سایكولوژیایا ئازادیێ د هزرا سه‌ركردێن كوردی دا
( بارزانیێ نه‌مر وه‌ك نموونه )
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گولى*
ئازادى وه‌ك تێگه‌ه رۆژانه ژ لایه‌نێ گه‌له‌ك كه‌سان دهێته بكارئینان. بها و چه‌مكێ ئازادیێ وه‌كى ئێك ژ بابه‌تێن فه‌لسه‌فێ و نه‌خاسمه ژى ئه‌كسیۆلۆژیا زانستێ فه‌لسه‌فێ (Axiology) نه بابه‌ته‌كێ نووبه، لێ چه‌نده‌ها سه‌ده‌یه هزرا فه‌یله‌سۆفا پێڤه مژووله، ژ ئالیێ زۆر فه‌یله‌سۆفاڤه ئه‌ڤ بابه‌ته هند یێ هاتیه ڤه‌كۆلین و د بنه‌ڕه‌ت دا هه‌مان به‌رده‌وامیا هزرا ئازادى و ئازادبوونا مرۆڤیه.
ئازادی ل نك گشت مرۆڤان یا گرانبهایه، لێ یا ژهه‌میا گرنگتر ئه‌وه كو ل ڤێ جیهانێ هنده‌ك كه‌سێن هه‌ین بۆ ئازادیێ و ئازادكرن و به‌خته‌وه‌ریا خه‌لكه‌كی، ده‌ست ژ ئازادیا خوه به‌ردده‌ن و ئه‌ڤ سالۆخه‌ته ژى گۆپیتكا جۆامێریێ یه و هه‌ر كه‌سه‌ك نه‌شێت بگه‌هیته وى ئاستى، تنێ ئه‌و كه‌س دگه‌هنه ڤى ئاستێ بلند كو خودان بلندترین ئاستێن مرۆڤ دۆستیێ نه. چونكى نه‌تشته‌كێ ب سانه‌هی یه تو بۆ ئازادیا خه‌لكێ دی قوربانیێ ب ئازادیا خوه بده‌ى، نه‌خاسمه هه‌كه تو ل هیڤیا هیچ پاداشته‌كێ ژى نه‌بى.
بارزانیێ نه‌مر و كه‌لتوورێ ساده‌ییێ:
دبیت گه‌له‌ك ژ مه بارزانیێ نه‌مر هند نه‌دیتبیت كو گه‌له‌ك دساده‌یا كه‌سایه‌تیا وى گه‌هشتبیت، لێ گه‌له‌ك كه‌س و به‌لگه و ژێده‌رێن وه‌كى وێنه و فلمێن دیكیۆمێنتارى كو كه‌سێن بیانى و ڕۆژنامه‌كاران یێن گرتین، هه‌روه‌سا ئه‌و كه‌سێن ژ وى نێزیك و تێكه‌لیا وى كرین یێن هه‌ین كو ڤێ ساده‌ییێ نیشا مه دده‌ن، كو ئه‌ڤه ژى پشكه‌كه ژ هزر و بهایێ ئازادیێ ل نك وى، كو خوه ژ خۆشى و تشتێن جیهانى كرى ژ پێخه‌مه‌ت ئازادیا گه‌ل و نه‌ته‌وه‌یه‌كێ نه‌ئازاد.
یادیاره كو بارزانى چه‌ند ده‌ستێ خوه ژ (مالێ دونیایێ) شویشتبوو و ب ترۆمبێله‌كا ساده یا خوه رازى بوو و حه‌ز نه‌كر سوارى ترۆمبێلێن ب دیارى ژ سه‌رۆكێ وه‌ڵاته‌كێ بیت و ب كۆچكا خوه یا ساده و بێ سه‌روبه‌ر و تژى ته‌پ و تۆز و مشك رازى بیت، به‌لێ نه‌چیته (قه‌سره‌كا مه‌زن كه‌و زه‌نگین و بازرگانه‌كێ په‌ترۆلێ بۆ وى ئاڤاكرى (فتاح، 112،2013). ئایا ئه‌ڤه نه‌گۆپیتكا ساده‌یێ و ئازادیخوازیێ یه؟ ئایا كى دێ شێت خوه ل به‌ر ڤێ چه‌ندێ بگریت؟ ئایا نه‌پێدڤى یه ئه‌م هه‌مى چاڤێن خوه ڤه‌كه‌ین و ڤێ ساده‌یێ بكه‌ینه نموونه و سیمبۆلا چاڤلێكرنێ؟ ئایا نموونه‌یێن وه‌كى بارزانیێ نه‌مرێ ساده یێن وه‌كى مهاتماگاندیێ هندێ، ماوێ چینێ، نیلسون ماندێلایێ ئه‌فریقى، ئابراهام لینكولنێ ئه‌مریكى ب ڤێ ساده‌یێ، نه هه‌ژى هندێ نه ببنه سه‌رمه‌شقێ ساده‌یێ و ئازادیێ بۆ مرۆڤایه‌تیێ و چه‌رخێ مه؟ ئایا نه‌حنێره كو ده‌مێ بارزانیێ نه‌مر بۆ پاراستنا گه‌ل و نه‌ته‌وه‌یه‌كێ ژبن ده‌ستێ زۆلم و زۆرداریێ رێكا هات و باتێ و یا مان و نه‌مانێ گرتی و زێده‌تر ژ سه‌ده‌هان هه‌ڤالێن دلسوز و كوردپه‌روه‌رێن دگه‌ل سنوورێن چه‌ند وه‌ڵاتا شه‌قاندى و ئه‌و هه‌مى ته‌حلى و نه‌خۆشى ب چاڤێن خوه دیتین كو ده‌مێ هه‌ڤالێن وى یێن ساخ نوكه ڤه‌دگێرن و مرۆڤ دمینته حێبه‌تى و ئه‌ڤ روودانه وه‌كى خه‌ونا و ئه‌فسانه‌یانه، بارزانیێ نه‌مر هندێ خۆنه‌ویست و ئازاد بوو كه هه‌مى هه‌ڤالێن خوه ژسنوورێ ئاڤێ ده‌ربازكرین و ئه‌و ب خوه یێ دووماهیكێ بوو (گولى ،2013). ئایا پێدڤى یه مرۆڤ چه‌ند یێ ئازاد و سه‌ربه‌ست بیت هه‌تا بشێت خوه ژ نه‌خۆشى و تاما جیهانێ و ژیانێ قورتال بكه‌ت و د خه‌ما ئازادیێ و رزگارى یا نه‌ته‌وێ خوه بیت.
بهایێ ئازادیێ د هزرا بارزانیێ نه‌مر دا:
بارزانیێ نه‌مر به‌رامبه‌ر بهایێ ئازادیێ یێ دادپه‌روه‌ر و ئێكسان بوو، وى چه‌وا ب كریار ئه‌ڤ فه‌لسه‌فا نه‌گهۆرا خوه نیشا ددا، وه‌سا ژى ب گۆتن و ئاخفتنێ هه‌مى نیشا خه‌لكى ددا و ژ ڤێ چه‌ندێ یه كو ڕێبازا وى قوتابخانه‌یه‌كا فه‌لسه‌فى و پێگه‌هینه‌را تاكێ كوردى بوویه و نه‌ك تنێ به‌لكى نه‌ته‌وه و كێمه‌نه‌ته‌وه‌یێن دی ژى ژ دل و گیان دبن سیبه‌را چه‌ترێ ئازادیخوازى یا سه‌ركرداتیا وى خه‌بات و تێكوشان یا كرى، بۆ نموونه چه‌نده‌ها كه‌سایه‌تیێن مه‌سیحى یێن بناڤ و ده‌نگ و خودان پله په‌یوه‌ندى یێن سیاسى دگه‌ل دا هه‌بووینه، چونكى یێ ڕاسته‌قینه بوون و كه‌تواریێ كه‌ساتى و ستراكچه‌رێ لێكدایێ وێ ل نك بارزانى گه‌هشتى و زانى كو مرۆڤه‌ك ئازادیخواز و ئازادى په‌روه‌ره و ل سه‌ر ڤى بنه‌مایى بڕێڤه دچیت و دێ رێزێ ل وان و ئایین و نه‌ته‌وێ وان گریت و به‌رپه‌رێن دیرۆكێ پڕن ژ ڤان جۆره كه‌سان، ( فتاح، 2013، 114 )، لێ دگه‌ل ڤێ چه‌ندێ ژى ئه‌و ژ هه‌ستا نه‌ته‌وه‌په‌ره‌ستى و كوردپه‌روه‌ریێ یێ خافل نه‌بوو و ژیانا وى و هه‌مى هوسا یا بۆرى، ژ بزاڤێن وى یێن رامیارى و سه‌ره‌ده‌ریا وى دگه‌ل حكوومه‌تا ناڤه‌ندى، بۆ نموونه ئه‌و یادداشتنامه یا وى ل سالا (1944)ێ ئاراسته‌ى وان كرى بۆ مه‌به‌ستا دامه‌زراندنا هه‌رێما كوردستانێ و ڤه‌كرنا قوتابخانه و سه‌نته‌رێن په‌روه‌رده‌یى و فه‌رمیكرنا خواندنێ تێدا ب زمانێ ره‌سه‌نێ كوردى ل ڤێ هه‌رێمێ (بوتانى، 2002، 41)، ئێكه ژ هزاران نموونێن ڤێ كوردپه‌روه‌ریێ و هه‌ستا بهێزا ئازادى یا نه‌ته‌وێ كوردى.
چه‌مكێ ئازادیێ د په‌یڤێن زێڕینێن بارزانى دا:
هه‌لبه‌ت كریارێن مرۆڤى هه‌مى ده‌رهاوێشته و به‌رهه‌مێن هزر و تێگه‌هشتن و ستراكچه‌رێ مێنتالێ و سایكۆلۆژیك و دگه‌ل دا ژى كارتێكرنا پرۆسا پێگه‌هاندنا جڤاكى (Socialization) یه كو ب ڕێكا خێزانێ و جڤاكێ و ده‌زگه‌هێن جوداجودایێن وێ دهێته ئه‌نجامگرتن. سه‌باره‌ت ب كه‌سایه‌تیا بارزانیێ نه‌مر ژى ئه‌ڤ قانوونه دهێته بجهئینان، چونكى ئه‌و ژى تاك و مرۆڤه‌ك بوویه وه‌كى هه‌ر مرۆڤه‌كێ دی و به‌رهه‌مێ ڤان هه‌مى فاكته‌را بوویه و وى ب ده‌هان په‌یڤێن گۆتین كو نیشان و هێمانه بۆ بهایێ ئازادیێ، كو دیار دكه‌ن نه‌ته‌وێ وى چه‌ند گرنگ و چاره‌نڤیس سازه و ژپێخه‌مه‌ت ڤێ گرنگیێ ب درێژاهیا ژیانا خوه خه‌بات و تێكۆشان كریه بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا ئازادیێ. له‌و ما ژى خه‌بات كر ژ پێخه‌مه‌ت گه‌هشتنا ڤێ ئازادیێ و كاره‌كێ ره‌وایه، به‌لكو جهێ فه‌خر و شانازیێ یه، ئه‌ڤ خه‌م و خه‌یالا وى ژ ئازادى یا نه‌ته‌وه و گه‌لێ خوه هه‌لگرتى ژپێخه‌مه‌ت گه‌هشتنا ئازادى و خۆشیێ و یا خوه و خێزانا خوه‌ۆ هه‌لگرتى و ل شوینا ل قه‌سر و قوسیرا و كۆچك و وه‌ڵاتێن بیانى و ب سه‌رشۆرى نانێ بێماریێ كه‌ر بكه‌ت و پشتا خوه بده‌ته نه‌ته‌وێ خوه و وان ژبیر بكه‌ت، بڕیارێ دده‌ت كو: “هه‌تا ده‌ستێ من تفه‌نگێ بگریت بۆ ئازادیا كوردا خه‌باتێ بكه‌م و من دڤێت ئالایێ كوردستانێ هلگرم و ڕاكه‌م و نه‌هێلم هێدى كوردستان بنده‌ست و داگیركرى بیت” (هه‌مان ژێده‌ر، 149) و “بریارێ دده‌م كو هه‌تا كوردستان ئازاد دبیت تاخم و تفه‌نگا من لحێف و دۆشه‌كا من بیت” (هه‌مان ژێده‌ر، 150)، و ئه‌ڤ سۆزه نه‌تشته‌ك كێمه كو وى وه‌كى فه‌لسه‌فه‌یه‌كێ كربیته ڕێبازا ژیانا خوه و مێنتالیته‌یا هزریا نه‌گهۆر كو هه‌تا دووماهی رۆژێن ژیانا خوه ل چیایى ل سه‌ر وى بنه‌مایى بوو، كو ڕه‌خت وتفه‌نگ ژملێن وى ڤه‌نه‌بوون و كۆچك و دیوانا وى ژى شكه‌فت و تڕاشێن ڤان چیایا بوون و مێهڤانێن وى یێن قه‌درگران ژى پێشمه‌رگه‌هێن دلێر و مێرخاس و چه‌له‌نگ بوون.
ئه‌و پێشمه‌رگه‌هێن هه‌مى ده‌مه‌كى وه‌كى وى ده‌ست ژ دنیایێ شویشتى و گیانێ خۆ بۆ به‌خته‌وه‌رییا نه‌توه و كه‌س و كارێن خۆ و ئاخا پیرۆزا كوردستانێ به‌ختكرى، لده‌مه‌كى كه چ تشته‌ك ژ وێ شرینتر نینه.
ئه‌و ئالایێ كو وى دڤیا ل بن سیبه‌را وى هه‌مى كه‌س ب ئاسووده‌یى بژین و هیچ جیاوازیه‌ك د ناڤبه‌را كه‌سێ دا نه‌بیت، بێ هیچ ده‌مارگیریه‌كا نه‌ته‌وه‌یى و زمان و ئایینى، له‌وما ژى ته‌كه‌زێ ل سه‌ر هندێ دكه‌ت كو: “پێدڤیه زمان و قه‌له‌م و ئایین و باوه‌ر ژ فاشیزمێ ئازاد بیت” (هه‌مان ژێده‌ر، 148)، چونكى به‌خته‌وه‌ریا نه‌ته‌وه و گرۆپ و ده‌سته‌ك و وه‌لاته‌كێ یا د ڤێ ئازادیێ دا و یا د ئازادى یا هزرى، ئایینى، نه‌ته‌وه‌یى و زمانى و ره‌گه‌زى ژ هه‌ر جۆره دكتاتۆریه‌ت و فاشیزم و هۆلاكۆسته‌كێ.
بارزانیێ نه‌مر ب پشتگرێدان ب ئه‌زموونا خوه یا جڤاكى و رامیارى و له‌شكرى باوه‌رى ب هندێ هه‌بوو كو چه‌پله ب ده‌سته‌كى ب تنێ ناهێته‌لێدان و ئه‌ڤ چه‌نده پێدڤى ب هاریكاریه‌كا هه‌مه‌لایه‌نه‌یا هه‌یه و پێدڤیه ته‌خ و چین ل كوردستانێ ملێن خوه بده‌نه به‌ر ڤى بارى دا ئه‌ڤ كه‌شتیا نه‌ته‌وه‌یى بگه‌هیته كه‌نارێن ئارامیێ و ئاسووده‌یێ كو هه‌مان ئازادى یه.
* بسپۆرێ پێداگۆگیێ و سایكۆلۆژیێ/زانینگه‌ها زاخۆ / پشكا ده‌روونناسى