كـارتێكرنـا ژیـریـا چێگری ل سـەر مـاف و ئـازادیێن دەستووری
م. رۆمان خەلیل رەسول
جیهانا ئەڤرۆ ب پەیدابوونا ژیریا دەستكرد گوهۆرینێن مەزن ب سەرداهات. نە بتنێ بیاڤێ تەكنەلۆژی، ئابۆری، تەكنیكی شلقان كەفتێ، بەلكو دەولەت ب بنەمایێ دەستووری ژی ڤە كەفت بن كارتێكرنا ژیریا دەستكرد، دەستوورێن هەڤچاخ ل سەر بنەمایێ دیموكراتی و پاراستنا ماف و ئازادیان دهێن ئاڤاكرن، بنەمایێن گەوهەری یێن دەستووران یەكسانی، دادپەروەری، ئازادی و مافێ تایبەتمەندیێنە، ئەڤجا ئەگەر دەولەت ب رێكا دەستووری پاراستنا ماف و ئازادیێن هەڤوەلاتێن خوە نەكت، ئێدی ئەڤ بابەت ل بەر گەفانە ل سەر دەمێ ژیریا دەستكرد، ژ بەر هندێ ئەم پێدڤێ گەرەنتی، تێگەه و پێناسە، خواندن و شرۆڤكرنێن نوینە بۆ مافێن مرۆڤی.
ل دەمێ مرۆڤی ژیریا دەستكرد دروستكری خوە د نهالەكا كویردا دیت، چونكی ژیریا دەستكرد وەك ئالاڤەكێ سەربخوە، هزر و پێشبینیێ دكت، ترسا هندێ هەیە كو ژیریا دەستكرد ژ بن دەستێ مرۆڤی دەربكەڤـت، د ئەڤێ هاوكێشەیێ دا مافێن مرۆڤی چ خواندن بۆ دهێن كرن، ئەرێ ئەم دێ شێن ماف و ئازادیێن خوە گەرەنتی بكن؟ بۆ نمونە مافێ مرۆڤێ د پاراستنا تایبەتمەندیێن خوە دا ل سەر دەمێ ژیریا دەستكرد خواندن و دیتنەك دی بۆ دهێتەكرن، پرۆگرام و سیستەمێن پشتبەستنێ ل سەر ژیریا دەستكرد دكن رادبن ب كوم كرن و شرۆڤەكرنا رێژەكا مەزنا پێزانین و زانیارێن كەسی، چ د وارێ بازرگانی یان چاڤدێریێ دا یان هەتا د وارێ خواندن و ساخلەمیێ ژی دا، ئەڤ هەموو پێزانینە د دەستێن ژیریا دەستكرد دا دبن جهێ مەترسیێ و كەڤێ ل سەر بنەمایێ نهێنی و پاراستنا تایبەتمەندیێن مرۆڤی، ئەوێن ب دەستووری هاتین پاراستن، ژ لایەكێ دی، وەرگرتنا سەروسیما یان پەنچەمۆرا مرۆڤی بۆ بابەتێن تەكنیكی یێن سیستەم یان پرۆگرامێن ژیریا دەستكرد، رادەست بوونا مرۆڤی یە ب هەموو زانیاری و نهێنیێن خوە ڤە بۆ جیهانەكا رەش و نەدیار، و چاڤدێریكرنەكا بەردەوام.
ئەگەر ئێك ژ نموونێن دیتر بینن، ئازادیا رادەربرینێ و هزرێ، ئەڤ ئازادیە ب رێكا ژیریا دەستكرد كور و شاش دبت، چونكی خەوارزمیێن تۆڕێن جڤاكی هەتا ئاستەكێ باش پێزانینێن مرۆڤی وەردگرت د هەموو واران دا، و ل دویڤ دا ل گۆرەی ئەوان خەواریزمیكان چاڤدێری و كونترۆلا هزر و بیر و بۆچوونێن مرۆڤی دكت، ل دویڤ خواستەكێن سیستەمێ پرۆگرام كری پێزانیا پێشكێشی مە دكت، ئەڤجا چێ دبت بۆ هندناكرنا راستیەكێ ئەڤ خواریزمە بهێت ب كارئینان یان بۆ شێلیكرنا بوچوونا گشتی د بابەتەكێ سیاسی دا دیسا راستی مژدار ببت، و چ ئازادی د هزركرنێ و بۆچوونا گشتی دا نەمینت و د دەمەكێ دا دەستوور یێ گەرەنیتا ئەڤێ ئازادیێ دكت، ئەرێ ب دەقێن هشكێن دەستووری ئەم دێ شێن ئەڤێ ئازادیێ بپارێزن؟
سەرەرای ئەڤان بەربەستێن بەرانبەر ماف و ئازادیێن مرۆڤی، ژیریا دەستكرد لایەنێ خوەیێ سپی ژی هەیە، ژیریا دەستكرد ب رێكا پرۆگرامێن خوە دشێت ببت ئالاڤەكێ ب هێز بۆ پێشڤەبرنا مافێن مرۆڤی و بەرقراركرنا دادپەروەریێ و بەرزراگرتنا بنەمایێ زەلالیێ، بۆ نمونە پێشڤەبرنا ژیریا دەستكرد د پرۆسێسا دەنگدانێ دا دێ پتر د خزمەتا خەلكێ و دیمۆكراتیێ دا بت، هەروەسا گرێدانا بابەتێن خواندن و ساخلەمیێ ب پرۆگرام و سیستەمێ ژیریا دەستكرد دێ پتر د خزمەتا مرۆڤایەتێ دا بت، ئەگەر ل گورەی پیڤەرێ رەوشتی و مرۆڤایەتێ هات بكارئینان، بەلێ ئەڤ چەندە پێدڤی ب گەرەنتیانە.
ب كورتی ل دوماهیێ دشێن بێژن ژیریا دەستكرد لایەیێ خوەیێ باش و خراپ هەیە، رویێ خوەیێ سپی و رەش هەیە، پێشكەفتنا ژیریا دەستكرنا پێشڤەبرنا بابەتێن ئابۆری، جڤاكی، سیاسی، و قانوونی یە ژبلێ بابەتێن تەكنەلوژی و تەكنیكی. دەستوور وەك قانوون پێدڤیە خوە ل دویڤ گوهۆرینێن جیهانی بگونجینت، چونكی ئەڤرۆ ژیریا دەستكرد بوویە ژیوارەك و پێدڤیە ل سەر هەموو ئاستان سەرەدەریی د گەل دا بهێتە كرن، ڤەدەربوونا قانوونێ ب گشتی و دەستووری ب تایبەت ژ بابەتێ ژیریا دەستكرد، ماف و ئازادیێن مرۆڤی دكەڤنە د مەترسیێ دا، ئەڤجا ژ بوو پاراستنا مافێن و ئازادیێن مرۆڤی باشتر ئەوە گەرنتیێن دەستووری یێن ماف و ئازادیان ل گۆرەی تێگەهێ ژیریا دەستكرد بهێت دانان، دو چاڤدێریا دادگەهێ هەبت ل سەر خەواریزم و سیستەمێن ژیری، و هەروەسا رەوشەنبیریا یاسایی د بۆاریێ ژمارە و ژیریا دەستكردا بهێت بەلاڤكرن، دوماهیێ دشێن بێژن پاشەرۆژا ماف و ئازادیێن مرۆڤی گرێدایی شیانێن باش یێن مرۆڤی نە د سەرەدەریكرنا ئەڤێ هێزا نەدیار دا، بكارئینانا هێزێ بۆ خزمەتا مرۆڤایەتیێ، نە بۆ مەرمێن ئایدلۆژی و سیاسی.
