راستڤه‌كرنه‌ك بۆ فه‌رید ئه‌سه‌سه‌رد و “أصول العقائد البارزانیه” راستیا بیروباوه‌ریا بارزانیان بناسه!
راستڤه‌كرنه‌ك بۆ فه‌رید ئه‌سه‌سه‌رد و “أصول العقائد البارزانیه”
راستیا بیروباوه‌ریا بارزانیان بناسه!
بارزانى و ئیسماعیلى و قه‌رامیته د پرتووكا ئه‌سه‌سه‌رد دا:
ئه‌سه‌سه‌رد ده‌هـ به‌رپه‌ران ژ پرتووكا خوه ته‌رخان دكه‌ت بۆ ئیسماعیلى و قه‌رامیتا و پشتى هنگێ دبێژیت كو هزرا بارزانیان ڤه‌دگه‌ریت بۆ ئیسماعیلیان، ئه‌ڤجا هه‌مى پرتووكا خوه ل سه‌ر ڤێ گرێدانێ ئاڤا دكه‌ت. هه‌ول دده‌ت هه‌ر بابه‌ته‌ك ب هزرا ئیسماعیلیان یان قه‌رامیتا‌ڤه گرێدایى، وه‌كو بابه‌تێ “خوشاردنه‌وه و ئاشكه‌رایی”د ناڤ بارزانیان دا ببینیت و ب وان ڤه گرێبده‌ت. ژ لایێ دیڤه هه‌ر تایبه‌تمه‌ندیا ل بارزان هه‌بیت ئێكڕاست یان نه‌ئێكڕاست ب ڤان هه‌ردو گرۆپێن ئیسلامیڤه گرێده‌ت مینا “چه‌مكى ملله‌ت”، و “جه‌مانه‌ى سۆر” و “خودان”.
ئه‌م گۆتارا خوه ته‌رخان ناكه‌ین بۆ ئیسماعیلى و قه‌رامیتا و هزرا وان، ئێك ژ به‌ر هندێ ژێده‌ر پڕن و پێویست ناكه‌ت ئه‌م بچین هزرێن وان كۆپى پێست بكه‌ین ژ پرتووكان و ناڤێ خوه دانین سه‌ر و یا دووێ بابه‌تێ مه هزرا بارزانیانه نه تشته‌ك دى، له‌وان دێ ته‌نێ ل سه‌ر هندێ راوه‌ستین كا ئه‌سه‌سه‌رد چاوا گرێدان په‌یدا كریه د ناڤبه‌را دو بابه‌تێن گه‌له‌ك ژ یه‌كتر دوور و جو دا: بارزانیێن سونى، شافعى، نه‌قشه‌به‌ندى ل ئالیه‌كێ و ل ئالیێ دى ئیسماعیلیێن شیعێن حه‌فت ئیمامى:
هه‌ر چه‌نده ئارمانج و ڤیانا سه‌رپشك یا ئیسماعیلیان سیاسى یه و په‌یدابوونا وان ژ هندێ هاتیه كا كیژ كوڕێ جه‌عفه‌ر سادق دڤێت ببیته ده‌ستهه‌لاتدارێ جیهانا ئیسلامى یا شیعه، به‌لێ پرتووكا ئه‌سه‌سه‌رد پتر ل سه‌ر ئالیێ هزرى یێ ئیسماعیلیان دراوه‌ستیت. ئه‌ڤجا ئیسماعیلیان ب قه‌رامیته‌یان ڤه گرێدده‌ت، كو ئه‌ڤه ژى جهێ گومانێیه، یان چ نه‌بیت نێڕینێن جودا ل سه‌ر ڤى بابه‌تى هه‌نه. ئه‌ڤجا باسێ قه‌رامیتا دكه‌ت كو وان سیسته‌مه‌ك ئابورى هه‌بویه و سیسته‌مێ وان نه سیسته‌مه‌ك ده‌ره‌به‌گاتیێ بوو و ته‌نێ وان هزرا سیسته‌مه‌ك ب ڤى ره‌نگى دارژاندیه (نڤیسه‌رێ ڤێ گۆتارێ ئاگه‌هداره ژ پرتووكه‌كێ كو حه‌زدكه‌ت بێژیت بنه‌مایێن كومونیزمێ ل ده‌ڤه‌رێن مسلمانان كه‌ڤنن. هه‌روه‌سا ئاینێ خودانێ ڤێ پرتووكێ و ل كیڤه په‌روه‌رده بوویه. ئه‌ڤه نه‌بابه‌تێ گۆتارێ یه ل دووڤ ناچین، چه‌نده ئه‌ڤ پرتووك بوویه ژێده‌ر بۆ (اصول العقائد البارزانیه). ل ڤێره ئه‌سه‌سه‌رد دبێژیت ژبه‌ر كو قه‌رامیتا ب ڤى ره‌نگى هزرا خوه كرنه و ژ لایێ دیڤه شێخێن بارزان نه‌بوونه ده‌ره‌به‌گ و ئه‌رد ل سه‌ر جۆتیارێن خوه به‌لاڤ دكرن، واته ژێده‌رێ هزرا بارزانیان دڤێت ئیسماعیلى بن.
راسته شێخێن بارزان نه‌بوونه ده‌ره‌به‌گ و ل گۆره‌یى دووڤچوونا نڤیسه‌رێ ڤێ گۆتارێ، ئه‌ڤ تێبینیه بوو ئێكه‌م جار رۆژهه‌لاتناسێ هۆله‌ندى ڤان براوسن نڤیسیه، براونسن دبێژیت: ئه‌ڤه فێنۆمێنتا (ڤاهره) ئێكێیه ل جیهانا ئیسلامى.
به‌لێ سه‌باره‌ت ته‌كیا بارزان و ئیسماعیلی و قه‌رامیتا چ پرتووك یان به‌لگه‌نامه نینن كو دیار بكن رۆژه‌كێ ژ روژان، یان سه‌رده‌مه‌كێ ژ سه‌رده‌مان، كه‌سه‌ك ئیسماعیلى هاتیه چیایێن بارزان یان ژى كه‌سه‌ك ژ بارزان چوو بیت ناڤ ئیسماعیلیان و قه‌رامیتان و هزرا وان ڤه‌گوهاستبیت. بۆ زانین نێزیكترین سه‌نته‌رێ تایێ رۆژئاڤا یێ ئیسماعیلیان 824 كم ژ بارزان دووره و سه‌نته‌رێ تایێ رۆژهه‌لات یێ ئیسماعیلیان ل ئالمۆت ل سه‌ر به‌حرا قه‌زوین بوو و فه‌رید ئه‌سه‌سه‌رد ب درێژى به‌حسێ تایێ رۆژهه‌لات یێ ئیسماعیلیان دكه‌ت، به‌لێ نابێژیت كا چاوا هزرا ئیسماعیلیان ژ سه‌ر به‌حرا قه‌زوین گه‌هشتیه بارزان.
ب راستى ئه‌ڤه نه ئه‌و ئاوایێ نڤیسینا لێكۆلینێن ئه‌كادیمى و ستراتیژى یه، ئه‌وێ ئه‌م ل زانینگه‌هان فێربووین، كو دڤێت هه‌ر رسته‌یه‌كا پێزانینان به‌لگه هه‌بیت یان ژى مرۆڤ دیار بكه‌ت كێ ئه‌و پێزانین دیار كرى یه و ل كیڤه. ئه‌و سه‌نته‌رێ لێكۆلینێن “ستراتیژى”، ئه‌وێ پرتووكا ئه‌سه‌سه‌رد چاپ كرى دڤیابا هزره‌ك بۆ خوه كربا به‌رى پرتووكا ئه‌سه‌سه‌رد چاپ كربا، هه‌ر چه‌نده ئه‌سه‌سه‌رد دبێژیت من “حه‌فت سال” پێویستبوون هه‌تا ڤێ پرتووكێ بنڤیسم.
پشكا داهاتی یا ڤێ گۆتارێ دێ هێت ته‌رخان كرن بۆ سۆفیزم و نه‌قشه‌به‌ند‌یێ، چاوا ئه‌ڤ ته‌ریقه گه‌هشتیه بارزان و ب چى ره‌نگى كارتێكرن لێ كریه.
( ئه‌ڤ رۆژێن ئێكشه‌مب و سێشه‌مبى و پێنچشه‌مبى دهێته وه شاندن)
ل گۆره‌یى “اصول العقائد البارزانیه” روریشالێن دوێ یێن هزرا بارزانیان صۆفیاتى یه. ئه‌سه‌سه‌رد گه‌له‌ك رامان و گومانان دئینیت، وه‌كو مه نڤیسى گرێدانا هه‌ر تشته‌كى ب ئیسماعیلى و قه‌رامیتا ڤه، چ ئێكڕاست یان ژى ب رێیا گرۆپه‌ك نێزیكیا هزرى هه‌بیت ل گه‌ل وان. ئه‌م دێ ب ڤێ راستیا اصول العقائد حه‌ز ناكه‌ت باس ژێ بكه‌ت بابه‌تى كورت كه‌ین: مه‌ولانا خالد ژ سلێمانیێ د رێكا بارزان و نهرێ را چوو هندێ، ته‌ریقا نه‌قشه‌به‌ندى ل گه‌ل خوه ئینا و هه‌ر د وێ رێیێ را ڤه‌گه‌ریا سلێمانیێ. چونكو دا وى ل ڤى باژارى كوژن، مه‌ولانا خالد ره‌ڤى چوو شامێ. ده‌ما مه‌ولانا خالد چوویه به‌ر دلۆڤانیا خودێ 65 خه‌لیفێن وى ژ كوردان بوون و شێخ عه‌بدولسه‌لامێ بارزانى ئێك ژ ڤان خه‌لیفان بوو. هنده‌ك ژێده‌ر دبێژن ئه‌و خه‌لیفێ ئێك ژ خه‌لیفێن مه‌ولانا بوو كو ل نهرێ بوویه. بده‌هان ژێده‌ر ل سه‌ر ڤێ ئێكێ هه‌نه و دیار دكن كا هزرا صۆفیاتیێ چاوا هاتیه بارزان.
ئێكگرتنا عه‌شیرێن بارزان د ناڤبه‌را خوه‌ڤه‌شارتن و كورداتیێ دا:
خالا جهێ بالكێشیێ، وه‌كو د پرتووكا فه‌رید ئه‌سه‌سه‌رد و گۆتارا ئاوێنه د راستا پرتووكا وى دا، “كۆنفدراسۆنێكى خێله‌كى”. سه‌ره‌رایی هندێ كو دزانم ئه‌ڤ ئێدیه‌م به‌رى ئه‌سه‌سه‌رد بكاربینیت ژ لایێ van Bruinessen یێ هوله‌ندى و Behrendt یێ ئه‌لمانى هاتیه بكارئینان، به‌لێ جارێ بارزان نه “كۆنفدراسیۆۆنا عه‌شیران” بوو، به‌لكو “ئێكگرتنا عه‌شیران” بوو، واته فدراسۆینا عه‌شیران. ئه‌ڤێن مه زانستێن سیاسى خواندین ئه‌م دزانین جوداهى هه‌یه دناڤ به‌را كۆنفدراسیۆن و ئێكگرتنان دا. میرگه‌هێن كوردان كۆنفدراسیۆن بوون؛ هه‌ر عه‌شیره‌كێ سه‌رۆكێ خوه هه‌بوو و خودان ده‌ستهه‌لات بوو د ناڤ عه‌شیرا خوه دا و سه‌ره‌ده‌ریا میران ل گه‌ل عه‌شیران ب رێكا سه‌رۆكێن وان بوو. ئه‌ڤجا ئێكگرتنا عه‌شیرێن بارزان، گۆره‌یى ژێده‌ران، ژ حه‌فت عه‌شیران پێكدهات نه ژ چار عه‌شیران، وه‌كو اصول العقائد البارزانیه دبێژیت و گۆره‌یى وێ گۆتارا ئاوێنه.
د بارا ئێكگرتنا عه‌شیرێن بارزان دا ل سه‌رده‌ما شێخ عه‌بدولسه‌لامێ دوێ د گۆتارا ئاوێنه دا هاتیه كو فه‌رید ئه‌سه‌سه‌رد دبێژیت: “بارزانیه‌كان ده‌رگای وه‌رگرتنی بێگانه‌یان بۆ هه‌تاهه‌تایه داخست، پاش ئه‌وه‌ی كۆنفدراسیۆنه خێله‌كیه‌كه‌یان پێكهێنا” و “ئه‌سه‌سه‌رد ئاماژه به‌وه ده‌كات كه دوای ئه‌وه‌ی ته‌كیه‌ی بارزان ل گه‌ل ده‌وربه‌ری كه‌وته ململانێیه‌كی دژواره‌وه”ئه‌ڤجا ئاماژێ ب هندێ دكه‌ت” له گفتوگۆیه‌كی نێوان شێخ عه‌بدولسه‌لامی دوه‌م و قایمقامی ئامێدی به‌وه‌كاله‌ت له‌ساڵی 1904دا ده‌كات كه ئه‌وه‌ی لێهه‌ڵده‌هێنجرێ ته‌كیه‌ی بارزان له‌و بڕوایه‌دا بوه ئاسمان په‌یامێكی پیرۆزی پێسپاردوه كه ئه‌ویش لابردنی زوڵم و زۆره له‌سه‌ر چه‌وساوه‌كان” ڤێجا ئه‌ڤ “په‌یاما ئه‌سمانى” دبیت جهێ هزر و گومان و شروڤه‌یێن ئه‌سه‌سه‌رد و جاره‌ك دى دچیت گرێدانا هزرى د ناڤبه‌را بارزانیان و ئیسماعیلى و قه‌رامیتان، چ ئێكڕاست و یان نه‌ئێكڕاست.
پشكا چارێ ژ ته‌وه‌رێ ئێكێ یێ ڤێ گۆتارێ دێ پتر ل سه‌ر راستیا هزرا شێخ عه‌بدولسه‌لامێ دووێ و هزرا نه‌ته‌وه‌یى یا ته‌كیا بارزان راوه‌ستیت.
پرتووكا قه‌یمه‌قامێ ئامێدیێ ب وه‌كاله‌ت (ده‌ملۆجى) ژێده‌ره‌كێ گرنگێ فه‌رید ئه‌سه‌سه‌رده، ب راستى ئه‌ڤ پرتووكه گرنگه، چونكو ده‌ملۆجى ل سه‌ر ده‌ما شێخ عه‌بدولسه‌لام دژیا و تێكه‌لیا ئێكڕاست ل گه‌ل شێخ دا هه‌بوو و پاشى دبیت هه‌ڤالێ شێخى د زیندانا مووسل دا. مخابن گه‌له‌ك دوور ژ ئاوایێ ئه‌كادیمى د نڤیسینێ دا، ئه‌سه‌سه‌رد نێڕینێن ده‌ملۆجى سه‌باره‌ت شێخ عه‌بدولسه‌لامێ د وێ به‌روڤاژى دكه‌ت، له‌وان ل ڤێره پێدڤیه چه‌ند تشته‌كا د بارا شێخ عه‌بدلسه‌لام و ته‌كیا بارزان ژ پرتووكا ده‌ملۆجى بهێن وه‌رگێران بۆ كوردى و ب ئه‌مانه‌ت:
(1. ئه‌ز ب راستى دبێژم كو پرانیا عه‌شیرا دلێ وان ل گه‌ل بارزانیان بوو و حه‌ز دكر ئه‌و سه‌ربكه‌ڤن (مه‌به‌ستا ده‌ملۆجى هه‌لویستا عه‌شیرێن به‌هدینانه ده‌ما هێرشیا ئۆسمانیان ل سه‌ر ده‌ڤه‌را بارزان) هه‌كه چى تشته‌ك دى ژ خوه نیشاددان.” (ل.70).
(2.”كه‌ساتیه‌كه) مه‌به‌ستا ده‌ملۆجى شێخ عه‌بدولسلامێ دوێ یه) دڤێت هه‌رتشتى تێبگه‌هیت، گه‌له‌كێ تێگه‌هشتیه (ژكی) هزرا وى گه‌له‌ك تویژه.” (ل.82).
ئه‌ڤه ژ بلى نێڕینا هنده‌ك ژیده‌رێن دى، كو دیسا بوونه ژێده‌ر بۆ پرتووكا ئه‌سه‌سه‌رد، لێ ئه‌و ڤان نێڕینان به‌روڤاژى دكه‌ت. قه‌شه ویگرام چه‌ندین جارا د “مهد البشریه” دا دبێژیت كو شێخێن بارزان گه‌له‌ك پووته ب مزگه‌فت و مه‌دره‌سا و زانستێن ئاینى و مه‌لا دده‌ن. غولامى د “الچحایا الپلاپ” دا د بارا شێخ عه‌بدولسه‌لام دا دبێژیت: “ئه‌و كێمتر نه‌بوو ژ پێشیێن خوه و ژ كه‌سێن بنه‌مالا خوه د زانین و چاكى (فچیله) و د خوه‌شكاندنان بۆ خودێ دا”.
نڤیسینا ئه‌سه‌سه‌رد گه‌له‌ك راسته، كو ل سه‌رده‌ما شێخ عه‌بدولسه‌لام بارزانى گوهه‌رینه‌ك بنیاتى كه‌ڤت هزرا ته‌كیا بارزان. ئه‌و ژێده‌رێ ئه‌سه‌سه‌رد باس ژێ دكه‌ت (ده‌ملۆجى) باسێ ڤان گوهه‌رینان دكه‌ت و ب ڤى ره‌نگى:
شێخ عه‌بدولسه‌لام بارزانى ژ بارزان ده‌ركه‌ڤت بۆ سه‌ره‌دانا گرگرێن ده‌ڤه‌را به‌هدینان (ل.33) هه‌موو كۆمكرن و یاداشتنامه‌ك بۆ باب العالی بلندكر. ئه‌ڤ یاداشتنامه ل گۆره‌یى ده‌ملۆجى ژ حه‌فت خالان پێكدهات. دێ بۆ خوه‌نده‌ڤانان ل ڤێره وه‌رگێرم كوردى. د هه‌مان ده‌م دا دێ دیار بیت هزرا شێخ عه‌بدولسه‌لام و ته‌كیا بارزان بۆ مرۆڤێن موسلمان گه‌له‌ك یا ساناهى و رۆهنه، ئه‌و ژى وه‌كى مرۆڤێن ل گوندێن بارزان دژین روهن و ساناهیه. ب راستى “حه‌فت سال” پێنه‌ڤێن هه‌تا مرۆڤ تێبگه‌هیت. فه‌رید ئه‌سه‌سه‌رد د پێشگوتنا پرتووكا خوه دا دبێژیت و ئاوێنه ژێ ڤه‌دگوهێزیت كو ئه‌و پێدڤى حه‌فت سالان بۆ هه‌تا پرتووكه‌كێ ل سه‌ر هزرا بارزانیان بنڤیسیت. هه‌ر حه‌فت خالێن یاداشتناما شێخ عه‌بدلسه‌لام و ماقوولێن به‌هدینان بۆ باب العالی ئه‌ڤه بوون:
1. زمانێ كوردى ببیت زمانێ فه‌رمى ل هه‌ر پێنج قه‌زایێن كوردى.
2. فێربوون ب زمانێ كوردى بیت.
3. قه‌یمه‌قام و رێڤه‌به‌رێن ناحیا و كارمه‌ندێن دیتر ژ وان بن، ئه‌وێن زمانێ كوردى دزانن.
4. حوكمدارى گۆره‌یى شه‌ریعه‌تا ئیسلامێ بیت، هه‌تا وه‌كو ئاینێ ده‌وله‌تێ ئیسلام بیت.
5. بۆ شه‌ریعه‌تكرن و فه‌توادانێ كه‌سێن ژ مه‌زهه‌بێ شافعى بێن دامه‌زراندن.
6. خویك ژ وان كه‌سان بێن وه‌رگرتن ئه‌وێن ل سه‌ر وان فه‌ر دبن و گۆره‌یى شه‌ریعه‌تێ و ئه‌وێن ژێ زێده‌تر یان ژى نه گۆره‌یى وێ بهێن ره‌دكرن (إلغا‌و).
7. باجه گۆره‌یى ڤى ره‌نگێ نوكه بمینن به‌لێ دڤێت بۆ چاككرنا رێكێن قه‌زایان بێن مه‌زاختن.” (ل.87).
به‌لێ ئه‌سه‌سه‌رد راست دبێژیت: ژ وى ده‌مێ ئه‌و دبێژیت و پێدا، ئاوایێ كارێ ته‌كیا بارزان هاته گوهه‌رین، به‌لێ نه ژبه‌ر وان ئه‌گه‌رێن ئه‌سه‌سه‌رد دنڤیسیت. ژ ڤى ده‌مى و پێدا ئێدى چاره‌نڤیسێ ئێكگرتنا عه‌شیرێن بارزان بو شێخێن ته‌كیێ گرنگى نه‌ما، تشته‌ك دى گرنگیا خوه بو ڤان شێخان په‌یدا كر ئه‌و ژى دبێژنێ كوردستان. دیسا حه‌ز دكم ڤه‌گه‌رم پرتووكا ده‌ملۆجى:
…” هنده‌ك داخۆیانى و به‌لاڤۆكێن ژ كۆمه‌لێن كوردى وه‌كو كۆمه‌لا (تعالى و ته‌ره‌قی كورد) و كۆمه‌لا (هیڤى) و كۆمه‌لا (استقلال كوردستان) و هنده‌ك كۆمه‌لێن دیتر یێن ڤه‌شارتى و ئه‌دره‌سێ وان نه دیار، دگه‌هشتنێ (مه‌به‌ستا ده‌ملۆجى دگه‌شتن به‌هدینان) به‌لێ كه‌سێ نه دخواندن. ژ وێ وێڤه‌تر هنده‌ك كه‌سێن ئه‌ڤ داخۆیانى و به‌لاڤۆك دگه‌هشتنێ، ئه‌وان داخۆیانى و به‌لاڤۆك بلنددكرن بۆ حوكمه‌تێ وه‌كو نیشانه‌ك بۆ راستگۆیا وان بۆ حوكمه‌تێ و ره‌دكرنه‌ك بۆ ڤان كۆمه‌لێن كو پێكۆلێ دكه‌ن (هزرا ژه‌هركرى)، ل گۆره‌یى پێناسا حوكمه‌تێ. ئه‌ڤه به‌روڤاژى وێ بوو ئه‌وا ل ته‌كیێن دینى، ل ڤان ته‌كیان داخۆیانى و به‌لاڤۆكان ره‌واج هه‌بوو و دهاتن خواندن. ل ڤێره ئه‌م تایبه‌ت باس ژ ته‌كیا (بارزان) دكه‌ین، ئه‌ڤ بانگینێن هه ب تایبه‌تى بۆ ڤێ ته‌كیێ دهاتن هنارتن”.
پشكا پێنجێ، ژ ته‌وه‌رێ ئێكێ یێ ڤێ گۆتارێ دیاركرنا كارتێكرنا ئاینێ ئیسلامێ یه ل سه‌ر ته‌كیا بارزان.
