میكانیزمێن به‌رگری یا ده‌روونی و كه‌ساتیا تیرۆریستی
سایكۆلۆژیا شرۆڤه‌كرنا ده‌روونییا كۆ فرۆید سه‌ركاروانییا وێ دكه‌تن داهێنانه‌ك مه‌زن د بیاڤێ زانستێ ده‌روونناسیێ دا ئینانده گۆڕێ كو بناڤێ فرت و فێل یان میكانیزمێن به‌رگرییا ده‌روونی )الدفاع النفسی یان psychological defense mechanism) دهێته نیاسین. ئه‌ڤ میكانیزمه بریتینه ژ هنده‌ك شێوازێن ره‌فتاری كو تاكه‌ك په‌نایێ بۆ دبه‌تن ژپێخه‌مه‌ت هندێ كو خوه ژ هنده‌ك ته‌حلی و نه‌خوه‌شیێن كو دبیتن ژ ئه‌گه‌رێ رووی ب رووی بوونا وی دگه‌ل كاودانێن كه‌توار و راسته‌قینه، تووشی وی ببن، بپارێزیتن. ب گوتنه‌ك دیتر ده‌مێ ئه‌ڤ تاكه دكه‌ڤیته د هه‌لوێسته‌كێ سایكۆ-سۆسیۆلۆژیك دا، چ گومان تێدا نینه، ئه‌ڤ هه‌لوێسته پێدڤی ب سه‌ره‌ده‌ریكرن و به‌رسڤ و ره‌فتاره‌كێ یه وه‌ك به‌رهه‌مێ هه‌ڤكێشه‌یا “هه‌ر كریاره‌كێ كاردانه‌وه‌یه‌ك یا هه‌ی”، بۆ ڤێ چه‌ندێ ژی ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ تاكه مرۆڤه‌ك سروشتی بیتن و بشێوه‌یه‌كێ سروشتی و ئاسایی هاتبیته په‌روه‌رده‌كرن دێ به‌رسڤه‌كا گۆنجای دگه‌ل وی هه‌لویستی دا پێشه‌كه‌شی یێ به‌رامبه‌ر كه‌تن.
به‌لێ د هنده‌ك ده‌مان دا دبیتن تاك سه‌ره‌ده‌رییه‌كا ئاسایی دگه‌ل ڤێ چه‌ندێ دا نه‌كه‌تن. دبیتن ئه‌ڤ كاودانه بڕه‌نگه‌كێ وه‌سا بیتن كو وی تاكی توشی شله‌ژان و نیگه‌رانیێ بكه‌تن و هه‌ست بكه‌تن كو كه‌ساتیا وی یا كه‌فتیه بن گڤاشتن یان گه‌فه‌یێن وی هه‌لویستی و ئه‌و كه‌سێن په‌یوه‌ندارن ب وی هه‌لویستێ ڤه ژ ڤێ چه‌ندێ یه كو نه‌چار دبیتن په‌نایێ بۆ هنده‌ك به‌رسڤ و ره‌فتار و ده‌ربڕینێن وه‌سا ببه‌تن وه‌ك كاردانه‌وه‌یه‌ك نه سروشتی بۆ ڤێ هه‌لویستێ.
خۆدێ سیگمۆند فرۆید ئێكه‌م كه‌س بوویه شێوازێن به‌رگرییا ده‌روونی شرۆڤه‌كرین. ب باوه‌را وی ئه‌ڤ كاردانه‌وه‌یا بڤی ره‌نگی به‌رهه‌مێ بزاڤا وی به‌شی ژ كه‌ساتیا مرۆڤینه كو وی ناڤێ وێ ب ” من یان ئه‌نا ” دده‌ته نیاسین، كو بۆ مه‌به‌ستێ بكارئینانا وان بشێوه‌یه‌كێ نه‌ستی( لاشعوری) هه‌ول دده‌تن خوه ژ ئه‌نجامێن نه‌خوه‌ش و ته‌حل و دژوارێن ڤی هه‌لویستی قۆرتال بكه‌تن. ئه‌ڤ شێوازه ب سیسته‌مه‌كێ سایكۆلۆژیێ خوه پاراستنێ ل نك مرۆڤان دهێته هژمارتن كو بۆ مه‌به‌ستێ رووی ب رووی بوونا وان ململانێیێن د ڤان هه‌لویستان دا دروست دبن، دهێته بكارئینان یان بۆ دروستكرنا هه‌ڤسه‌نگییه‌كێ یه د ناڤبه‌را وان دا داكو بشێتن ب ڤی ره‌نگی هه‌ڤسه‌نگی و ئێكپارچه‌ییا كه‌ساتیا خوه بپارێزیتن و ژ تووشبوون ب نه‌خوه‌شی و ئێش و ئازار و تێكچوونێن ده‌روونی دوور بێخیتن.
هه‌رچه‌نده مرۆڤێن ئاسایی ژی ڤان میكانیزما بكار دهینن به‌لێ ڕێژه‌یا بكار ئینانا وان ل نك خه‌لكێ نه ئاسایی گه‌له‌ك پترتره، دگه‌ل هندێ كو ئه‌ڤ پرۆسێسه پترتر ل سه‌ر ئاستێ نه‌ستی رووی دده‌تن لێ هنده‌ك شێوازێن وێ ل سه‌ر ئاستێ هه‌ستی( شعوری) ژی سه‌ردگرن.
ژ لایه‌نێ ئابووری ڤه د ئابوورینه و تاك بێی هیچ زه‌حمه‌ت و ماندیبوونه‌كێ و د گاڤێدا و ب شێوه‌یه‌كێ نه‌ستی و یان بڕێژه‌یه‌كا كێمتر ل ئاستێ هه‌ستی دا وان بكار دئینیتن و ل نك دله‌كی ئه‌لترناتیڤه‌ك و بگۆڕه‌ك دیتره بۆ سه‌ره‌ده‌ریكرن دگه‌ل ڤی كاودانی و ئارمانجه‌كا سه‌ره‌كی بده‌ستڤه دهینیتن كو ئه‌و ژی پاراستنا ( ئیگۆ یان من ” ێ كه‌سه‌كییه، و زیانا وان یا هه‌ره مه‌زن ژی ئه‌وه كو نیشانه‌كه ژ شه‌پرزه‌ییا هزری و سایكۆلۆژیا مرۆڤی و به‌رده‌وام بكارئینانا وان دبیته ئه‌گه‌رێ هندێ هێدی هێدی تاك شیانا چاره‌سه‌ركرنا لۆژیكی و زانستیانه‌یا ئاریشه و گیروگرفتێن خوه ژ ده‌ست بده‌تن.
مه‌زنترین مفایێ ژ ناسینا ڤان میكانیزما دگه‌هیته كه‌س و لایه‌نێن په‌یوه‌ندار ئه‌وه دێ هاریكارییا ده‌سنیشانكرنا وان و سه‌ره‌ده‌ریكرنه‌كا گۆنجای دگه‌ل وان كه‌سێن ڤان میكانیزما بكاردهینن، كه‌تن و نه‌خاسمه ئه‌ڤ چه‌نده د بیاڤێ په‌روه‌رده‌یی و ئاراسته و ڕێنمایكرنا ده‌روونی دا بۆ وان ب مفا بیتن. هنده‌ك ژ ڤان شێواز و میكانیزمێن به‌رگرییا ده‌روونی بریتینه ژ: ته‌په‌سه‌ركرن یان پاشڤه‌لێدان(الكبت)، جێگیری(fixation)، نكۆلی یان حاشاكرن(النكران)، قه‌ره‌بۆكرن(compensation)، لكاندن(projection)، پاشڤه‌زڤڕین(النكوص یان regression)، د خوه دا چوون( اجتیاف یان introjection)، هێجه‌تگرتن(التبریر یان rationalization)، پاشه‌كێشه (الانسحاب یان withdrawal) و گه‌له‌كێن دیتر.
دیاره هه‌كه‌ر مرۆڤ كوورتر و هوورتر د كه‌ساتیا تیرۆریستان دا بچیتن دێ ب ئاشكرایی بینیتن كو گه‌له‌ك ژ ڤان فرت و فێل و میكانیزمایێن ده‌روونی ب به‌رده‌وامی ژ لایه‌نێ وانڤه دهێنه بكارئینان و ئه‌ڤه نیشانه‌كه ژ شه‌پرزه‌یا ده‌روونی یا كه‌ساتیا تیرۆریسته‌كی و تێكچوونا هه‌ڤسه‌نگی و بالانسێ پێكهاته‌یێن كه‌ساتیا وی.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی / بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ