مافێن زارۆیان د ناڤبه‌‌را راگه‌‌هاندنا جیهانی و دستوور عێراقی دا

ل دووف راگه‌هاندنا جیهانی یا مافێن زاروَ و زوَربه‌ی یاسایێن عیراقێ وه‌‌سا زارۆ هاتیه‌‌ نیاسین كو ئه‌‌و كه‌سه‌ یێ هه‌‌ژده‌ بوهار ژ ژیێ خوه‌ تمام نه‌كرین، و ل گۆڕه‌ی بریارا ئه‌‌نجومه‌‌نێ نه‌‌ته‌وێن ئێكگرتی یا ژماره‌‌( 44/25 ) ل به‌‌روارا( 20/11/1989 ) ئه‌ڤ په‌یماننامه‌ هاتیه‌ ئیمزاكرن و په‌‌سه‌‌ندكرن، و ب فه‌‌رمی ل( 2 ) ئه‌‌یلولا سالا( 1990) هاتیه‌‌ جێبه‌جێكرن ، تێزانین ئه‌ڤ رێكه‌‌فتنامه‌‌ ژ (54) به‌ندێن یاسایی پێك دهێت، وحكومه‌‌تا عێراقێ ل دووف یاسا ژماره‌‌(3) یا سالا 1994 بوویه‌ ئه‌‌ندام د ڤێ رێكه‌فتنێ دا ، زێده‌‌باری هندێ هه‌‌ردوو پروتوكولێن سالا 2000 ئه‌‌وێن گرێدای ب مافێن زاروَیان ڤه‌ حكومه‌‌تا عێراقێ ل دووف‌ یاسا ژماره‌‌ (23) یا سالا 2007 په‌‌سه‌ندكرینه‌‌. مه‌ره‌‌م ژێ ئه‌‌و بوویه‌‌ زاروَ خوه‌شیێ ب زاروَكینیا خوه‌ ببه‌‌ت و ماف و ئازادیێن ‌وان بهێنه‌ پاراستن، هه‌ژی یه‌ بێژین ئه‌ڤ رێكه‌فتنه‌‌ دانپێدانێ ب مافێن زاۆی یێن بنیات وه‌ك مافێ هه‌بوونێ دژیانێدا و مافێ ره‌گه‌زنامێ و مافێ هه‌‌بوونا ناڤه‌كی و مافێ چاڤدێریێ ژ لایێ ده‌یبابان ڤه‌، ئه‌ڤه‌ژی ڤه‌دگه‌ریت ژبه‌ر گرنگیا وی د هه‌ر جڤاكه‌كی دا تێته‌ ناسكرن ب هێڤێنێ پاشه‌رۆژا گه‌لان و ژیێ وی یێ ساڤا مینا شتله‌كا ساڤایه‌ كا چه‌وا خودانی دڤێت هلده‌ن وه‌كو وی بڤێت و راكه‌ت و ب شێوه‌كی جوان ب خه‌ملینیت و په‌روه‌رده‌ بكه‌ت داكو پاشه‌رۆژه‌كا گه‌ش ل پێشیا وی بیت وبه‌رژه‌وه‌ندیێن وه‌لاتی رابگریت. و ل دووف راپورتا رێكخراوا یونیسیف یا سالا 2014 دیاردكه‌‌ت كو پتر ژ دوو ملیار و دوسه‌‌د ملیون زاروَ ل سه‌‌رانسه‌‌ری جیهانێ ب مافێن خوه‌ یێن ره‌وا شاد نه‌‌بووینه‌ وه‌‌ك نه‌چوونا قوتابخانێ ، به‌‌لاڤ ‌بوونا نه‌خوه‌شیان، نه‌بوونا خزمه‌تكاریێن سه‌‌ره‌‌كی و خارنا نه‌ ته‌‌ندروست كو بوویه‌‌ سه‌‌ده‌‌ما به‌‌لاڤ بوونا نه‌‌خوه‌شیان و مرنێ. سه‌‌رۆكا به‌‌شێ داتا و ڤه‌كوَلینان ل رێكخراوا یونیسێف، دیاردكه‌ت كو دشیان دایه‌‌ گیانێ ملیونه‌‌ها زاروَیان بهێته‌ قورتالكرن و ژیانا وان بهێتهه‌ خوه‌شكرن، تایبه‌‌ت ئه‌وێن بێ به‌هر ژ مافێن خوه‌ یێن سه‌‌ره‌‌كی ، وه‌‌ك نه‌چزونا‌ قوتابخانا و نه‌‌بوونا خزمه‌‌تكاریان و جهێن ئاڤرێژیێنن سه‌‌ره‌‌كی، و دیاردكه‌‌ت كو ژ سالا( 1989 ) وه‌‌ره‌ ‌ پێشڤه‌چوونه‌‌كا باش د بیاڤێ مافێن زارۆیان دا هاتیه‌كرن لێ هه‌‌ر نه‌گه‌ه‌ه‌شتیه‌‌ ئارمانجا رێكخراوێ، ل دووف داتایایێن ل سالا 1990 ژ هه‌‌ر 100 زاروَیان 53 زارۆ چووینه‌ قوتابخانێ لێ ل سالا 2011 ئه‌ڤ رێژه‌ به‌ره‌ڤ بلند بوونێ ڤه‌‌ چوو و گه‌هشته‌ هه‌‌ر 100 زاروَیان 81 زارۆ دچنه‌‌ قوتابخانێ، لێ د هه‌مان ده‌‌م دا راپورت خوه‌یا دكه‌‌ت كو رێژا 15% ژ زاروَیان ل سه‌رانسه‌‌ری جیهانێ نه‌چارن بچن كاربكه‌ن و مافێ وان د پاراستن و كه‌‌یس لێكرنا ئابووری و د خواندن و یاریان دا تێته‌ پێشل كرن، و رێژا 11% ژ كچێن دبن ژیێ 15 سالیێ دا بزوَری د ده‌‌نه‌ شوو و دكه‌‌نه‌ ‌ د ناڤ ژیانا هه‌ڤژینیێ دا، بێگومان ئه‌ڤه‌ مه‌‌زنترین گه‌‌فه‌‌ ل سه‌‌ر مافێن وان.
دستوورێ عێراقێ دا یێ سالا 2005 یا كارپێكری گه‌له‌ك‌ ماف و چاڤدێری و گه‌ره‌نتی داینه‌‌ زارۆی لێ هێشتا بتنێ حبرێ ل سه‌‌ر كاغه‌زێ یه‌ و به‌‌رده‌وام ئه‌م یێن دبینین د كه‌‌تواری دا كو ب هه‌موو شێوه‌یان مافێن وی تێنه‌ ‌ پێشلكرن. پاراستن و رێزگرتن ل مافێن زارۆیا هێشتا نه‌بوویه‌ كولتۆر و ئه‌ڤه‌ ژی ژبه‌ر گه‌له‌ك هوَكاران وه‌ك ئه‌‌و گه‌نده‌‌لیا كه‌‌تیه‌‌ د ناڤ له‌‌شێ حكومه‌تێ دا و ژ لایه‌ك دنڤه‌ هاتنا داعشێ خه‌نجه‌را خوه‌ یا ژه‌هركری ل وێ چانتكا مافان وه‌‌شاندیه‌‌ و هندی هه‌‌یه‌‌ نه‌هێلا زاروَ خوه‌‌شیێ ببینیت، ژبه‌ر هۆڤه‌تیا ڤێ رێكخراوا تیرۆریست ب سه‌‌دان هزار زاروَ ل گه‌ل خێزانێن خوه‌ ئاواره‌ بوونه‌ و بڤی ره‌نگی ژ ماغێن هوه‌ یێن بنگه‌هین ئه‌و ژی د كه‌شه‌كێ ئارام دا مه‌زنن ببن و ئاسۆیێن وه‌رار بوونێ ل پێشیا وان دڤه‌كری بن. زێده‌باری قه‌یرانا ئابووری كو تارمایه‌كێ ب سه‌هم ل سه‌ر هه‌ر ماله‌كا عێراقێ دا گرتیه‌ و مالباتێن زارۆكا نه‌چارن زارۆیێن خوه‌ یێن دبن ژیێ 15 سالیێ دا ب هنێرنه‌ بازارێ كاری؛ هه‌رچه‌نده‌ یاسا كاری یا عێراقێ یا هژمار 71 یا سالا 1989 و راگه‌هانندنا جیهانی ب چ رێكا ده‌لیڤه‌ی ناده‌ت كو زارۆك دبن ژیێ 15 سالیێ كار بكه‌ن. ماددا 29 برگێ ئێكێ ژ دستوورێ عێراقا فیدرال یێ سالا 2005 یا كارپێكری دیاردكه‌‌ت خێزان بنیاتێ جڤاكایه‌، ده‌وله‌‌ت دێ پارێزگالایێ ژ گیانێ وێ و بهایێن ئاینی و ره‌‌وشتی و نیشتمانی یێن وێ كه‌‌ت و د خالا دووێ دا هاتیه‌ كو ده‌‌وله‌‌ت دێ ده‌‌سته‌‌به‌‌ریا پاراستنا دایك و زارۆیان و دانعه‌‌مران كه‌ت و بوَ وان دێ ده‌لیڤه‌یێن باش ره‌خسینیت ب مه‌‌ره‌‌ما وه‌‌راركرنا شیانێن وان و د برگا دوێ و سیێ وچارێ ژ هه‌‌مان مادده‌‌ دا هاتیه‌‌ زاروَیان مافێ په‌‌روه‌‌رده‌‌كرن و چاڤدێریێ و فێركرنێ ل سه‌‌ر ده‌یبابان هه‌یه‌، و ده‌‌یبابان ژی مافێ رێزگرتنێ و چاڤدێریێ ل سه‌‌ر زاروَیێن خوه‌ ‌هه‌یه‌‌ تایبه‌‌ت د بارودوخێن په‌‌ككه‌‌فتنێ و كه‌‌سێ ناڤسال ڤه‌ چووی و قه‌‌ده‌‌غه‌‌كرنا كه‌‌یس لێكرنا ئابووری ب هه‌موو‌ شێوان دگه‌‌ل زاروَكی بهێته‌‌ كرن، و ده‌وله‌‌ت دێ پێرابوونێن پێدڤی بوَ پاراستنا وان كه‌‌ت دیسا قه‌‌ده‌غه‌‌كرنا هه‌موو شێوێن توندوتیژیێ و ته‌‌عداریێ د خێزان و قوتابخانێ و جڤاكی دا.
هه‌روه‌سا ماددێ 90 برگێ ئێكێ ژ یاسا كاری یا عێراقێ ژماره‌ (71) یا سالا 1987 دیاردكه‌‌ت كو ژیێ (15)سالیێ كێمترین راده‌یه‌‌ بۆ وه‌‌رگرتنێ دهه‌‌ر فه‌‌رمانبه‌‌ریه‌‌كێ یان كاره‌‌كی ل سه‌رانسه‌‌ری عێراقێ و ل رێكێن ن ڤه‌گوهاستنێ ل سه‌رانسه‌‌ری عیراقێ، و د برگا دووێ دا دیاركریە كو وه‌زاره‌تا كاری دێ دگه‌ل رێكخراو سه‌ندیكایێن كرێكاران دووڤچوونا بابه‌تی كه‌ن ل ده‌مێ سه‌‌رپێچی په‌‌یدا بن و هه‌ر د ڤی ماددی دا گه‌له‌ك پره‌نسیپێن دی دیاركرینه‌ كو نابیت زاروَك ل جهێت مه‌ترسیدار كار بكه‌ت كو كارتێكرنێ ل سلمه‌تیا هه‌بیت و دبرگا چارێ دا هه‌ر د ڤی مادده‌ی دا دیاركریه‌؛ هه‌ركه‌سه‌كێ سوود مه‌ندند بیت بوَ وان كارێت كو زاروَكی دسه‌ردا ببه‌ن و كارتێكرنێ لێ بكه‌ت دێ ئێته‌ سزادان ا دووف یاسا سزایا عێراقی ژمارە (١١١)یاسالا ١٩٦٩. ، و ماددا 91 برگا ئێك ژ هه‌‌مان یاسا به‌حسێ مافێن سنێلا دكه‌ت و دیاردكه‌‌ت كو نابیت سنێله‌‌ وان كارێن زیانێ دگه‌هینته‌‌ ته‌‌ندروستیا وی یان ئه‌وكار ببیته‌‌ مه‌ترسی ل سه‌‌ر ره‌‌وشت و ساخله‌‌میا وی، و هه‌روه‌سا دماددا (٩٢)ێ دا هاتیه‌ كو نابیت زاروَكێ ( ١٥ )سالی كاربكه‌ت بتنێ ئه‌‌و نه‌‌بیت پشتی پشكنین بۆ بهیته‌كرن ژ لایێ نوژدارێن تایبه‌ت مه‌ند ڤه‌ و دیاربكه‌ت كو ئه‌و كار كارتبَكرنێ ل سه‌ر ساخله‌میا وی و دشیانێن زاروَكی دا یه‌ هه‌تا دگه‌هیته‌ هه‌ژده‌ سالیێ. هه‌روه‌سا د وی مادده‌ی دا هاتیه‌ نابیت زارۆكێ نه‌گه‌هشتیه‌ هه‌ژده‌سالیێ ژ حه‌فت سه‌عه‌تێن كاری زێده‌تر كار بكه‌ت و نابیت به‌رده‌وامیا كار ژ چار سه‌عه‌تان ببووریت و دڤێت بهێن ڤه‌دان دناڤدا هه‌بیت و هه‌ر د ڤی مادده‌ی دا برگا سیێ دا هاتیه‌ زارۆكی مافێ (30) رۆژان یێن بێهن ڤه‌دانێ د ساله‌كێ دا هه‌یه‌ ب تمامیا موچه‌ی ڤه‌. ماددا (٩٥ )برگا دووێ دیار دكه‌ت كو ئه‌گه‌ر روودانه‌ك په‌یدابوو ل سه‌ر كاری هه‌ر كی به‌رپرس بیت چ ل سه‌ر خودانێ كاری مه‌رجه‌ وی زاروَكی قه‌ره‌بوَ بكه‌ت و ماددا (٩٧) سزا دیار كرنه‌، ئه‌گه‌ر خودانێ كاری ئه‌حاكامێن گرێدای ب مافێن زارۆكان جێ به‌جێ نه‌كرن ئه‌وێت دیاسا كاری ژماره‌(71)ێ سالا 1987ێ دێ هێته‌ سزدان و وێ یاسایێ سزا دیاركریه‌ و دڤێت بهێته‌ زیندان كرن نه‌ كێمتر ژ 10 رۆژان و نه‌ پتر ژ سێ هه‌یڤان و د گه‌ل سزایێ دارایی(غه‌رامه‌).
ل ڤێره‌ ئاریشه‌ نه‌ د یاسایێ دا یه‌ به‌لكو ئاریشه‌ د چه‌وانیا بجهكرنا یاسایێ دا هه‌یه‌ و كی هه‌یه‌ ڤی بارێ گران بدانته‌ سه‌ر ملێ خوه‌، ده‌‌ستهه‌‌لاتێ دیاركریه‌ كو چ پێگیریێ ب ڤان ماددێن ده‌ستووری ناكه‌ت، هه‌رچه‌نده‌ ئه‌ڤه‌ پتره‌ ژ نه‌ه سالان ب فه‌رمی عێراقێ ده‌ستوور هه‌یه‌ و پتریا خه‌لكێ وێ په‌ژراندیه‌ لێ د كه‌تواری دا چ كا پێ نه‌هاتیه‌ كرن و كه‌س ب عانه‌كی ناكڕت، و زارۆك كار دكه‌ن و به‌لكو كارێن گه‌له‌ك گران دكه‌ن و ئه‌نجامێن خراب ل سه‌ر ساخله‌میا وان دكه‌ن.
ئه‌ڤرۆ عێراق ژ وه‌لاتێن ل پێشیی یه‌‌ ب گه‌‌نده‌لی و پێشێلكرنا مافێن زاروَیان و زارۆ ژ هه‌موو چینێن دی پتر بێ به‌‌هر بووینه‌‌ ژ مافێن خوه‌ یێن سه‌ره‌كی و ژ به‌‌ر گه‌‌له‌‌ك هوَكاران وه‌ك نه‌‌بوونا ئێمناهیێ و قه‌یرانێن ئابووری و هاتنا داعش و كوچبه‌ركرنا ب زۆری وخه‌‌ندقینا د ده‌‌ریایێ دا و شه‌‌رێ مه‌‌زهه‌‌بی و به‌‌ربه‌لاڤبوونا هه‌ژاریێ ب رێژه‌‌كا مه‌زن كو بوویه‌‌ ئه‌گه‌‌ر زارۆ ژ قوتابخانێ دوور ببن و قه‌‌ستا دیتنا ده‌لیڤێن كاری بكه‌ت ب مه‌‌ره‌‌ما خودانكرنا خێزانا خوه‌.

کۆمێنتا تە