مه‌ره‌م ژ پرۆژێن راستڤه‌كرنا یاسا سه‌رۆكایه‌تیا كوردستانێ چیه؟
ل روینشتنا 23ی خزیرانا 2015ـێ یا په‌رله‌مانێ كوردستانێ ژلایێ هنده‌ك لایه‌نێن سیاسی ل كوردستانێ پێشێلكاریا سیسته‌مێ سازانا سیاسی ل كوردستانێ هاته‌كرن و چوار پرۆژه هاتنه پێشكێشكرن بۆ راستڤه‌كرنا یاسا سه‌رۆكایه‌تیا هه‌رێما كوردستانێ یا ژماره 1 یا سالا 2005ـێ، ب ئه‌ڤی ره‌نگی:
پرۆژێ ئێكێ: ژلایێ 23 ئه‌ندامێن بزاڤا گوران هاته پێشكێشكرن.
پرۆژێ دووێ: ژلایێ هه‌ر 18 ئه‌ندامێن لیستا ئێكه‌تیێ هاته پێشكێشكرن.
پرۆژێ چوارێ: ژلایێ 15 ئه‌ندام په‌رله‌مانان هاته پێشكێشكرن، 12 ئه‌ندامێن ئێكه‌تیێ و 2 ئه‌ندامێن كۆمه‌لا ئیسلامی و 1 ئه‌ندامێ گۆران بوو.
پرۆژێ سیێ: ژلایێ 21 ئه‌ندامێن په‌رله‌مانی هاته پێشكێشكرن، 10 ئه‌ندامێن ئێكگرتوو و 6 ئه‌ندامێن كۆمه‌ل و 5 ئه‌ندامێن گوران بوون.
هه‌ر چه‌نده چوار پرۆژهیێن ژێك جودانه و جودا هاتینه پێشكێشكرن، به‌لێ ئه‌گه‌ر خواندنه‌ك بۆ بهێته‌كرن دێ ب ئاشكرایی وه‌كی رۆژێ دیار بیت كو هه‌ر چوار پرۆژه د ناڤه‌رۆكا خۆ دا وه‌كی ئێكن ژبلی هنده‌ك جوداهیێن بچویك یێن گه‌وهه‌ری كۆ كارتێكرنێ ل جه‌وهه‌رێ پرۆژه‌ی نه‌كه‌تن پێخه‌مه‌ت ژێك جوداكرنا پرۆژه‌یان و هه‌ر چوار پرۆژه بۆ ئێك مه‌ره‌م هاتینه پێشكێشكرن و هه‌ر چوار پرۆژه ته‌كه‌ز لسه‌ر دوو خالێن گرنگ كریه ب ئه‌ڤی ره‌نگی:
ئێك: هه‌ر چوار پرۆژه هاتینه نڤیسین پێخه‌مه‌ت نه‌هێلانا ده‌ستهه‌لاتێن سه‌رۆكێ هه‌رێما كوردستانێ و زێده‌تر سه‌رۆكه‌كێ ته‌شریفاتی و كارتونی یێ بێ ده‌ستهه‌لات بیت وه‌كی سه‌رۆكێ ئه‌ڤرۆ یێ عیراقێ و ل خواندنا پرۆژه‌یان دێ ئه‌ڤه بۆ ته ب ئاشكرایی دیار بیت.
دوو: هه‌ر چوار پرۆژه بزاڤه‌كن بۆ رێكه گرتنێ ل خه‌لكێ كوردستانێ كو دده‌نگدانا گشتی یا راسته‌وخۆ و نهێنی دا سه‌رۆكێ خۆ هه‌لبژێرن و د ناڤه‌رۆكا ئه‌ڤان هه‌ر چوار پرۆژه‌یان دا شێوازێن جودا و رێكێن نوی هاتینه‌دانان بۆ ده‌ستنیشانكرنا سه‌رۆكێ هه‌رێما كوردستانێ و هه‌میان خۆ ژ ئه‌وێ خالێ ڤه دزی یه كو سه‌رۆك ژلایێ خه‌لكێ كوردستانێ ڤه راسته‌وخۆ بهێته هه‌لبژارتن.
ئه‌گه‌ر خواندنه‌كا كورت بكه‌ین بۆ هه‌ر چوار پرۆژه یاسایێن هه‌ر چوار لایه‌نێن سیاسی (گوران، ئێكه‌تی، ئێكگرتوو و كۆمه‌لێ) پێشكێشكرین ب ئه‌ڤی ره‌نگێ ل خوارێ دێ ئه‌ڤ چه‌نده یا ئاشكرا بیت:
پرۆژێ تایبه‌ت یێ فراكسیونا گۆران:
د ئه‌ڤی پرۆژه‌ی دا بۆ نه‌هێلانا ده‌ستهه‌لاتێن سه‌رۆكێ هه‌رێما كوردستانێ، ده‌ستهه‌لاتا سه‌رۆكێ هێزێن چه‌كدار ژ سه‌رۆكێ كوردستانێ ڤه‌گوهاستی یه بۆ سه‌رۆكێ جڤاتا وه‌زیران، هه‌ر دیسان د پرۆژه‌ی دا بێ شێوازێ هه‌لبژارتنا سه‌رۆكی ده‌ستنیشان بكه‌تن ئێكسه‌ر دبێژیت دێ د ماوه‌یێ 40 رۆژا پشتی هه‌لبژارتنێن په‌رله‌مانی دێ په‌رله‌مان سه‌رۆكی هه‌لبژێریت و ئه‌ڤه ئه‌وێ دگه‌هینیت كو ب ده‌نگێن 50+1 ژ ده‌نگێن په‌رله‌مانتاران ئانكو 56 ده‌نگان دشێن سه‌رۆكی ده‌ستنیشان بكه‌ن و ئه‌گه‌ر هه‌ڤدژ نه‌بوون ب كێمتر ژی د قوناغێن دووێ یێن هه‌لبژارتنێن سه‌رۆكی دا ژلایێ په‌رله‌مانی ڤه، هه‌روه‌سا مافێ زڤراندنا یاسایێ ژلایێ سه‌رۆكێ كوردستانێ ڤه بۆ په‌رله‌مانی هاتیه وه‌رگرتن ب هه‌مان شێوازێ پۆستێ سه‌رۆكێ عیراقێ و سه‌رۆكی مافێ زڤراندنێ یێ هه‌ی و ئه‌گه‌ر په‌رله‌مانی بێ ئاماژه ب رێژه‌یا زۆرتر بهێته دان ب هه‌مان ده‌نگان بهنێرته‌ڤه و ئیمزا بكه‌ت و ئیمزا نه‌كه‌تن دێ هێته هژمارتن یاسا و یا هاتیه په‌سه‌ندكرن، و نه‌هێلانا دامه‌زراندنا پله‌یێن سه‌ربازی كو مافێ سه‌رۆكێ هه‌رێمێ بوون و ڤه‌گه‌راندنا ئه‌وان ب پێشنیارا جڤاتا وه‌زیران و ب رازه‌مه‌ندیا په‌رله‌مانێ كوردستانێ، و هه‌ر دیسان مافێ هه‌لوه‌شاندنا په‌رله‌مانی بتنێ وه‌كی رسومات داینه سه‌رۆكی ئه‌گه‌ر ئه‌و ماف نینه بشێت بهه‌لوه‌شینیت، د ئه‌ڤی پرۆژه‌ی دا ژبلی پۆستێ سه‌رۆكێ هه‌رێمی كه‌زاختیه ژ ده‌ستهه‌لاتان و هێلایه پۆسته‌كێ بێ ده‌ستهه‌لات دوو جێگرێن سه‌رۆكی دێ ب ده‌نگێن په‌رله‌مانتاران هێنه ده‌ستنیشانكرن.
پرۆژه‌یێ تایبه‌ت یێ فراكسیونا ئێكه‌تیێ:
ئه‌ڤ پرۆژه گه‌له‌ك یێ جودا نینه ژ پرۆژه‌یێ گوران و د ناڤه‌رۆكا خۆ دا گه‌له‌ك نێزیكی ئێكن و د ئه‌ڤی پرۆژه‌ی ژی دا ماوه‌یێ كارێ سه‌رۆكایه‌تیێ ب خۆلا په‌رله‌مانی ڤه به‌ستی یه و دیار نه‌كریه چه‌ند خۆلا سه‌رۆكی مافێ خۆ هه‌لبژارتنێ هه‌یه، به‌لكو هێلایه ڤه‌كری و ل دویف پرۆژه‌ی هه‌ر كاندیده‌كی هندی بڤێت مافێ خۆ كاندیدكرنێ یێ هه‌ی، د ئه‌ڤی پرۆژه‌ی دا ژی یا خۆ ژ شێوازێ هه‌لبژارتنا سه‌رۆكی ژلایێ گه‌لی ڤه و ئه‌و د پرۆژێ خۆ دا ل شێوازه‌كێ دی دگه‌رهن بۆ ده‌سنیشانكرنا سه‌رۆكێ كوردستانی یێ جودا بیت ژ هه‌لبژارتنا سه‌رۆكی ژ لایێ خه‌لكی ڤه ب راسته‌وخۆ ئه‌و ژی سه‌رۆك دێ هێته ده‌ستنیشانكرن ژ ده‌نگێن 3/2 ژ ده‌نگێن ئه‌ندامێن په‌رله‌مانێ كوردستانێ و ئه‌ندامێن جڤاتا نووینه‌رێن عیراقێ یێن كوردستانێ و ئه‌ندامێن جڤاتێن پارێزگه‌هان ل كوردستانێ، ئه‌و ژی وه‌كی پرۆژه‌یێ گوران یێ دی دبێژیت ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ رێژه نه‌ئینا هه‌ردوو سه‌ركه‌فتیێن ئێكێ بۆ جارا دووێ دێ ده‌نگدانێ كه‌ن و كێ پتر بر ئه‌وه ئانكو ئه‌ڤه ژی ئه‌وێ دگه‌هینیت كو 50+1 نه مه‌رجێ ده‌ستنێشانكرنا سه‌رۆكێ هه‌رێمێ دا، د ئه‌ڤی پرۆژه‌ی دا دبێژیت ئه‌گه‌ر ئێك كاندید بیت دڤێت 3/2 ده‌نگێن په‌رله‌مانی بده‌ستڤه بینیت و ئه‌گه‌ر نه ئینان دێ دووباره ده‌نگدانێ كه‌ن و وه‌كی مه گوتی یێ زوترین ده‌نگ ئینان ئانكو هه‌ر هه‌مان كه‌س چه‌ند ده‌نگ ژی هه‌بن دێ هێته هژمارتن سه‌رۆكێ كوردستانێ.
سه‌ره‌رایی هندێ د ئه‌ڤی پرۆژه‌یی دا مافێ خۆ كاندیدكرنێ بۆ خه‌لكی بگشتی ژێ هاتیه ستاندن و دبێژیت هه‌ر كاندیدیه‌كێ نه ئه‌ندامێ په‌رله‌مانی یێ ده‌ركه‌فتی بیت د په‌رله‌مانی دا ئانكو دڤێت ئێكه‌م جار وه‌كی ئه‌ندام په‌رله‌مان خۆ به‌ربژار بكه‌تن و پاش ل قوناغا دووێ بۆ سه‌رۆكایه‌تیا كوردستانێ خۆ ب هه‌لبژێریت و ئه‌گه‌ر ئه‌ندامێ په‌رله‌مانی نه‌بوو دڤێت ب كێمی 15 ئیمزایێن ئه‌ندامێن په‌رله‌مانێ كوردستانێ بخۆ كوم بكه‌تن هه‌تا بشێت خۆ كاندید بكه‌تن، ب ئه‌ڤی ره‌نگی كاندیدێن سه‌ربه‌خۆ و بێ لایه‌ن و نه د چارچوڤێن چ لایه‌نێن سیاسی دا نابیت به‌ربژێر بن بۆ سه‌رۆكایه‌تیا كوردستانێ ل دویف ئه‌ڤی پرۆژه‌ی، هه‌ر دیسان مافێ زڤراندنا یاسایان نامینیت سه‌رۆكێ هه‌رێمێ و بزڤرینیت ئه‌گه‌ر تێبینی لسه‌ر هه‌بوو وه‌كی فیلته‌ره‌كێ یاسایی ژی بێ به‌ربه‌ست په‌رله‌مان دشێت فرێكه‌ته‌ڤه و ئیمزا بكه‌ت یان ئیمزا نه‌كه‌ت بۆ ماوه‌یێ پاش 15 رۆژا دێ هێته به‌لاڤكرن و دێ هێته هژمارتن یاسا و هه‌مان رێره‌وێ سه‌رۆكێ عیراقێ، و مافێ هه‌لوه‌شاندنێ د ئه‌ڤی پرۆژه‌ی دا ژی سه‌رۆكی نینه به‌لكو چه‌ندین به‌ربه‌ست داناینه به‌ر كو نه‌شێت بهه‌لوه‌شینیت، هه‌روه‌سا فه‌رماندێ گشتی یێ له‌شكرێ كوردستانێ و هێزێن ناڤخۆ ژ سه‌رۆكێ كوردستانی هاتیه وه‌رگرتن و داینه سه‌رۆكی جڤاتا وه‌زیران و باشه ئه‌گه‌ر سه‌رۆك ل دویف ئه‌ڤی پرۆژه‌ی ژلایێ په‌رله‌مانی ڤه بهیته گازیكرن و هه‌می لێپرسینه‌كێ دگه‌ل بكه‌تن و باوه‌ری ژێ بهێته وه‌رگرتن، بۆچی ئه‌ڤ ده‌ستهه‌لاته ژی دگه‌ل یێن دی دده‌ستێ سه‌رۆكێ جڤاتا وه‌زیران دا كومڤه ببن!
پرۆژه‌یێ تێكه‌لێ ئێكه‌تیێ و كومه‌لا ئیسلامی و گۆران:
د ئه‌ڤی پرۆژه‌ی دا ب هه‌مان شێوێ پرۆژهیێن بوری پێداگری ل سه‌ر ده‌ستنیشانكرنا سه‌رۆكێ كوردستانێ كریه ژلایێ په‌رله‌مانێ كوردستانێ ب ده‌نگێن په‌رله‌مانتارێن كوردستانێ ب رێژه‌یا 3/2 و ئه‌گه‌ر چ كاندیدا د هه‌ڤركیێ دا ده‌نگێن پێدڤی ب ده‌ستڤه نه‌ئینان بۆ قوناغا دووێ دێ هه‌ر دوو سه‌ركه‌فتیێن پتریا ده‌نگان هه‌ین چنه هه‌ڤركیێ و ل قوناغا دووێ كێ پرانی بر ئه‌و دێ وه‌كی سه‌رۆكێ كوردستانی هێته ده‌ستنیشانكرن، و دیسان ل ئه‌ڤی پرۆژه‌ی ژی به‌ربه‌ست یێن داناینه به‌ر خۆ كاندیدكرنا خه‌لكێ بێ لایه‌ن و سه‌ربه‌خۆ و دبێژیت و كاندیدێ خۆ به‌ربژێر بكه‌ت دڤێت ئێك ژ ئه‌ڤان هه‌ر سێ مه‌رجان دگه‌ل دا هه‌بیت:
– دڤێت پشتگریا چارێكا ئه‌ندامێن په‌رله‌مانێ كوردستانێ هه‌بیت.
– دڤێت سێكا ئه‌ندامێن جڤاتا پارێزگه‌هه‌كێ هه‌بیت.
– دڤێت 5000 هزار ئیمزایێن هاولاتیێن كوردستانێ بۆ خۆ كاندیدكرنێ هه‌بن.
ل دویف ئه‌ڤی پرۆژه‌ی سه‌رۆكێ هه‌رێمێ ئێك جار مافێ زڤراندنا یاسایێ بۆ په‌رله‌مانی یا هه‌ی و په‌رله‌مان دشێت ب ده‌نگێن زوریا ره‌ها ئه‌ڤێ به‌ربه‌ستێ ده‌رباس بكه‌تن و پاش 15 رۆژا ب ئیمزاكرن یان نه ئیمزاكرنێ دێ ئه‌و یاسا كه‌ڤیته كاری و وه‌كی یاسا هێته هژمارتن، هه‌روه‌سان ل روویێ ده‌ستهه‌لاتان ڤه سه‌رۆكێ كوردستانێ بتنی ل هه‌لكه‌فت و ته‌شریفاتان سه‌رۆكێ هێزێن چه‌كداره و ئه‌گه‌ر نه سه‌رۆكێ جڤاتا وه‌زیران دبیته سه‌رۆكێ هێزێن چه‌كدار ل كوردستانێ و مافێ پێدانا پله‌یێن له‌شكری ژی هه‌ر ئه‌و دده‌ن.
پرۆژه‌یێ تێكهه‌لێ ئێكگرتوو و كۆمه‌لێ و گۆران:
د ئه‌ڤی پرۆژه‌یی دا سه‌رۆكی گشتی یێن هێزێن چه‌كدار بتنێ یێ كریه پروتوكولی و یێ دی یی دایه سه‌رۆكی جڤاتا وه‌زیران، و د ئه‌ڤێ پرۆژه یاسایێ دا وه‌كی یێن دی شێوازێ ده‌ستنیشانكرنێ ژلایێ ئه‌ندامێن په‌رله‌مانی ڤه دێ سه‌رۆكێ كوردستانێ هێته ده‌ستنیشانكرن ب ده‌نگێن زورینه‌ها ره‌ها و بێ ئاماژه ب هندێ بده‌تن ئه‌گه‌رك كاندیدی ئه‌و ده‌نگ نه‌ئینان دێ ب چ شێواز هێته هه‌لبژارتن، كو چ رێكێن دی نه‌داناینه و كێماتی یێن تێدا بێ گۆمانه ئه‌و ده‌نگ پرانیا جاران بده‌ستڤه ناهێن ئایه دێ كوردستان مینته بێ سه‌رۆك!
ئه‌وێن باس ل خه‌رجیێن زێده دكه‌ن بۆ هه‌لبژارتنێن سه‌رۆكێ كوردستانی دڤێت بزانن دێ ئه‌و ژی دگه‌ل په‌رله‌مانی هێته ده‌ستنیشانكرن و هه‌مان پێرابوونن و چ كولفه‌یه‌كا وه‌سا مه‌زن نابیت ل سه‌ر حكومه‌تێ كو سه‌رۆكی ژی بینته ناڤ خه‌لكی ژبه‌ركو د ئه‌ڤان پرۆژه‌یان دا ماوه‌یێ چوار سالێن سه‌رۆكی ب خولا په‌رله‌مانی ڤه دگرێده‌ن و ئانكو دێ د ئێك رۆژ و ده‌م دا هه‌لبژارتن هێنه ئه‌نجام دان.
ئه‌ڤه خواندنه‌كا كورت بوو بۆ هه‌ر چوار پرۆژه یاسایان كو سه‌ره‌رایی هندێ ئه‌ڤه پرۆژه‌نه و دێ چنه لێژنا یاسایی و ئه‌وان ژی دیتن و بۆچوونێن خۆ هه‌نه به‌لێ هه‌ر سێ پرۆژه د ناڤه‌رۆك و جه‌وهه‌رێ خۆ دا ئێك بووینه و ئارمانج سه‌ره‌كی ژ هه‌ر چوار پرۆژه‌یان ئه‌و هه‌ردوو خالێن ل ده‌ستپكێ مه دیاركرین و ژبه‌ركو پرانیا به‌ندێن هه‌ر چوار پرۆژه‌یان وه‌كی ئێكن و لێك نێزیكیه‌ك یا هه‌ی و د هه‌ر چوار پرۆژه‌یان دا یێن راستڤه‌كرنا یاسا سه‌رۆكایه‌تیا كوردستانێ باس ل شێواز و پێكهاته‌یێ حكومه‌تا كوردستانێ هاتیه‌كرن و تێكهه‌لیه‌ك په‌یدا بوویه و میكانزما دروستبوونا حكومه‌تا كوردستانێ د پرۆژه یاسایێ سه‌رۆكایه‌تیا كوردستانێ دا هاتیه باسكرن و ل یاسا كه‌ڤن یا ژماره 1 یا سالا 2005 گه‌له‌ك ب باشی ئه‌و هه‌ردوو بابه‌ت ژێك هاتینه جوداكرن و زێده‌تر میكانزما پێكئینانا حكومه‌تا كوردستانێ په‌یوه‌ندی ب هه‌لبژارتنێن په‌رله‌مانێ كوردستانێ ڤه هه‌نه و دڤێت پشكه‌ك بیت ژ ئه‌وێ یاسایێ ژبه‌ركو حكومه‌ت لسه‌ر ئه‌نجامێن په‌رله‌مانی د هێته پێئكئیانان نه یێن سه‌رۆكایه‌تیێ.
ده‌رفه‌تێن وه‌به‌رهه‌م هێنانێ ل رۆژهه‌لاتا ناڤین : بارگرانی یا مێژووی ب هێزتره ژ لوژیكا سه‌رمایه‌داریێ
د. هاشم زیباری*
گوَڤارا ئیكونومیست یا بریتانی ل ژمارا خویا دوماهیێ بابه‌ته‌كێ گرنگ سه‌باره‌ت رۆژهه‌لاتا ناڤین به‌لاڤه‌كریه وه‌ك ده‌ڤه‌ره‌كا زه‌نگین ب ده‌رفه‌تێن وه‌به‌رهه‌م هێنانێ سه‌ره‌رایی ئه‌و قه‌یرانێن جوَر وجوَر كو وه‌لاتێن ده‌ڤه‌رێ دناڤ دا د بورن. گوڤارێ ئاماژه كری یه وێ ئێكێ كو ده‌ڤه‌ر یا ده‌وله‌مه‌نده ب سامانێن نه‌فت و گازێ كو دێ یا ڕاكێشه‌ر بیت سه‌باره‌ت پیشه‌سازیێن سه‌ره‌كی مینا بتروكیمیاویات وحه‌لاندنا ئه‌له‌منیومێ، وحكومه‌تێن وه‌لاتێن ده‌ڤه‌رێ ب تایبه‌تی ئه‌ڤێن ئارامی ناڤ دا هه‌یه هه‌ول و پێكولا دكه‌ن ژ پێخه‌مه‌ت ڕاكێشانا كومپانیێن بیانی بو مه‌به‌ستا سه‌رمایه‌گوزاریێ نه‌خاسمه كو ده‌ڤه‌ر یا ده‌وله‌مه‌نده ب سامانێن سرۆشتی و مرۆڤی وزێده‌بوونا سه‌رژمارێ كو دبیته بازاره‌كێ باش بو كومپانیێن جیهانی.
لێ بارۆدوخێ ده‌ڤه‌رێ ب شێوه‌یه‌كێ یه كو زه‌حمه‌ته عه‌قلێ رۆژئاڤایی ژێ تێبگه‌هیت چونكه وه‌كو گوَڤارێ ئاماژه پێكری نه وه‌كو بابه‌ته‌كێ باوه‌رناما ماسته‌رێ یه دبیاڤێ كارگێری كار دا، له‌ورا دیراسه‌تكرنا مه‌ترسیێن سیاسی (نموونه عیراق وسوریا) و كلتورێ مێژوویێ تایبه‌ت ب ده‌ڤه‌رێ ڤه كاریگه‌رتره ژ هه‌ر تشته‌كێ دی چونكه ب نێزیكترین ده‌رفه‌ت دا، كاریگه‌ری ئه‌وان فاكته‌را ره‌وشا ئه‌ڤان وه‌لاتان دگوهوریت ژ ده‌ڤه‌ره‌كا باش بو سه‌رمایه‌گوازری بو ده‌ڤه‌ركا ته‌ژی ناكوكی (نموونه لیبیا) چونكه دناڤبه‌را ماوه‌یه‌كێ كێم دا هه‌می نێرین هاتنه گوَهارتن ژ به‌ر تیرۆرێ وتێكچوونا ره‌وشا سیاسی.
یا ئاشكرایه كو وه‌لاتێن رۆژهه‌لاتا ناڤین پڕن ب هه‌می گرفتێن بازارێن ژ نوَی پێگه‌هیشتی، وه‌ك دامه‌زراوه‌یێن لاواز، ژێژخانه‌كا خراب، لێ سه‌ره‌رایی ڤێ ئێكێ زێده‌بوونا سه‌رژمارێ ل وه‌لاتێن ده‌ڤه‌رێ (تنێ وه‌لاتێن كه‌نداڤی نه‌بن) دبیته هوكارێ هه‌بوونا هێزه‌كا كاری یا زوَر و ئه‌رزان و ئه‌ڤ چه‌نده ژی ره‌نگه بشێتن قه‌ره‌بووی یا وێ پاشكه‌فتنێ بكه‌ت ژ ئه‌گه‌رێ هه‌بوونا دامه‌زراوه‌یێن لاواز و ژێرخانێن پاشكه‌فتی وخراب ل وان وه‌لاتان. لێ ل وه‌لاتێن كه‌نداڤی ئه‌ڤ هێزا مه‌ن یا مرۆڤی نینه ژ ئه‌گه‌رێ كێم بوونا رێژه‌یێن زێده‌بوونا سه‌رژمارێ له‌ورا كومپانیێن جیهانی مووچێن بلند دده‌نه خه‌ڵكی بو كاركرنێ، سه‌ره‌رایی كو خه‌لكێ رۆژئاڤا دێ ناچار بن سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل كلێگه‌هه‌كا مینا كه‌ن یا پێكهاتی ژ بارگرژیێن ئاینی ونه‌ته‌وه‌یی و تایفی، هه‌تا پێكهاتا سه‌رژمارێ یا زێده ل ده‌ڤه‌رێ نابیت پشبه‌ستنێ پێ بكه‌ین وه‌كو فاكته‌ركێ گرنگ ل بهێزكرنا ئابووریێ، چونكه رێژه‌ی یا زێده یا گه‌نجان رێكێ خوش دكه‌ت بو په‌یدابوونا نه‌سه‌قامگێری یا سیاسی وكومه‌لایه‌تی ل شۆَینا كو زێده‌بوونه‌كا بكاربرنێ دابین بكه‌ت (نموونه: وه‌لاتێ میسر كو سه‌رژمارا وێ 85 ملیون كه‌سه زێده‌باری كو شیایه تا ڕاده‌كێ باش وه‌به‌رهه‌م هێنانێن بیانی ڕابكێشته ناڤ وه‌لاتی دا، لێ ئێكه ژ هه‌ژارتین وه‌لاتێن ده‌ڤه‌رێ و نها رۆژهه‌لاتا ناڤین دابه‌شكری یه بو كومێن هه‌ڤدژێن ئێك، زێده‌باری نه‌بوونا رێككه‌فتنه‌كا بازرگانی یا تایبه‌ت ب وه‌لاتێن ده‌ڤه‌رێ، كو دبیته ئه‌گه‌رێ هه‌بوونا باواره‌كێ پارچه پارچه‌كری پتر ژ ژیّریا رۆژهه‌لاتێ ئاسیا.
ژ لایێ خوڤه، كومپانیێن رۆژئاڤایێ ۆی ب رۆی مه‌ترسیه‌كا ژنوَی په‌یدابووی ڤه دبنه‌ڤه ژ ده‌رئه‌نجامێن پێچه‌وانه یێن كو ژ ده‌رئه‌نجامێ هه‌لسوكه‌فتێن وان په‌یدادبن ل رۆژهه‌لاتا ناڤین. چونكه حكومه‌تێن وان ل وه‌لاتێن رۆژئاڤا شه‌ڕێ گه‌نده‌لیێ دكه‌ن، نموونه ئه‌مریكا سزایان ل دیف یاسا كریارێن گه‌نده‌لیی یا بیانی دسه‌پینیت، و بریتانیا یاسا نه‌هێلانا به‌رتیلخوارنێ توَندتر كری یه، لێ یا ب زه‌حمه‌ته مه‌رجێن ئه‌ڤان یاسایان دگه‌ل داب و نه‌ریتێن رۆژهه‌لاتا ناڤین بگونجن ل وه‌رگرتنا بوندێن بازرگانی ب ئاوایه‌كێ نه فه‌رمی، وتنێ داخازكرن ژ وه‌لاتێن عه‌ره‌بی ئه‌ڤان مه‌رجا بنڤیسن دهێته هژمارتن وه‌ك ئیهانه وره‌زیلكرن، وپاشان پێدڤی یه ل سه‌ر كومپانیا سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل ڤێ چه‌ندێ هه‌میێ بكه‌ن ب رێێ یا پیاده‌كرنا چالاكیێن بازرگانی دگه‌ل هه‌ڤالبه‌نده‌كێ ناڤخوَیی، لێ ل وه‌لاتێن رۆژئاڤا لایه‌نێن داده‌وه‌ری كومپانیا بناسكار دكه‌ت بو هه‌ر هه‌لسوكه‌فته‌كا كو هه‌ڤالبه‌ندێن وان ئه‌نجام دده‌ن بناڤێ كومپانیێن وان.
له‌ورا د راپۆرتا گوَڤارا ئیكونومیست دا هاتیه كو پێدڤی یه كومپانیێن بیانی هزرا وه‌به‌رهه‌م هێنانێ ل رۆژهه‌لاتا ناڤین ژ بیر بكه‌ن، كو تا راده‌كێ تشته‌كێ نه راسته سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل ڤی پرنسیپی دا بكه‌ن، چونكه دده‌مه‌كێ دا جیهانیبوون یا بوویه سه‌ركه‌فتنه‌ك بو لوژیكا وئایدیولوژیه‌تا سه‌رمایه‌داری یا رۆژئاڤایی ب سه‌ر پڕسگرێك وسنوورێن جوگرافی دا، لێ میراتێ مێژوویی ل رۆژهه‌لاتا ناڤین ب سه‌ر لوژیكا سه‌رمایه‌داریێ دا یێ زاڵه، و هه‌تا حكومه‌تێن ده‌ڤه‌رێ یێن ل دیف شیانا خوه هه‌ولا نه‌هێلانا ئاسته‌نگێن وه‌به‌رهه‌م هێنانێ دده‌ن و ئاسانكاریكرن ل پیاده‌كرنا چالاكیێن ئابووری ب ئاوایه‌كێ ب ساناهی، لێ په‌یدابوونا ناكوكیێن سیاسی وئایدیولوژی دێ كومپانیا پالده‌تن دوو جار هزربكه‌نه‌ڤه پێشی په‌نابرن بو وه‌به‌رهه‌م هێنانێ ل ده‌ڤه‌رێ.
