۆڕەشێن كوردان هاتنە شكاندن و دەڤەرێن ئاكنجی كورد نەهاتنە ل بەرچاڤ وەرگرتن و هاتنە پشتگوهئێخستن و باشترین نموونە گوندێن كوردان و هەروەسا دەڤەرا شنگال و هتد.. كۆمبوونا ڤان ناكۆكییان، دابرانەكا رەمزی د نێڤبەرا هەردو ناسنامەیێن كورد و عەرەبان ل ئیراقێ دروست كر، هەر د وی دەمی دا بوو كو ئیراقێ ناسنامەیەكا عەرەبی بۆ ئیراقێ ددانا. دەڤەرێن كوردی د ناكۆكیا ژیبوونا خۆبوون ب تایبەتی سەردەمێ رژێما فاشستا بەعسی كورد هاتبوونە بندەستكرن. ئەڤ مێژوویە ئیهمالكرنەكا سسیتەماتیكی یا ناسنامەیا كوردی د سنوورێ دەولەتا ئیراقی دا دیار دكەت.
ل سالا 2005 و پاش هەلوەشاندنا رژێما بەعس، دەستوورێ ئیراقێ هەول دا فۆرمیۆلەكا سازان و نوو بۆ ناسنامەیەكا (فێدرالی) پێشكێش كەت، بەلێ زمانێ دەستووری پێشكەفتی د جێبەجێكرنێ دا راوەستا، د دەمەكی دا كو كورد تەماشا فیدرالیزمێ وەك دانپێدان ب نەتەوە تێگەهشتن لێ هندەك لایەنێن بەغدا وەك (دابەشكرنا ئیداری) مامەلێ د گەل دكەن. دەستوورێ 2005، كورد وەك نەتەوە دنیاسینیت و فیدرالیزمێ وەك شێوازێ حوكومرانیێ ل قەلەمددەت، لێ ب كریار؛ ناڤەرۆكا فدرالیزمێ دگوهۆڕن و مامەلە وەك یەكەیەكا ئیداری كۆنترۆلكر دهێتەكرن نەوەك هەڤپشكەكێ سیاسی.
د ناڤبەرا خەونا ناسیۆنالیزما كوردی و ترسا مەركەزی یا ئیراقی دا، ناسنامەیا فرەنەتەوەییا ئیراقی هندە دێ هەلوەشیت و دێ بیتە درووشمەكێ دەستووری یێ بەتال ژ ناڤەرۆكێ راستەقینە. ژیبوون بۆ ئیراقێ ب سروشتی دروست نابیت، بەلكو ب رێكا ئەزموون و باوەریبوون و هەستكرن ب دادپەروەریێ دهێتە ئاڤاكرن. باراپتر ژ كوردان هزر دكەن ئیراق نەشیایە وەك نەتەوەكا دادوەر خۆ بسەلمینیت، بەلكی وەك دەستهەلاتەكا مەركەزی ب بالادەستی كار دكەت. و ل بەرامبەردا هەرێم تووشی رەخنەكا ناڤخۆیی دبیت، سەبارەت قرغكاری و گەندەلی ژ لایێن ب ناڤ ئۆپوزسیۆن كو ژبلی ئاژاوەگەریێ چو ددی ناكەن. ئەڤ بابەتە هەڤوەلاتی ئێخستیە د پارادۆكسا نشتیمانیبوونێ دا، ژ لایەكی باوەری ب حوكمەتا مەركەزی نینە و هندەك جاران گومان ل سەر دەستهەلاتا كوردی دروست دبیت و ئەڤە هەمی ژ ئەگەرێ ئاژاوەگەریا راگەهاندنێ و ئوپوزسیۆنێ یە. دەرئەنجام ژی ئەوە كو هیچ پەناگەهەك بۆ ناسنامەیەكا جێگیر یا ئیراقێ ناهێتە دیتن.
دانپێدان ب ناسنامەیا كورد ب كریارڤە، ڕامانا دابەشكرنا ئیراقێ نادەت، بەلكو ڕامانا رزگاركرنا چەمكێ (ژیببوون) یانكو نشتیمانیبوون ژ مۆنیزما نەتەوەیی و تائیفەگەریێ. دڤێت ئیراق ژ بیركرنا دەولەتەكا مەركەزی عەرەبی رزگاربیت و وەك (نشتیمانەكا فرەنەتەوە) بهێتە نیاسین. ئەڤ چەندە پێدڤی ب چاكسازیەكا رهوڕیشالان هەیە چ د پرۆگرامێن پەروەردەیی یان گۆتارا سیاسی و دابەشكرنا دەستهەلاتان دا و دارشتنا هزرا نەتەوەیی یا نوی هەیە كو تێدا كورد، عەرەب، توركمان، ئاشوری و كاكەیی…هتد, هەست بكەن كو د نشتیمانەكێ هەمەلایەن دا دژین و نەمێهڤانن د وەلاتەكێ عەرەبی دا.
ل دۆر ڤی بابەتی، چەند بەربەستەك دهێنە پێش: نەبوونا میكانیزمەكا راست و دروست بۆ جێبەجێكرنا ماددا 140 كو دەربارەی دەڤەرێن كوردی دەرڤەی هەرێمێ، بڕینا بۆدجە و مووچەی و بكارئینانا وان وەك كارتەكا فشارا سیاسی، هەروەسا نەبوونا رۆلێ دادگەها فیدرالی یا دادپەروەرانە دەربارەی ناكۆكیێن هەرێمێ و بەغدا.
دیسا كاریگەری و رۆلێ دەڤەرێ، هەروەسا یێ نێڤدەولەتی، ئالۆزیێن زێدە كرین، توركیا هندەك جاران پشتەڤانیا كوردان دەت و هندەك جاران هێرشێ دكەتە سەر، ئیران هێزا خۆ دیار دكەت و دژایەتییا خۆ ب رێكا حەشدا شەعبی و دەستتێوەردانا حوكمەتا مەركەزی ل بەغدا و ئابووریا ئیراقێ ئاشكرا دكەت، و وەلاتێن زلهێز كورد وەك كارتەكا فشارێ بكاردئینن دژی بەغدا بۆ پاراستنا بەرژەوەندیێن خۆ نەوەك بۆ ب دەسڤەئینانا سەقامگیریێ ل ئیراقێ. ئەڤ بەلانسە، نشتیمانبوونا كوردان د كەتە بابەتەكێ ئالۆز و كورد د زۆنەكی دا دژیت كو بەرژەوەندی هەڤدوژ هەیە، نەكو نشتیمانەكا سەقامگیر و فرەنەتەوە.
نابیت كورد ب زۆری ئیراقی بیت؛ بەلكو ب ناسنامەیا خودان زمان و كارەكتەر و كولتوورێ تایبەتێ خۆ بهێتە نیاسین. وەلاتێ راستەقینە ئەوە نشتیمانبوونێ ل سەر تە نەسەپینیت، بەلكو ب خۆ ل دەف مرۆڤی دروست بكەت. ئەگەر ئیراقێ دڤێت ئێك نشتیمان بیت بۆ هەمی پێكهاتەیان، دڤێت خۆ ژ كەڤلوژانكێ تەقلیدی خلاس بكەت بۆ نەتەوەیەكا (فرە ناسنامە) و نەك تنێ كورد بەلكو هەمی پێكهاتەیێن هەڤبەش بن نەك مێهڤان.
