ڤه‌هاندنا ههلبهستێ ل دویڤ تیپێن ئه‌بجه‌دی
ئیسماعیل بادی
ڤه‌هاندنا هه‌لبه‌ستا كلاسیك ب هه‌ر زمانه‌كێ هه‌بیت، ب گه‌له‌ك شێوازان هاتییه نڤیسین، ژبلی كێشه‌یێن عه‌رووزێن عه‌ره‌بی یێن خه‌لیلێ كوڕێ ئه‌حمه‌دێ فه‌راهیدی، هه‌لبه‌ستڤانێن جودا – جودا ل دویڤ شییانێن خۆ، هنده‌ك جۆر و ره‌نگ و شێوازێن دیتر ئافراندینه، تایبه‌ت ژی د وارێ كێش و سه‌روایێ دا.
ئێك ژ ئه‌وان شێوازان، نڤیسین و ڤه‌هاندنا ههلبهستێ یه ل دویڤ رێزبه‌ندییا پیتێن ئه‌بجه‌دی یێن عه‌ره‌بی، كو ل ده‌ستپێكا رێزا ئێكێ ژ ههلبهستێ ب پیتا (أ) ده‌ستپێدكه‌ت و پاشی ل دویڤ دا پیتا (ب) و هه‌تا دگه‌هته پیتا (ی)ائێ. ڤێجا ئه‌و هه‌لبه‌ست چ مه‌سنه‌وی بیت یان چارینه و جۆرێن دیتر بن.
(د. عه‌زیز گه‌ردی) به‌حسێ دو جۆرێن سه‌روایێ دكه‌تن، یا ل ده‌ستپێكێ كو دبێژتێ (سه‌روای سه‌ره‌تا/ سه‌روایا ده‌ستپێكێ) ب پیتێن ئه‌بجه‌دی، نموونه‌یه‌ك ژ ڤه‌هاندنا ئه‌حمه‌دێ خانی بۆ ئینایه:
ئه‌علایێ دكه‌ت ب قه‌هرێ ئه‌دنا
ئه‌دنایێ دكه‌ت ب لوتفێ ئه‌علا
یان ئه‌و په‌یڤێن ده‌ستپێكێ پرت یان ده‌نگێ به‌راهییێ وه‌كی ئێكه، ئه‌ڤ دیارده‌یه ل شێوه‌یێ نه‌بزوێنا (alliteration) ئینگلیزی خۆ دبینیت، ئیبراهیم ئه‌فخه‌می هه‌لبه‌سته‌كا درێژ هه‌یه، هه‌می ده‌نگێن ئه‌لیف بێتكێ كرینه ده‌ستپێك بۆ هه‌ر ده‌نگه‌كی و كۆمه‌كا دێران نڤیسینه، كو هه‌می ب ئێك ده‌نگ ده‌ست پێ دكه‌ن، هه‌لبه‌ستا وی پارچه‌یا (أ) یازده دێره و ئه‌وێن دیتر ژی ژماره‌یا دێران دهێته گۆهۆڕین (سه‌روا، 1999، ل88).
ل دۆر ڤی شێوازی؛ (دكتۆر مه‌سعود جه‌میل ره‌شید) دبێژیت: (ژ لایێ په‌یڤانڤه د شییان دایه بێژین: سه‌روا ئه‌و په‌یڤن یێن سه‌ر ئێك دهێن و پڕانییا جاران دكه‌ڤنه دووماهیا نیڤه‌دێرێن هۆزانێ، به‌لێ دبیت هنده‌ك جاران د ده‌ستپێكا یان ناڤه‌راستا نێڤه‌دێران ژی دا دیار ببن. (كێش و سه‌روا د هۆزانا كوردیدا، 2017، ل155).
د ناڤ ملله‌تێن رۆژهه‌لاتی دا، تایبه‌ت عه‌ره‌ب و فارسان دا، كو زانا و مه‌لایێن كورد د وان زمانان دا دخواند د شه‌هره‌زا بوون. له‌وا كارتێكرن ل وان هاتییه كرن و ب ئێك دو داخبار بووینه، هژماره‌كا باش یا هه‌لبه‌ستڤانێن كورد ئه‌ڤ جۆرێ ههلبهستێ نڤیسییه.
هنده‌ك شاعرێن عه‌ره‌ب یێن هه‌ڤچه‌رخ ئه‌ڤ جۆرێ ههلبهستێ نڤیسییه، وه‌كی عه‌بدولصاحب عوبه‌ید حللی، ده‌مێ (مه‌والی) كو جۆره‌كێ شعرا عه‌ره‌بی یه دنڤیسی، وی په‌یره‌وا ڤی جۆرێ ههلبهستێ كرییه، ئانكو خۆ ب پیتێن ئه‌بجه‌دی ڤه گرێدایه و هه‌تا دووماهییێ به‌رده‌وام بوویه، كو ب دیتنا (دكتۆر ره‌زا محسن حه‌موود)، كه‌سێ به‌ری ڤێ شاعری ئه‌ڤ جۆرێ شعرێ نه نڤیسی یه(الفنون الشعریە غیر المعربە، 1976، ص171).
هه‌لبه‌ستڤانێن كورد زێده‌تر ژ شاعرێن ناڤدار یێن عه‌ره‌بان نڤیسییه، چونكو خواندنا كوردان ل حوجره و مه‌دره‌سه‌یێن دینی، زێده‌تر گرێدایی په‌رتووكێن دینی و موسلمانه‌تیێ و ره‌وانبێژییا زمانێ عه‌ره‌بی بووینه و كارتێكرن ل وان هاتییه كرن، له‌وان دێ بینین هژماره‌كا مه‌زن یا شاعران ئه‌ڤ جۆر و شێوازێ ههلبهستێ نڤیسییه.
دێ چه‌ند شاعرێن عه‌ره‌ب ده‌ستنیشان كه‌ین، كو ئه‌ڤ شێوازه نڤیسی بیت، ل دویڤ پیتێن ئه‌بجه‌دی، هه‌ر چه‌نده دبیت شاعرێن هه‌ڤچه‌رخ بن، ئانكو نه ژ كلاسیكێن چه‌رخێن به‌رێ نه.
شاعرێ عه‌ره‌ب (شێخ ئەحمەد دوڕ عاملی)، د هه‌لبه‌سته‌كا خۆ دا دبێژیت:
( ألف) أمیر المۆمنین أبو الحسن
( با‌‌و) بێ‌یە حسنه العقل افتتن
( تا‌‌و) تعالی واعتلی متن العلی
( پا‌و) پری نعلیه معفرە الوجن
هه‌كه لێنێڕینه‌كێ ل هه‌لبه‌ستا كوردی بكه‌ین، دێ ل ناڤ دیوانێن هه‌لبه‌ستڤانێن كورد گه‌له‌ك هه‌لبه‌ستان بینین، كو ئه‌ڤ جۆره شێوازه بكارئینایه. هه‌روه‌سا د هه‌ردو شێوه‌زارێن كوردی دا هه‌نه. وه‌كو هه‌لبه‌ستڤان (سیاهپۆش، فه‌قێ قادری هه‌مه‌وه‌ند، شێخ ئه‌حمه‌دێ فه‌قیر،
یوسف ته‌رخان و گه‌له‌كێن دیتر.
سیاهپۆش:
سیاهپۆش ئێكە ژ هوزانڤانێن ناڤدارێن كلاسیكی یێن كورد، ب زارێ كرمانجی بەیت و هۆزانێن خۆ ڤەهاندینە، هەر چەندە گەلەك ژ ژیانا وی نەهاتییە زانین، لێ وەكو هندەك ڤەكۆله‌ران هزر دكەن، ئەو ل سالا 1831 زا. چوویە بەر دلۆڤانیا خودێ. ژ هۆزانڤانێن بەراهییێ بوو ل دەڤەرا سلیڤان وی دەست ب نڤیسینێ كری. د هۆزانێن خۆ دا ب ناسناڤێ (سیاهپۆش)، یان (سیا پۆش، سیەهپۆش) خۆ دایە نیاسین.
سیاهپۆش د هه‌لبه‌سته‌كا خۆ دا مه‌دحێن خۆ دكه‌ت كو كه‌س نه‌شیایه وه‌كی وی ڤان پیتێن ئه‌بجه‌دی ڤه‌هوینیت، له‌وا دبێژیت:
ئەلیف «الله لا الە إلا هو» د مەعنایێ
بەرائەت پر موشەووەش تێ ژ خالا نوقتەیا بائێ
تەبارەك خوەندی حەرفێ تا ژ حوسنا ئەحسەنا دلبەر
وەكی «پم استوی» رەمزەك قەلەمدا نوقتەئێن پائێ
جەمالا «جیم والنجم» وەكی پەروانە ئەز صۆهتم
وەكی حائێن د «حامیم»ان حەیاتا جاویدان دائێ
(دیوان جامع، دیاربكر-2004، ل386- 388)
فەقێ قادری هه‌مه‌وه‌ند، ناڤێ وی (عەبدولقادر) کوڕێ ڕەسوول کوڕێ جوامێره، د سالا ١٨٣٠ێ دا ل بازیان ژ دایک بوویە و سەر ب خێلا هەمەوەند بوو، د هه‌لبه‌سته‌كا خۆ دا دبێژیت:
(بێ) باقی، به‌دیع ئه‌رچ و سه‌ماوات
به‌یه‌ك نوقگه صونع سازان مه‌وجوودات
(تێ) ته‌ختش که‌ونه‌ین تاج لامه‌کان
که‌س نه کونهـ ژات نه‌دارۆ نیشان
(پێ) په‌مه‌ره‌ی ژات په‌بت صیفاته‌ن
عاله‌م جه په‌نای صیفاتش ماته‌ن
(جیم) جه‌بباریش جیلوه‌ی دو جیهان
میزان و صیراگ، جه‌حیم و جینان
(كۆمه‌ڵه‌ی شیعری فه‌قێ قادری هه‌مه‌وه‌ند، به‌غدا- 1980، ل109).
د ڤه‌كولینه‌كا به‌رفره‌هـ دا، دێ زێده‌تر ل دۆر ڤی بابه‌تی نڤیسین و پتر نموونه‌یان ژ ئه‌ده‌بیاتا كوردی به‌رچاڤ كه‌ین.
ژێده‌ر:
١- د. عه‌زیز گه‌ردی، سه‌روا، بڵاوكار ئاراس 2، چاپی یه‌كه‌م، هه‌ولێر- 1999، ل88.
٢- د. مه‌سعود جه‌میل ره‌شید، كێش و سه‌روا د هۆزانا كوردیدا، ده‌زگه‌هێ نالبه‌ند یێ چاپ و وه‌شانێ، چاپا ئێكێ، هه‌ولێر- 2017، ل155.
٣- الدكتور رضا محسن حمود، الفنون الشعریە غیر المعربە، الجز‌ء اڵاول – الموالیا، بغداد- 1976، ص171.
٤- ملا احمد حلمی القوغی الدیاربكری، دیوان جامع، دیاربكر-2004، ل386- 388.
٥- مه‌لا عبدالكرمی مدرس و فاتح عبدالكریم، كۆمه‌ڵه‌ی شیعری فه‌قێ قادری هه‌مه‌وه‌ند، چاپی یه‌كه‌م، كۆڕی زانیاری كورد، به‌غدا- 1980، ل109.
