خواندن: د. عارف حیتۆ
2 ــــ 2
ل دانانگەها پێنجێ، ل سەر دەولەتا ئادیابین دئاخڤیت کو پایتەختێ وێ ئەربیلا- هەولێر بوو، ئەڤە گۆتارەکا وەرگێڕاییە ژ جۆنا گابریێل لیسنەر «میرگەهەکا جهوویان ل میسۆپۆتامیا». ئەڤ میرگەهە ژ لایێ جهوویان نەهاتییە دامەزراندن، لێ بەلێ شاهێن وێ ببوونە جهوو. دەستهەڵاتدارییا شاه ئیزاتێسێ ئێکێ ژ ساڵا (١٥ ز) دەست پێ دکەت، پاشی دەستهەڵاتا هێلینا دایک و بازێ مونۆبازی (٣٠- ٥٨ ز)، ئەڤجا ئیزاتیسێ دووێ دەستهەڵاتێ ددۆمینیت هەتاکو ل ساڵا (١١٦ ز) کو داوی شاهێ ئادیابینێ مێهرەسپ دکەڤیت. پشتی هینگی هەتا ساڵا (١٩١ ز) دکەفتە بن دەستەڵاتا ئیمپراتۆرێ رۆمێ و پەرتی و ئالاناندا. پاشی نەرسێ ئادیابینی (١٩١- ٢٠٠ ز) و شەهراد (٢١٣- ٢٢٤ ز) دەستەڵاتێ ڤەدگەڕیننەڤە. پشتی سالا ٢٢٤ێ، ئادیابین دکەفتە بن دەستەلاتدارییا ئیمپراتۆرییا ساسانی و کیسرایێن وێ هەتاکو ساڵا ٦٤٩ێ، کو ئیسلام ب سەر دەڤەرێدا دگریت.
د ڤان هەر پێنج دانانگەهێن دیرۆکا کورداندا، نڤیسەری ب تێروتەسەلی و ساڵ ل پەی ساڵێ ڕەوشا هەر دەولەتەکێ ژ ڤان دەولەتێن ژێگۆتیی شرۆڤەکرینە و هەڤبەندی یێن وان دگەل دەردۆر و دژمنێن وان خویاکرینە، زێدەباری بۆیەرێن دیرۆکی ژی، ئاماژە ب ئایین و بیروباوەرێن وان کرییە و تیۆری یێن زمانی و هەڤبەرکرنا کەڤنە زمانان دگەل وەرارا جهگورکێیا تیپان و ب لێڤکرنا پەیڤان ل سەر تێرم و تێگەهان پراکتیزەکرینە. ب ڤێ چەنێ ژی، دەرگەهەکێ نوو ل بەر تێهزرینا خواندەڤانی ڤەدکەت کو نە وەکو تووتییەکی بۆیەرێن دیرۆکی یێن کوردان نەنڤیسین ڤەگێڕیت، بەلکو فەرە بەرگومان بکەت و ب چاڤەکێ لۆجیکی ل هەر بۆیەرەکی بنێڕیت.
د دویفدا شەش بابەتێن دی یێن هەڤبەند و پاڵپشت بۆ دانانگەهێن ژێگۆتیی پێشکێش دکەت کو چەوایەتییا قەومینێ دکەتە خۆدیکا چ قەومینێ، ئانکو بۆیەرێن ڤەگێڕایی ب عەقیدە و ئایین و هەڤبەندی یێن جڤاکی یێن وی سەردەمیڤە گرێددەت کو بکەتە بازەبەر ژبۆ دەربازکرن و تێگەهشتنا هەڤبەندی یێن جڤاکی یێن ڤی سەردەمی.
د بابەتێ «هەیڤ و هەتاڤ»دا، سەرەدەریێ دگەل هەر چوار ستوونێن چیڕۆکا ئافراندنێ دکەت کو هەر سێ ئایینێن ئیبراهیمی دپەژرینن؛ ئافراندنا مرۆڤی ل بەهەشتێ، د سەرداچوونا مرۆڤی ب ئیبلیسی، دەرێخستن ژ بەهەشتێ، ڤەگەڕان بۆ بەهەشتێ… ل دەف نڤیسەری وەسایە کو ڕەهوریشاڵێن هزری یێن ڤێ چیرۆکێ کەڤنتر بیت و هەر دۆماندنا تێهزرینا سۆمەری و ئوگاریتییان و مللەتێن دی بیت. ئەو ب ڕێکا سیستەمێ دەنگ گوهارتنێ ناڤێ هەوێ ڤەدگەڕینتەڤە سەر هیپا، هیڤا، هیڤ، هەیڤ… ئەڤجا وە دبینیت کو نەدوورە هەوێ دبنەکۆکا خوەدا هەر هەیڤ ب خوە بیت یان خوداڤەندا هەیڤێ بیت. ئەگەر وەسا بیت پا فەرە ئادەم ڕۆژ بیت، ئەڤجا ب هەمان سیستەم ناڤێ ئادەم، ئاتاڤ، ئاتام دکەتە ڕۆژ یان خوداڤەندێ ڕۆژێ. ئاوڕەکا بلەز ل بەهەشتا عەدەن یا ڕۆژهەڵاتی ددەت و جهێ وێ دکەتە وارگەهێ کوردێن کەڤن كو تەورات وە دبێژت. لەوا نەدوورە حوری یێن بەهەشتێ ژی هەر وەكی کچێن هۆری یێن کورد جوان بن. هەر ب هەمان لێنێڕینا کوور و پشتبەستی ب سیستەمێ زمانی، سەرەدەریێ دگەل ناڤێن کێلیا شەدایێ و فرعینی و سندۆخا- شۆدۆخۆ دکەت، ب نەمازەیی پشتی هندەک شوونوارێن فیرعەونیان ل ددهۆکێ دەرکەفتین و خواندن و وەرگێڕانا هندەک نامەیێن گرێ ئەمارنە (تل العمارنە) ل لبنانێ هاتینە دیتن کو نێزیکی چوارسەد تەپکێن دەبیرخانەیەکا ئەخناتۆنینە و چواردە نامە ژێ، دناڤبەرا تووشراتتایێ شاهێ میتانییان و ئەخناتۆنیدا هاتینە ئاڵوگۆرکرن. هەر د بابەتێ زمانیدا، پشتبەستنێ ب پەرتوکا ئیبن وەحشیە دکەت ئەوا ب ناڤێ (شوق المستهام فی معرفە رموز الاقلام) کو بەحسی تیپنڤیسینێ دکەت و ددەتە خویاکرن کو کوردان ئەلفابێیەکا تایبەت ب خوەڤە هەبوویە و هژمارا تیپێن وێ پترن ژ تیپێن سریانی یێن سەردەمێ خەلیفەیێ ئومەوی (عبدالملک بن مروان). ژبۆ دویڤچوون و لێگەڕیانەکا کوورتر وێنەیەکێ وان تیپان دگەل لاپەڕەیەکێ ژ نڤیسینا ئیبن وەحشیە وەکو بەڵگە ددانیت. هەروەسا مل ب ملێ سیستەمێ دەنگوهارتنێ و تیپان و هەڤبەرکرنا زمانان، ئاماژە ب موهر و لۆگۆیێن ئایینی ژی ددەت، د هەڤبەرکرنەکا زانستییانە یا دناڤبەرا موهرا شاوشتەتارێ میتانی و موهرا ب سەرەدەرا پەرسگەها ڵالش ڤە، وەسا دیار دکەت کو هەردو تا ڕاددەیەکێ زۆر وەکهەڤن، ئەڤە ژی وێ هزرێ پەسەند دکەت کو هندەک ژ ئاییردە و ڕەفتارێن ئایینی یێن میتانییان هێشتا ل دەف ئێزدیان ماینە. جوداهییا هەردووان تنێ د چوارچۆڤەیدایە، یێ میتانییان چوارگۆشەیە کو دبیت ئاماژەیا هەر چوار کنارێن دنیایێ بن، یێ ئێزدیان سێگۆشەیە کو دبیت ل بن باندۆرا (هزرا چاک، گۆتنا چاک، کریارا چاک) یا زەردەشتییان بیت، یان ل بن باندۆرا نژیارگەرییا یەونانی- ڕۆمانی دا بیت.
هەروەسا ژ ئەگەرێ هەڤبەندی یێن د ناڤبەرا شاهێ میتانی و ئەخناتۆنی (کو ئایینێ خوە ژ ئامۆن ڕا بەر ب ئایینێ ئاتۆنی) گوهارتبوو، پشتی مرنا وی، بڕیار هاتە دان هەموو ئاتۆن پەڕێسان بکوژن و قوتبڕ بکەن، ئەڤجا میتانی ب هەردو دۆتمیر و هندەک میسری یێن بەلەنگازڤە ڕەڤینە سینایێ و پاشی ل فەلەستینێ خوەجھ دبن، ژبەرکو بهیستبوون کو وەڵاتێ میتانییان نەمایە. ئەڤجا پەنجەرا هەڤبەندییەکا نەژادی د ناڤبەرا کورد و جهوویاندا ڤەدکەت کو خواندەڤان هزر بکەت؛ نەدوورە ئەو میتانی یێن ژ بەر ستەما فیرعەونێ میسرێ ڕەڤین، هەمان جهوویێن نهۆ بن. ژبۆ ڤێ چەندێ پشتبەستن ب کۆمەکا لێکۆلینێن ڤی سەردەمێ تێستا (DNA) دکەت، ما ئەگەر وەسا نەبیت، پا بۆچی ڕێژەیا هەڤگونجانا سنسلێن (DNA) یا جوهوویان پتر نێزیکی کورد و ئەرمەنانە ژ هەڤسووی و پسمامێن وان یێن ب ڕەخڤە دژین. ئو د بابەتێ «جەژنا ئەکیتۆ»دا، کو جەژنەکا سۆمەریانە پاشی بابلییان دۆماندییە و د دویڤڕا بوویە جەژنا جەهدورینێ و پاشی بوویە جەژنەکا ئایینی، کو د گەوهەردا هەمان ئاییردە یێن زەردەشتینە و هەتا نهۆ ژی ل دەف ئۆلێ ئێزدییان ب شێوەیێ چوارشەمبا سۆر مایە.
ڤێ کتێبا هزرئازرێنەر وە ل من کر کو د ئاییردەیێ نیسانا ئەکیتۆدا، دەمێ شاه ب پەیکەرێ نابۆیڤە دچیتە پەرسگەها ئیزیدا و پاشی دچیتە پۆرسیبا یا پایتەختێ خوە، ئەڤجا بێی تانج و چۆگان دهێتە د پەرسگەها ئیساکیلاڤە و سلاڤێ ل مەردۆکی دکەت، شەشگالۆ ل هیڤیا شاهییە کو ببێژیت وی چ گونەھ د دەرهەقێ مەردۆکیدا نەکرینە، شەشگالۆ زلەهەکێ ل شاهی ددەت کو ڕۆندک ژ چاڤان دهێن ژبەر وان گونەهێن بێدەستی یێن وی کرین.
ئەڤ ئاییردەیە ب دیتنا من، پتر سیاسی بوویە ژ هندێ کو ئایینی بیت، دەمێ شاهی ب سەر وەڵاتیدا گرتی و خوداڤەندێ مللەتی ژ مەردۆکی کرییە نابۆ، ئو پەرسگەھ ژ ئیساکیلا کرییە ئیزیدا، ب دلێ مللەتی نەبوو، مینا کەیسا ئەخناتۆنی، خەلک ل هیڤیێ بوو بمریت داکو جاردی ڤەگەڕنەڤە سەر پەراستنا مەردۆکی، لێ وەسا دیارە شاه ژیرمەند و سیاسەتمەدار بوویە، لەوا بڕیار دا دینڤانێن خوە کو نابۆ کوڕێ مەردۆکییە و فەرە هەر ساڵ ل جەژنا سەرێ ساڵێ (ئادار- نیسانێ) نابۆی ببەنە دەف مەردۆکی دا سلاڤان ل بابێ خوە بکەت. ئەو خوەشکاندن و زللەهە ژی، هەر نیشانا وێ چەندێنە کو مەردۆک ب نابۆی هاتبوو گوهارتن. هەر چاوا بیت، ئەڤە ئاییردەیەکە و دبیت گەلەک دید و بۆچوونێن هەمەجۆر بۆ هەبن.
ئەڤ خواندنا من یا کورتە و پۆخت، تنێ سەردێرێن بابەتێن پێشکێشکرینە، ب هیچ تەرزەکی نابیتە شۆنگرێ خواندنا کتێبێ، چونکو گەلەک مژارێن هەژی ل سەر ڕاوەستیانێ من داعویراینە کو هەر خواندەڤانەک ل گۆرەی هزر و تێگەهشتنا خوە ل سەر ڕاوەستیت و شاپەڕێن ئاشۆپا خوە بۆ ڤەکەت. د هەر پێنج دانانگەهێن ئێکێدا کۆمەکا ووردەکاری یێن ڕەوشێن ئازرێنەر و هەڵوەستەیێ شاهان و هژمارا شاهێن هەر سەردەمەکی تێدا هەنە. د هەر شەش بابەتێن پاڵپشتدا ژی، کۆمەکا هزر و دیتنێن هەژی خواندن و ل سەر ڕاوەستانێ تێدا هەنە، زێدەباری کۆمەکا پێزانینێن زانستی و پەژراندی یێن زمانی و زمانەڤانیێ کو مرۆڤی دئێختە بەرانبەری گەنجینەیەکا پێزانین و هزرێن ئافراندی یێن ژ دەرڤەی سندۆقێ.
ل داویێ دبێژم، سەرەرای بێسەروبەرییا دیزاینێ و هندەک شاشی یێن نڤیسینێ کو ب بێدەستی کەفتینە د هوندرێ کتێبێ دا، ئەڤ کتێبە هەژی خواندنێیە.