د. دژوار سندی *

پێشەكـی:
هەرێما كوردستانا ئیراقێ د دەه سالێن بۆری دا گەشەپێدانەكا ئابووری و جڤاكی یا بەرچاڤ ب خۆڤە دیتیە و شیایە مفای ژ ژێدەرێن خۆ یێن سروشتی، دارایی و مرۆڤی وەربگریت دا كو پێشكەفتنەكا هەستیار د بیاڤێ گەشەپێدانێ دا بدەستڤە بینیت. سەرەرای رەوشا سیاسی و ئەمنی یا ئالۆز، هەرێمێ شیا كو بنیاتێن گەشەیەكا ئابووری یا فرەكەرت دامەزرینیت، ل گەل پێشئێخستنا ژێرخانا خۆ و بلندكرنا ئاستێ خزمەتگوزاریێن پێشكێشی وەلاتیێن خۆ دكەت.
لێ بەلێ، ئەڤ ئاراستەیا گەشەپێدانێ روی ب روی كۆمەكا ئاستەنگێن بنەرەتی دبیت كو دبنە رێگر ل هەمبەر بكارئینانا هەمی شیانێن هەرێمێ. ئەڤ ئاستەنگە ژی د ناڤبەرا فاكتەرێن ناڤخۆیی یێن پەیوەندیدار ب رەوش و سیاسی یا ناڤخۆیی و فاكتەرێن دەرەكی یێن گرێدایی ب پەیوەندیێن ل گەل حوكمەتا فیدرالی یا ئیراقێ و وەلاتێن هەرێمی ڤە، دابەش دبن. ئارمانجا ڤێ گۆتارێ شلۆڤەكرنا ئاستێ پێشكەفتنێ یە ل هەرێمێ، ل گەل دارشتنا تیشكەیان ل سەر فاكتەرێن رێگر و ئاسۆیێن پێشڤەچوونا پاشەرۆژێ.

ئێكەم: دیاردەیێن پێشكەفتنا گەشەپێدانێ ل هـەرێمێ:
١. گەشەیا ئابووری و هەمەجۆركرنا بنكەیێ بەرهەمئینانێ:
هەرێمێ شیا كو ب ڕێژەیی گەشەیا ئابووری یێن ئەرێنی بدەستڤە بینیت و كەرتێ پەترۆل و گازێ پشكدارییەكا گرنگ د دابینكرنا ژێدەرێن دارایی دا كر. هەروەسا، سالێن داویێ شاهدێ هەولدانان بوون بۆ هەمەجۆركرنا ئابووری ب رێیا پێشئێخستنا كەرتێن چاندن، گەشتوگوزار و خزمەتگوزاریان، ئەوا كو رێخۆشكەر بوو بۆ كێمكرنا پشتبەستنا ئێك-لایەنە لسەر ژێدەرێن پەترۆلێ.
٢. پێشئێخستنا ژێرخانێ:
حوكمەتا هەرێمێ ب شێوەیەكێ مەزن وەبەرهێنان د پرۆژەیێن ژێرخانێ دا كریە، وەكو پێشئێخستنا تۆرێن لێكگوهارتنێ‌ و گەهاندنێ و باشتركرنا سیستەمێن دابینكرنا كارەبێ‌ و ئاڤێ. هەروەسا كەرتێ تەكنۆلۆژیا زانیاری و پەیوەندیان گرنگییەكا تایبەت وەرگرت، ئەوا كو پشكداری كر د ئامادەكرنا ژینگەهەكا گونجای بۆ راكێشانا وەبەرهێنانان.
٣. وەبەرهێنان د سەرمایێ مرۆڤی دا:
هەرێمێ پابەندییەكا ئاشكرا نیشا دایە بۆ بەرفرەهكرن و پێشئێخستنا بیاڤێن خواندنا بلند و راهێنانا پیشەیی، ژ بەر كو دامەزراوەیێن فێركرنێ زێدە بوون و رێژەیێن پشكداربوونێ د فێركرنێ دا بلند بوون. ڤان سیاسەتان پشكداری كر د ئامادەكرنا كادرێن ئەكادیمی یێن شارەزا كو پالپشتیێ ل پرۆسەیا گەشەپێدانا بەردەوام بكەن.

دووەم: ئـەو ئـاستەنگێن رووبرووی پرۆسەیا گـەشەپێدانـێ دبن:
١. ئاستەنگێن سیاسی یێن ناڤخۆیی:
گۆرەپانا سیاسی ل هەرێمێ ژ ناكۆكیێن حزبی یێن كوور دنالیت، كو كارتێكرنێ ل سەر سەقامگیریا كارێ دامەزراوەیی دكەن. ئەڤ ناكۆكییە بووینە ئەگەرێ راوەستاندنا گەلەك پرۆژێن گەشەپێدانێ و لاوازكرنا هەماهەنگیێ د ناڤبەرا دامەزراوەیێن جودا یێن حوكمرانیێ دا.
٢. پەیوەندی دگەل حوكمەتا فیدرالی:
پرسا دابەشكرنا ژێدەرێن دارایی، ب تایبەتی داهاتێن پەترۆلێ، خالەكا ناكۆكی یا سەرەكی دمینیت د ناڤبەرا هەولێر و بەغدا دا. ئەڤ ناكۆكیە شیانێن هەرێمێ بۆ دانانا پلانێن دارایی یێن درێژخایەن سنۆردار دكەت و دبیتە رێگر ل هەمبەر بجهئینانا پرۆژێن مەزن یێن گەشەپێدانێ.
٣. دەستوەردانێن هەرێمی:
هەرێم روی ب روی فشاران دبیت ژ ئالیێ وەلاتێن جیران ڤە كو ب گومان تەماشای هەر پێشكەفتنەكێ د رەوشا سیاسی یان ئابووری یا هەرێمێ دا دكەن. ئەڤ فشارە ب رێیێن جودا دیار دبن، وەكو سزایێن ئابووری یێن ناراستەوخۆ و پشتەڤانیكرنا هێزێن ئۆپۆزسیۆن.
٤. ئاستەنگێن ئەمنی یێن دەرەكی:
سەرەرای باشبوونا رێژەیی د رەوشا ئەمنی دا، هەرێم هێشتا ژ هەڕەشەیێن دەرەكی یێن پچر پچر دنالیت كو ب شێوەیەكێ نەرێنی كاریگەریێ ل سەر كەشێ وەبەرهێنانێ و گەشەیا ئابووری دكەن.

سێیەم: ئـاسۆیێن پاشەرۆژێ و شیانێن گـەشەیێ:
هەرێما كوردستانێ خۆدان بنەمایانە كو دشێت رۆلەكێ ئابووری یێ هەرێمی یێ گرنگ بگێڕیت، ب تایبەتی د بیاڤێن وزە، بازرگانی و خزمەتگوزاریان دا. بدەستڤەئینانا ڤان شیانان پێدڤی ب چارەسەركرنا كۆمەكا پرسێن گرنگ هەیە:
• بهێزكرنا سەقامگیریا سیاسی یا ناڤخۆیی ب رێیا دیالۆگا د ناڤبەرا ئالیێن سیاسی دا.
• دیتنا فۆرمۆلەكا كاری یا هەڤپشك ل گەل حوكمەتا فیدرالی كو مافێن هەرێمێ بپارێزیت.
• هەمەجۆركرنا هەڤپشكێن ئابووری یێن نێڤدەولەتی بۆ كێمكرنا فشارێن هەرێمی.
• بهێزكرنا ژینگەها ئەمنی بۆ راكێشانا وەبەرهێنانێن بیانی.
دەرئـەنجام:
سەربۆرا هەرێما كوردستانێ شیانەكا بەرچاڤ بۆ بدەستڤەئینانا پێشكەفتنا گەشەپێدانێ نیشاددەت، سەرەرای ئاستەنگێن سیاسی و ئەمنی. سەركەفتنا هەرێمێ د كارئینانا هەمی شیانێن خۆ دا گرێدایە ب شیانێن وێ بۆ چارەسەركرنا ئاریشەیێن ناڤخۆیی و برێڤەبرنا پەیوەندیێن خۆ دگەل ئالیێن هەرێمی و نێڤدەولەتی ب شێوەیەكێ هەڤسەنگ. سەركەفتن ل سەر ڤان ئاستەنگان دێ هەرێمێ گوهۆریت بۆ نموونەیەكا گەشەپێدانێ ل دەڤەرێ و ناڤەندەكا ئابووری یا هەرێمی یا كاریگەر.
* مامۆستایێ زانینگەهێ

د. دژوار سندی *

پێشەكــی:
سالا 2005 د چارچووڤەیەكێ سیاسی و جڤاكی یێ ئالۆز دا ل ئیراقێ، دەستوورەكێ هەردەمی هاتە پەسەندكرن، كو ل دویڤ قۆناغەكا ڤەگوهاستنێ ژ سیستەمێ ناڤەندی یێ تۆتالیتاری بۆ مۆدێلەكێ هات كو دهاتە هزركرن دێ دیمۆكراتی و فیدرالی بیت. ئەڤی دەستووری خولەكا دامەزراندنێ پێكئینا بۆ ژنووڤە ئاڤاكرنا دەولەتێ ل سەر بنەمایێ فرەپارتی و هەڤسەنگیێ د ناڤبەرا ناڤەند و هەرێمان دا و هەرێما كوردستانێ، وەك قەوارەیەكێ خوەدان تایبەتمەندیەكا دیرۆكی و سیاسی، ئامادەبوونەكا ئاشكرا د ڤێ ڤەگوهاستنێ دە ب رێكا چەسپاندنا هژمارەكا دەستكەفت و گەرەنتیێن دەستووری هەبوو كو پێگەهێ وێ یێ یاسایی و كارگێری د ناڤ پێكهاتێ دەولەتا ئیراقێ دە بهێزكر.
لێ، بجهئینانا ڤان دەقێن دەستووری د دو دەهكێن بۆرین دا، ڤالاتیەكا مەزن د ناڤبەرا پرەنسیپێن دەستووری و ئەزموونا كردەیی دا پەیدا كر، كو ب لاوازبوونا پلە ب پلە یا دەستكەفتێن دەستووری یێن هەرێمێ و پاشڤەچوونەكا ڕاستەقینە د ئاستێ گەرەنتیێن فیدرالی یێن دەستووری دا دیار بوو. ئارمانجا ڤێ گۆتارێ شلۆڤەكرنا جۆرێ ڤان زیانانە، و دەستنیشانكرنا فاكتەرێن پێكهاتی، سیاسی و یاسایی یە كو بووینە ئەگەرێ وێ، پێشنیاركرنا چەند چارەسەریێن سەرەكە بۆ بنبركرنا ئەگەران.
ئێك: دەستكەفتێن دەستووری یێن هەرێما كوردستانێ ل گۆرەی دەستوورێ 2005:
دەستوورێ كۆمارا ئیراقێ یێ سالا 2005 هەژمارەكا ماف و دەستهەلاتێن تایبەت و هەڤپشك دەستنیشان دكەت كو بنەمایێ دەستووری یێ پێگەهێ هەرێما كوردستانێ پێكدئینن و گرنگترین دەستكەفت ئەڤەنە:
1- دانپێدانا دەستووری ب هەرێمێ وەك قەوارەیەكێ فیدرالی د ناڤ دەولەتا ئیراقێ دە (ماددێ 117).
2- دەستهەلاتا یاسادانان و بجهئینانێ یا بەرفرەه د بابەتێن نە تایبەت ب حوكمەتا فیدرالی ڤە، ل گەل ژ پێشتربوونا یاسایا هەرێمێ ل دەمێ هەبوونا ناكۆكیێ (ماددێن 115 و 121).
3- مافێ دامەزراندنا هێزێن ئەولەهیا ناڤخۆیی (پێشمەرگە) كو سەر ب حوكمەتا هەرێمێ ڤە بن (ماددێ 121/پێنجەم).
4- چەسپاندنا زمانێ كوردی وەك زمانێ فەرمی ل تەناهی زمانێ عەرەبی (ماددێ 4).
5- دانپێدان ب مافێن هەرێمێ د بەشداریكرنێ دە د رێڤەبرنا ژێدەرێن سرۆشتی دە، ب تایبەت یێن پاشەرۆژێ (ماددێ 112).
6- دەستنیشانكرنا میكانیزمەكا ڕۆهن بۆ چارەسەركرنا دۆسیا دەڤەرێن ناكۆكی ل سەر ل گۆرەی ماددێ 140.
7- گەرەنتیكرنا پشكداربوونێ د سازیێن سەروەریێ دا و هەڤسەنگی د رێڤەبرنا دەولەتێ دا ب رێكا ئەنجوومەنێ ئێكەتیێ (ماددێ 65).
دو: دیاردەیێن پاشڤەچوونا دەستكەفتێن دەستووری د بجهئینانێ دە:
سەرەڕای ڕۆهنییا دەقێن دەستووری یێن تایبەت ب پێگەهێ هەرێمێ، ڕاستییا كریارێ ئاماژێ ب كۆمەكا پێشێلكاری و پاشڤەچوونان ددەت كو ب شێوەیەكێ نەرێنی كاریگەری ل سەر جەوهەرێ سیستەمێ فیدرالی كریە. ژ گرنگترین وان دیاردەیان:
1- بجهنەئینانا ماددەیێ 140 ژ دەستووری، سەرەڕای دەربازبوونا دەمێ بۆ هاتیە دیاركرن، ب تایبەت ل پارێزگەها كەركووكێ و دەڤەرێن ناكۆكی ل سەر.
2- نەبوونا یاسایەكێ كو پەیوەندییا د ناڤبەرا حوكمەتا فیدرالی و هەرێمێ دا د كەرتێ نەفت و گازێ دا ڕێكبێخیت و دەرچوونا بریارێن دادگەهێ كو یاسایا نەفت و گازا كوردستانێ هەلوەشاند بێی هەبوونا بەدیلەكێ یاسایی یێ فیدرالی.
3- كێمكرنا پشكا دارایی یا هەرێمێ ژ بودجەیا گشتی ژ 17% بۆ 12.67%، پاشی گۆهارتنا وێ بۆ «پێشینەیێن دارایی» یێن نە جێگیر.
4- پێكنەئانینا ئەنجوومەنێ ئێكەتیێ (ماددێ 65)، كو بوویە ئەگەرێ نەبوونا نوونەراتییا هەرێم و پارێزگەهان د دروستكرنا بریارا یاسادانانێ دا و بریارێن هەستیار یێن گرێدای ب رێڤەبرنا كاروبارێن دەولەتا ئیراقێ ب گشتی.
5- نەبوونا هەرێمێن فیدرالی یێن هەڤبەر ل گەل هەرێما كوردستانێ، كو بوویە ئەگەر سیستەمێ فیدرالی ببیتە حالەتەكێ تایبەت و نە گشتگیر.
6- هەولێن سنوورداركرنا دەستهەلاتێن هێزێن پێشمەرگەی و بنپێخستنا وان ژ ئالیێ كارگێری و ئەولەهیێ ڤە بۆ دەستهەلاتا ناڤەندێ، كو دژی وێ چەندێ یە یا د دەستووری دە هاتی.
سـێ: فاكتەرێن ئەگەرێ ژ دەستدانا دەستكەفتێن دەستووری:
پاشڤەچوونا پلە ب پلە یا دەستكەفتێن دەستووری یێن هەرێما كوردستانێ ڤەدگەریت بۆ تێكەلەیا كومەلەكا ئەگەرێن پێكهاتی یێن، سیاسی و یاسایی، كو دشێن د ڤان خالان دە بهێنە پۆلینكرن:
1- تێكچوونا سازیێن سیستەمێ سیاسی یێ فیدرالی:
ئەڤ چەندە ب رێكا نەكێكرنا هژمارەكا سازیێن دەستووری یێن فیدرالیێ، وەك ئەنجوومەنێ ئێكەتیێ، دیار بوو، زێدەباری بەردەوامیا پشتگۆه هاڤێتنا پرەنسیپێن هاوسەنگیێ د بەلاڤكرنا دەستهەلات و ژێدەران دە.
2- نەبوونا ئیرادەیا سیاسی بۆ بجهئینانا دەقێن دەستووری یێن پەیوەندیدار ب فیدرالیێ
نۆخبەیێن سیاسی یێن ناڤەندی مەیلەكا ئاشكرا بۆ شرۆڤەكرنا دەستووری ب شێوەیەكێ هەلبژارتی نیشا دا و ماددەیێن گرنگ وەك ماددێن 140 و 65 و ١١٩ پشتگوه هاڤێتن، كو بوویە ئەگەرێ لاوازكرنا پێكهاتێ دەستووری یێ فرەلایەن.
3- لاوازییا ئێكڕێزییا سیاسی یا كوردی و جودابوونا هەلوەستێن دانوستاندنێ:
پشتی كو پارتێن كوردی د چارچووڤەیەكێ هەڤپەیمان یێ ئێكگرتی دە د دەمێ دارشتنا دەستووری دە (2003–2005) كار دكر، لێ د سالێن پاشتر دە ئەڤ ئێكڕێزییە نەما، كو بوویە ئەگەرێ لاوازبوونا شیانێن وان یێن دانوستاندنێ، و دەرگەه بۆ سەرەدەریەكا پارچەكری ل گەل دۆسیا كوردی ڤەكر.
4- نەبوونا شیانێن پێدڤی ل دەف گەلەك ژ نوونەرێن كورد د پەرلەمانێ فیدرالی دە، ب تایبەت ژلایێ زمانی و بیاڤێن یاسایی و سیاسی دە.
نوونەراتییا پەرلەمانی یا كوردی ل بەغدا ژ لاوازیێ د ئاستێ پسپۆری و شارەزاییا یاسایی دا دنالینیت، كو ئەڤ چەندە د كاركرنا یاسادانان و چاڤدێریێ دا ڕەنگڤەدایە و بوویە ئەگەرێ نەبوونا دەستپێشخەریێن یاسایی یێن كاریگەر د بەرەڤانیكرنێ دا ژ مافێن هەرێمێ، هەتا هندەك جاران بێدەنگی یان سازشكرن د دۆسیێن چارەنڤیسساز دا.
5- نەبوونا بەرەیەكێ نشتیمانی یێ پشتەڤان بۆ فیدرالیێ ژ دەرڤەی هەرێمێ:
هەڤپەیمانیێن سیاسی یێن بەرفرەه كو فیدرالیێ وەك هەلبژاردەیەكا نشتیمانی بگرنە خۆ، پەیدا نەبوون، بەلكی داخوازكرنا وێ تنێ ل سەر نۆخبەیا سیاسی یا كوردی سنووردار بوو، كو ئەڤ چەندە بوویە ئەگەر ببیتە ئارمانجا هێرشێن سیاسی ل جیهاتی كو ببیتە بنەمایەك بۆ چاكسازیەكا دەستووری و كارگێری یا گشتگیر ل ئیراقێ.
دومـاهیك: (چـارەسـەری):
ئەزموونا ئیراقێ یا پشتی 2005ان نیشاددەت كو فیدرالی تنێ ب دەقنڤیسینێ د دەستووری دا بجه ناهێت، بەلكی پێدڤی ب ئیرادەیەكا سیاسی یا ڕاستگۆ، و شارەزاییەكا نوونەراتیا كاریگەر و پێكهاتەیەكێ سازی یێ ئێكگرتی یە. ژ دەستدانا هەژمارەكا دەستكەفتێن دەستووری ژ ئالیێ هەرێما كوردستانێ ڤە، نە تنێ د چارچووڤەیێ زێدەگاڤییا ناڤەندی ل بەغدا دهێتە تێگەهشتن، بەلكی هەروەسا د ڕۆناهییا بەلاڤبوونا نەبوونا ئێكرێزی و ئێگرتنا ناڤخۆیی یا كوردی و لاوازییا كاركرنا نوونەرێن وێ د پەرلەمانێ فیدرالی دا و نەبوونا ستراتیژییەكا دانوستاندنێ یا ئێكگرتی دا.
ژبەر هندێ، ڤەگەراندنا وان دەستكەفتان ژ ئالیەكێ ڤە پێدڤی ب دانوستاندنێن ژدل ل گەل حوكمەتا فیدرالی د چارچووڤەیێن دەستووری دا هەیە و ژ ئالیێ دی ڤە، پێدڤی ب ژنووڤە ئاڤاكرنا ڕێزا سیاسی یا كوردی ل سەر بنەمایێن لێكتێگەهشتنا نشتیمانی، و شارەزاییا نوونەراتیێ، و هەلوەستێ ئێكگرتی یە كو جارەكا دی بهایێ فیدرالیێ ڤەگەرینیت وەك پابەندیەكا دەستووری، نە وەك ئیمتیازەكا سیاسی كو بشێت بهێتە دانوستاندنكرن یان دەربازكرن.
* مامۆستایێ زانینگەهێ

د. دژوار سندی

ل وەلاتێن دیموكراسی، ئۆپۆزسیۆن جهەكێ سەرەكی د پێكهاتەیا سیاسی دا هەیە، ژبەر وی ڕۆلێ د چاڤدێریا دەستهەلاتێدا دگێڕیت، ڕاستڤەكرنا سیاسەتان و پێشكێشكرنا شوونگیرێن كو د شیان دا. لێ ئەڤ ڕۆلە ژ پێكهاتەیا دەستووری یا وەلاتی جودا نابیت و ژ ڕەوشا سەروەریێ یا كو سازیێن فەرمی تێدا كاردكەن دوورناكەڤیت، ب تایبەتی ل وان وەلاتێن ئالۆز یێن خودان سیستەمێ فیدرالی، كو ئاستێن دەستهەلاتێ تێدا جۆراجۆرن و دەستهەلاتێن وان د ناڤبەرا ناڤەند و ئێكەیێن پێكهێنەر دا تێكەل دبن و د كەیسا ئیراقێ دا، یا كو ل سەر فیدرالیەكا فرەپارتی یا خودان ناڤەرۆكەكا نەتەوەیی هاتیە دامەزراندن، ئەڤ تێكەلهەڤییە ڕەهەندەكا هەستیارتر وەردگریت، ب تایبەتی بۆ هەرێما كوردستانێ، كو تاكە دەربڕینا دەستووریە بۆ نەتەوا كوردی د ناڤ دەولەتا ئیراقێ دا.
ئۆپۆزسیۆنا سیاسی ل هەرێما كوردستانێ نە بتنێ ڕوی ب ڕوی وان ئاستەنگان دبیت ژبەر ڕكابەریا حزبی یان جوداهیێن د پرۆگرامان دا، بەلكو خۆ ل بەربەستێن ئالۆزتر ددەت، یێن گرێدایی پێگەهێ هەرێمێ د ناڤ سیستەمێ سیاسی یێ ئیراقێ دا، و ب سنۆرێن نوونەراتیا سیاسی و شەرعی د پەیوەندیێ دا ل گەل حوكمەتا فیدرال و ژبەر كو دەستوورێ ئیراقێ یێ سالا ٢٠٠٥ د ماددێ (١١٧) دا دانپێدان ب هەرێما كوردستانێ وەك قەوارەیەكێ فیدرال كریە و د ماددێ (١٢١) دا دەستهەلاتێن تایبەت داینە حوكمەتا وێ د وان بابەتان دا یێن نەدچنە د چارچووڤەیێ دەستهەلاتێن فیدرالی دا، لەوا هەر سەرەدەری كرنەك ل گەل بەغدا دەربارەی بابەتێن گرێدایی ڤان دەستهەلاتان نە دروستە بهێتە كرن ئیلا ب ڕێكا حكومەتا هەرێمێ، وەك ئێكانه لایەنێ ب فەرمی نوونەراتیا هەرێمێ دكەت.
ل گەل ڕۆهنیا ڤی چارچووڤێ دەستووری، ئەزموونا سیاسی یا سالێن داویێ شاهدیا پێشێلكاریێن ئاشكرا كر ژ ئالیێ هندەك لایەنێن ئۆپۆزسیۆنێ ڤە كو جوداهیا سیاسی یا ناڤخۆیی و هەلوەستێ بەرامبەر دەولەتا فیدرال تێكهەل كرن. چەندین نوونەرێن ئۆپۆزسیۆنێ پشكداری د دانوستاندن یان لژنەیێن فیدرالی دا كرن بێی كو بزڤڕنەڤە بۆ حوكمەتا هەرێمێ و د گۆتارا خۆ دا ل گەل سیاسەتێن ناڤەندی هەڤگرتن یێن كو كار بۆ لاوازكرنا دەستهەلاتێن دەستووری یێن هەرێمێ دكرن، و دیتنێن ئێك لایەنی ل سەر بابەتێن وەك بودجا گشتی دسەپاندن، دۆسەیا نەفت و گازێ و پارەداركرنا هێزێن پێشمەرگەی. ئەڤ جۆرە ڕەفتارەنە دكەڤینە د بازنەیێ چاڤدێریێ یان ڕەخنەیا سیاسی دا، بەلكو وەك پێشێلكرنا پرەنسیپا نوونەراتیا دەستووری و گەفەكا ڕاستەوخۆیە ل سەر ئێكڕێزیا هەلوەستێ كوردستانێ دهێتە هژمارتن و پێگەهێ دانوستاندنان یێ هەرێمێ ل هەمبەر حوكمەتەكا فیدرال لاواز دكەت یا كو د گەلەك وێستگەهان دا، هەول دایە دەستهەلاتێن وێ كێم بكەت و تایبەتمەندیا وێ یا كارگێڕی و ئابووری ژناڤ ببەت.
پشكداریكرن د هەلوەستێ فیدرالی دا بێ هەماهەنگی ل گەل حوكمەتا هەرێمێ، یان بازدان ب سەر دا ب بەهانەیا ئۆپۆزسیۆنبوونێ، ب لۆژیكا چاكسازیێ یان شەڕێ گەندەلیێ ناهێتە پاساڤدان، چونكی بنەمایێ فیدرالیزما تەوافوقی ژ بنڤە دئێخیت و ناكۆكیا حزبی بۆ ئامرازەكێ لێدانا قەوارەیێ كارگێڕی و سیاسی یێ هەرێمێ دگوهۆڕیت. ئۆپۆزسیۆن د ڕەوشا فیدرالی دا نەبتنێ لێپرسینا حوكمەتێ یە، بەلكو پابەندیبوونە ب بەرژەوەندیا گشتی یا ئێكەتیا سیاسی یا هەرێمێ د ناڤ دەولەتێ دا و بەرەڤانیێ ژ تایبەتمەندیا وێ دەستكەفتێن وێ دكەت، ب تایبەتی ل ژێر سیبەرا وان ئاستەنگان یێن كو ژ ئالیێ ناڤەندێ ڤە هەر زێدەدبن.
گەلێ كورد، یێ خودان دیرۆكەكا درێژ ژ قوربانیدان و خەباتێ، ل سەر دۆزێن خۆ یێن نەتەوەیی سازشێ ناكەت و د پتر ژ هەلكەفتەكێ دا دیاركریە كو ژ هندێ هشیارترە بهێتە ڕاكێشان بۆ ناڤ ناكۆكیێن ناڤخۆیی یێن كو زیانێ ب كڕۆكا پرۆژەیێ كوردستانێ بگەهینن. ئەڤ گەلە یێ كو ڕوو ب ڕووی گەمارۆ و برس و برسیكرنێ بووی، هەلوەستێ خۆ ژ دۆزا خۆ نەگوهۆڕی و دێ باوەریا خۆ یا سیاسی د سندۆقێن دەنگدانێ دا نادەتە وان كەسێن ڕێزا نشتیمانی لاواز دكەن ل ژێر درووشمێن ئۆپۆزسیۆنێ یان دەستكەفتێن پەرلەمانی. ژ ڤی ڕوانگەیی، هەڤگرتن ل گەل سیاسەتێن ناڤەندێ، یان پێشكێشكرنا كارتێن باوەریێ یێن سیاسی ل سەر حسابا ئێكڕێزیا كوردی، نوونەراتیا ئۆپۆزسیۆنەكا ژیر ناكەت، بەلكو لادانە ژ ڕەوشا دەستووری و ئەخلاقی یا كارێ سیاسی ل هەرێمێ.
پرەنسیپێ جوداكرنا دەستهەلاتان و مافێ ئۆپۆزسیۆنبوونێ و چاڤدێریا یاسادانانێ، هەموو ئامرازێن ڕەوانە، لێ مافی نادەنە چ لایەنەكی، چەند نوونەراتیا وی مەزن بیت، كو مافێ بازدانێ ب سەر حوكمەتا هەرێمێ دا هەبیت د نوونەراتیا سیاسی دا ل هەمبەر بەغدا. هەروەكی كو نە دروستە حوكمەتا هەرێمێ ئۆپۆزسیۆنێ دووربێخیت، هەروەسا نە دروستە ئۆپۆزسیۆن شەرعیەتا حوكمەتێ ل هەنبەر ناڤەندێ لاواز بكەت یان پشكداریێ د ژناڤبرنا پێگەهێ وێ یێ فیدرالی دا بكەت. بابەت ل ڤێرە نە ناكۆكییە ل سەر كارگێڕیەكا ناڤخۆیی، بەلكو ل سەر پێگەهەكێ نەتەوەییە د ناڤ پێكهاتەیا دەولەتێ دا و هەر پێشێلكاریەكا ڤێ ڕاستیێ، نەبتنێ دبیتە ئەگەرێ تێكدانا ڕەوشا سیاسی، بەلكو ئامرازان ددەتە دەست ناڤەندێ دا پێكهاتەیا فیدرالی هەلوەشینیت و ل تایبەتمەندیا دەستووری یا هەرێمێ بدەت.
پێدڤیە ساتا ڕێزگرتنا سیاسی ل سەر تێگەهشتنەكا كوور ژ واقعێ دەستووری بهێتە ئاڤاكرن و ژ قەبارێ وان ئاستەنگان یێن كو ڕوی ب ڕوی هەرێما كوردستانێ دبن، یێن كو تەكنیكی یان دارایی نەماینە، بەلكی بووینە هەبوون (وجودیە). و د ساتێن وەها دا، هەلوەست و هێز ل سەر بنەمایێ پابەندبوونا وان ب دۆزێ ڤە دهێنە ڤاڤارتن، نەك ل سەر گۆتارا وان یا سیاسی یا دەمكی و دیرۆك، هەروەكی دەنگدەرێ كورد، ل وی كەسی نابۆریت یێ كو ناكۆكیا حزبی كریە پرەك بۆ ژناڤبرنا پرۆژەیێ نەتەوەیی یێ كوردی د ناڤ دەولەتا فیدرال دا.

* مامۆستایێ زانینگەهێ

د. دژوار سندی*

پێشەییك:
حوكمەتا هەرێما كوردستانا ئیراقێ ڕووبەڕووی ئاستەنگیێن دارایی یێن دژوار یا بووی، ژ دەرئەنجامێ گیرۆبوون یانژی بڕینا بەردەواما یا پشكە بودجا دارایی یا د یاسایا بودجەیا سێ سالی دا هاتیە دەستنیشانكرن (٢٠٢٣)، ئەڤ یەكە ژی بوویە ئەگەرێ قەیرانێن بەردەوام د دانا مووچەیێن فەرمانبەران دا. د ڤێ چارچووڤەیێ دا، هەرێما كوردستانێ پێدڤیەكا ستراتیژی یا لەزگین هەیە ژ پێخەمەت دەستنیشنكرنا ڕێیەكا ناڤخۆیی یا بەرفرەهـ كو ئارمانجا وێ گەهشتنا ب خوە ـ دابینكرنا دارایی یا بەردەوام (خوە-فینانسەكرن) بۆ مووچەیان، و كێمكرنا پشت بەستنێ ب پارە شاندیێن فیدرالی یێن نەسەقامگیر و بهێزكرنا بنیاتێن ئابۆری و جڤاكی یێن هەرێمێ بكەت.
ئێك: ڕەهەندێن دەستووری و ڕەوشا سیاسی:
پاشخانەیا یاسایی یا ڤێ قەیرانێ بۆ ماددەیێن (١٢١) و (١١٢) و (١١٥) ژ دەستوورێ ئیراقێ ڤەدگەڕیت، كو دەستهەلاتێن بەرفرەهـ دەتە هەرێمێ بۆ ڕێڤەبرنا كاروبارێن خوە یێن ناڤخۆیی و ژێدەرێن خوە. لێ بەلێ، ناكۆكیێن سیاسی یێن بەردەوام ل گەل حوكمەتا فیدرالی، ب تایبەتی ل سەر بابەتا ڕێڤەبرنا داهاتێن پەتڕۆلێ و ڕادەستكرنا پارێن لسەر لێكهاتی بۆ كۆمپانیایا پەتڕۆلێ یا سۆمۆ، بوون ئەگەر كو بەغدا د دا بڕیارا ڕاوەستاندنا شاندنا شایستەیێن هەرێمێ بدەت. هەروەسا، بڕیارا دادگەها بلندا فیدرالی د سالا ٢0٢٤ دا، یا كو فەرمانا نیشتەجێكرنا مووچەیێن فەرمانبەرێن هەرێمێ ل بانكێن فیدرالی و ژێبرینا وان ژ پارا دارایی یا هەرێمێ، ئالۆزیەكا نوو ل سەر ڤان پەیوەندیان زێدە كر و پێدڤییا لەزگین ب جیگری و بژاردەیێن ناڤخۆیی دوپاتكر.
دو: ستوونێن ڤەگوهۆڕینا بەر ب سەقامگیریا دارایی:
ژبۆ ڕووبەڕووبوونا ڤان ئاستەنگیان، گەهشتنا ب خوە-دابینكرنا دارایی یا مووچەیان پێدڤی ب گرتنا پاكێچەكا هەڤگرتی یا ڕێككاران هەیە داكو سەربخوەییا دارایی ب هێز بكە ب ڕێیا:
١. جۆر ب جۆركرنا ژێدەرێن داهاتی: زێدەكرنا داهاتێن نە ـ پەتڕۆلی ب ڕێیا پێشخستنا سیستەمێن باجێ یێن مۆدێرن و بهێزكرنا میكانیزمایێن كۆمكرنا باجێ یێن كاریگەر و بچویگیركرنا وێ د خەزینا هەرێمێ دا، دگەل پاراستنا هەڤسەنگیێ د ناڤبەرا پێدڤیێن گەشەپێدانێ و باجێن پێشبازیكار دا.
٢. پێشخستنا كەرتێ پەتڕۆلێ: كار كرن بۆ زێدەكرنا داهاتان ژ ڤی كەرتێ گرنگ ب ڕێیا باشكرنا بەرهەمئینانێ و كۆنترۆلكرنا كاروباران ل گۆر باشترین پیڤەرێن شەفافیەتێ، ب ئاوایەكێ كو خزمەتا بەرژەوەندیێن هەڤپشك ل گەل حوكمەتا فیدرالی بكەت.
٣. باشكرنا حوكمڕانیا دارایی: بهێزكرنا میكانیزمایێن چاڤدێریا دارایی یا سەربخوە و بلندكرنا ئاستێ دانایەتیێ د خەرجكرنا گشتی دا، ب ئاوایەكێ كو دەستپاكییا دامەزراوەیی تێدە سەروەر بیت.
٤. جۆر ب جۆركرنا بنچینەیا ئابۆری: پشتگیریكرنا كەرتێن بەرهەمدار یێن وەك چاندنێ، پیشەسازیا ڤەگوهێڕی و گەشتوگوزاریێ، كو ئابۆریەكێ هەڤسەنگ ئاڤا دكن ب شێوەیەكێ شیانا هەلگرتنا و هەلمژینا شۆك وتراڤمایان بكەت.
هەرێم دشێت مفای ژ مۆدێلێن بەراوردكار وەربگریت، وەكی سیستەمێ «كۆنسێرتا ئابۆری» ل هەرێما باسك یا ئسپانیایێ كو دەستهەلاتێن باجێ یێن بەرفرەهـ پەیرەو دكەت بۆ بەرژەوەندیا گشتی، یان ژی ئەزموونا كەتەلۆنیایێ د بنیاتدانانا ئابۆرەكێ جۆر ب جۆر سەرەرای ئاستەنگیێن سیاسی. هەروەسا، ئەزموونێن بەرێ د ناڤ هەرێمێ بخوە دا ژی هەنە د وارێ هناردەكرنا پەتڕۆلێ ب ئاوایەكێ سەربخوە، هەرچەندە ڕووبەڕووی ئاستەنگیێن یاسایی ژی ببوو.
سێ: دەرفەتێن بەردەست و ئاراستەیێن پاشەرۆژێ:
هەرێما كوردستانێ شیانێن مەزن بۆ گەهشتنا سەربخوەییا دارایی هەنە، ژ وان ژی:
– هەبوونا بنیاتێ ژێرخانێ یا دامەزراوەیی یا پێشكەفتی هەتا ڕادەیەكێ.
– ژێدەرێن مرۆڤی یێن شارەزا و پسپۆر.
– پشتگیریا نێڤدەولەتی بۆ پرۆگرامێن ڕیفۆرمان.
– جهێ ژیۆ- ئابۆری یێ ستراتیژی.
چار: پێشنیارێن ستراتیژی: ژبۆ بهێزكرنا خوە-دابینكرنا دارایی یا مووچەیان، ئەم ڤێ دیتنێ پێشنیار دكەن:
١. دامەزراندنا پلانەكا قووناغ ب قووناغ بۆ گەهشتنا ب خوە-بەسیی و شیانێن دارایی دگەل بەرچاڤگرتنا ڕەوشا سیاسی.
٢. بهێزكرنا هەڤكاریەكا ئاڤاكەر دگەل بەغدایێ بۆ دابینكرنا مافێن دەستووری یێن هەرێمێ.
٣. پێشخستن و موكۆمكرنا هەڤپشكیێن وەبەرهێنانێ دگەل كەرتێ تایبەت یێ ناڤخۆیی و نێڤدەولەتی.
٤. بهێزكرنا شەفافیەتا دارایی وەك ئامرازەك بۆ ئاڤاكرنا باوەریێ ل سەر ئاستێ ناڤخۆیی و نێڤدەولەتی.
٥. مفاوەرگرتن ژ پشتگیریا تەكنیكی یا سازیێن دارایی یێن نێڤدەولەتی د پرۆگرامێن ڤەگوهێڕینا ئابۆری دا.
دوماهیك:
هەولێن گەهشتنێ ب خوە-دابینكرنا دارایی یا مووچەیان ڕێیەكا ستراتیژییە نیشاددەت كو دڤێت حوكمەتا هەرێمێ ژدل كار ل سەر بكەت. ئەڤ چەندە دیتنەكا هەڤگرتی بۆ بهێزكرنا سەروەریا دارایی د چارچووڤەیێ دەستوورێ ئیراقێ دا نیشاددەت. سەركەفتنا ڤێ دیتنێ پێدڤی ب هەولێن بەردەوام هەیە بۆ بهێزكرنا ڕیفۆرمێن دامەزراوەیی، دگەل پاراستنا دیالۆگا ئاڤاكەر ل گەل حوكمەتا فیدرالی بۆ دابینكرنا مافێن دارایی یێن هەرێمێ. ئەڤ بزاڤ پابەندبوونەكا سەخلەم بۆ دابینكرنا سەقامگیریا جڤاكێ و ئابۆری یا گەلێ كوردستانێ نیشاددەت و شارەزایی و زاناییا سەركردایەتیێ د ڕێڤەبرنا ئاستەنگیێن ئالۆز دا دیار دكەت، كو ب ڕێیا وێ هەرێما كوردستانێ دشێت ژ قەیرانا خوە یا نها دەرباز ببەت و ئابوورەكێ سەخلەم ئاڤا بكە كو پاشەرۆژەكا گەش و سەقامگیر بۆ گەلێ خوە دابین بكەت.
* مامۆستایێ زانینگەهێ

د. دژوار سندی *

پرۆسێسا هەلبژارتنان دهێتە هەژمارتن بەرێ بنیاتێ بۆ سیستەمێ دیموكراسیتی، ژبەركو پرۆسێسا هەلبژارتنان ڕەوایەتیێ ددەتە هەردو دەستهەلاتێن یاسادانانێ و جێبەجێكار و ل هەرێما كوردستانێ، سەرەرای پێشكەفتنا رێژەیی ل سەر ئاستێ بنیاتنانا ژیرخانەیا دیموكراسی و كارێ سیاسی، لێ كەتوارێ هەلبژارتنان هێشتا ژ هندەك كێشە و ئاریشەیێن كویر و ریشەیی دنالیت. ژ گرنگترین ئەوان كیشە و ئاریشەیان، ملكەچییا پرۆسێسا دەستنیشانكرنا كاندید و بەربژێرێن پەرلەمانی ل سەر هەردو ئاستان: پەرلەمانێ هەرێما كوردستانێ و پەرلەمانێ ئیراقا فیدرال بۆ هندەك پیڤەرێن گرێدای ب كولتوورێ عەشیرەتگێری و ئابۆری ل شووینا پیڤەرێن گرێدای ب زانین و زانستی و هەڤكیڤیا سیاسی. ئەڤ دیاردەیە سەرەرای كو بەر و بنەمایێ وێ ڤەدگریت بۆ كولتوور و رێورەیێن جڤاكا كوردی ل سەر هاتیە ئاڤاكرن، لێ بەردەوامیدان و جەخەتكرنا ل سەر ئەڤێ ڕێبازی پرۆسێسا سیاسی و سیستەمی هەلبژارتنان بێ واتە دكەت ژلایەكی، و ژ لایەكێ دی ڤە نوونەراتیا هەرێما كوردستانێ د پەرلەمانێ فیدرالی دا لاواز دكەت، ئەڤ چەندە ژی كارتێكرنێن نەرینی ل سەر قەوارەیێ هەرێما كوردستانێ درۆست دكەت.
لەوڕا دەستنیشانكرنا بەربژار و كاندیدان بۆ پەرلەمانی لسەر بنیاتێ هۆز و عەشیرەتگیریێ و بارودۆخێن ئابۆری، بێ ل بەرچاڤ وەرگرتنا رێورەویەكێ رێكخستی و ئەزموونا سازومەندی، ئەڤە دێ بیتە ئەگەرێ لاوایا نووراتیا هەرێما كوردستانێ د پەرلەمانێ فیدرالی دا، بێگومان ئەڤێ چەندێ دێ ڤەریژەكا خراب ل سەر شیانێن قەوارەیێ هەرێما كوردستانێ هەبیت، ل هەمبەر جەنگا سیاسی و بەرگیریكرنا ژ ماف و ئازادیێن گەلێ هەرێمێ ل ژێر سیبەرا پەرلەمانێ ئیراقا فیدرال. ئەڤجا ئەو نوونەرێ كورسییەكا پەرلەمانێ فیدرال تژی دكەت بێ كو شیان یان ژی دیتنەكا یاسایی و سیاسی هەبیت نەشێت ب ئەرینێ پشكداریی د نقاش و دانوستاندنان دا بكەت، نەخاسمە نقاش و دانوستاندنێن ئالۆز و توند دەربارەی دەستهەلات و مافێن دارایی یێن هەرێما كوردستانێ ئەوێن د دەستوورێ فیدرالی یێ سالا (2005) هاتینە بەرقەراركرن. دیسا پاراستنا نەتەو و ناسناڤێ ب كوردستانێ هاتیەدان وەكو هەرێمەكا فیدرالی. لەوڕا سیستەمێ هەلبژارتنان دێ بیتە ئالاڤ و ئامرازەك بۆ زالكرنا كولتوورێ هۆزایەتی و عەشیرەتگیری ل جهێ كو ببیتە رێخۆشكەرەك بۆ بەرجستەكرنا ماف و ئازادیێن هەرێما كوردستانێ و وەبەرهێنانێ د دەستهەلاتێن هەرێمێ وەكو قەوەاركێ فیدرالی.
بۆ چارەسەركرنا ئەڤان كێشەیان، ل دەسپێكێ ئەم پێدڤی ب پێداچوونەكا ریشەیێنە ل ناڤا بنیاتێ پارتێن سیاسی ل هەرێما كوردستانێ لسەر هاتینە و دهێنە بنیاتدانان، دەربارەی ڤەژاندنا پرۆسێسا هەلبژارتنان و دەستنیشانكرنا كاندیدان، وەكو ئێكەم بەرپرس ژ نوونەرایەتیا هەرێما كوردستانێ ل پەرلەمانێ ئیراقا فیدرال و بەرقەراركرنا ئەڤێ پێداچوونێ پێدڤی ب میكانیزمەكا دیار و رێكخستی یا ناڤخۆیی هەیە، كو لسەر پیڤەرێن ڕاستەقینە و موكوم بهێتە ئاڤاكرن مینا: پیڤەرێن گرێدای ب ئاستێ زانینا زمانی و شیانێن زانستی و شارەزایا كاندیدی و ئەزموونا وی یا سیاسی، دیسا ڕابردووێ وی یێ جڤاكی و ئاستێ هشیاری و پێگێری و باوەریێ ب ئەجیندە و كارنامەیا حیزبی. ل گەل ئەكتیفكرن و كاراكرنا ئامرازێ هەلسەنگاندن و لێپرسینێ، وەكو دەسپێكەك بۆ دەستنیشانكرنا باشترینێ بەربژێران.
د ئەڤی چارچووڤەی دا، هەرێم ب رێیا پارتێن سیاسی دشێت مفای ژ ئەزموونا نیڤدەولەتی وەربگریت، مینا ئەزموونا ئەلمانیا و سوێد، كو ئەڤ هەردو دەولەتە پێش دەستنیشانكرنا بەربژێران بۆ هەلبژارتنێن پەرلەمانی پارتا سیاسی رادبیت ب هندەك قۆناغێن پێگەهاندنێ یێن ریشەیی و درێژ. دیسا داخواز ژ كەسێ حەزا خۆ كاندیدكرنێ هەی دهێتەكرن كو پرۆگرامێ خۆ یانژی پرۆپۆزەلێ كارنامەیا بەربژاركرنێ پێشكێشی پارتێ بكەت ب شێوەیەكێ نڤیسكاری نەكو زاراكی ژپێخەمەت ئەنجامدانا هەلسانگاندنەكا دەسپێكی بۆ دیتن و شیانێن كاندیدیكرنێ، ل گەل پێداچوونەكا كویر و هویر د مێژوویا كەسۆكیدا ب مەرەما دەستنیشانكرنا هەر شاشیەكا نەخوازیار كو كارتێكرنێ د كارێ پەرلەمانتاریێ دا بكەت پشتی دهێتە كاندیدكرن و هەلبژارتن. ئەڤ نموونەیە دبێتە هێمایەك كو میكانیزما هەلبژارتنا كاندیدان بۆ پەرلەمانی بەرهەمێ پرۆسێسەكا سیستەماتیكا ل ناڤ رێخستنا پارتا سیاسی دا.
ژهەژی گۆتنێ یە، كو ئامادەكرن و بەرهەڤكرنا بەربژێران خودان شیان و سەربۆر بەنامەیەكە بۆ پاراستنا پێگەهێ هەرێما كوردستانێ ل ناڤ دەولەتا ئیراقێ. دیسا پشت ڕاستكرنەكە ژ گەهاندن و بهیستنا دەنگێ هەرێما كوردستانێ و پاراستنا ماف و ئازادیێن وێ. ژبەركو سیستەمێ فیدرالی بخۆبەر هەڤسەنگیێ پەیداناكەت، بەلكو پێدڤی ب نوونەرێن خودان ئەزموون و شیان هەیە پشتبەستن ب رەگەزنامەیەكا حیزبی و جڤاكی یا ب هێز و ب ئەڤی ڕەنگی پرۆسێسا هەلبژارتنان وەكو بەرپرسایەتییەكا سیاسی و نەتەوەیی دەردكەڤیت، نەكو پێنگاڤەكا رێكخراوی یا ناڤخۆیی.
ل دوماهیێ، هۆز عەشیرەتێن كوردی ناسنامەیا نەتەوەیێ كوردە و ئەم خۆ ل ناڤدا مەزن دبینین، بەلێ هەرێما كوردستانێ ل بەغدا پێدڤی ب نوونەراتیا ب هێز خودان شیان هەیە و ب هێزكرنا شیانێن بەربژارێن پەرلەمانێ ل هەرێما كوردستانێ دەسپێدكەت ژ پێداچوونا بنسترەی یا پرۆسێسا كاندیدكرنێ و بەربژاركرنێ، ب ڤەكۆهارتنا وێ ژ لۆژیكێ هۆزایەتی و عەشیرەتگیری و ئابۆری، بۆ لۆژیكێ هەڤكیڤی و دامەزراوی، ئەڤ پێنگاڤە، دبیت ل ژێر میراتگیری و كاریگەریا جڤاكی و سیاسی یا ب زەحمەت بیت، لێ پێدڤیاتیەكا نەچارە بۆ بنسترەكا خۆرت و موكوم یا نوونەراتیا سیاسی نەتەوەیی كو دەربڕینێ بكەت ژ بەرژەوەندیێن هەریما كوردستانێ ژلایەكێ و گونجای بۆ پێدڤیێن حوكمرانییەكا باش ل ناڤ دەولەتا فیدرالی ژلایەكێ دی ڤە.
* مامۆستای زانینگەهێ

د. دژوار سندی *

پرۆسێسا بڕێڤەچوونا هەلبژارتنێن جڤاتا نوونەرێن ئیراقێ ئەوا هاتیە دەستنیشانكرن ل یازدەی چریا دووێ سالا (2025)، پیگەیەكێ گرنگ و مێژووییە بۆ هەلسەنگاندن و پێداچوونێ د ئەزموونا سیستەمێ فیدرالی یێ ئیراقێ دا؛ ئەوا كو د دەستوورێ سالا (2005) دا هاتیە بنیاتكرن و جهێ ئاماژێیە، هەتا نوكە ئەڤ سیستەمە مایە د ناڤبەرا تێكستێن دەستووری و ژكارئێخستنا پراكتیزەكرنا وێ ل كەتوارێ سیاسی دا. مژارە هەرە گرەنگ و سەرنجڕاكێش ژی د سیستەمێ فیدرالی یێ ئیراقێ دا؛ بۆ تاكە هەرێما دانپێدان پێكری ڤەدگەریت، وەكو هەرێمەكا فیدرالی ئەوژی هەرێما كوردستانێ یە. دیسا ڕەوشەكا تایبەتە ل بنیاتێ سیستەمێ حوكمرانیا دەولەتا ئیراقێ. لەوڕا شەرعییەت و مانا سیستەمێ فیدرالی ل ئیراقێ دهێتە هەلاویستن لپەی پابەندبوون و تەكەزیا بەغدا لسەر جێبەجێكرنا گەرەنتیێن و بنەمایێن ل دەستووری فیدرالی دا هاتینە دارشتن بۆ بەرژەوەندیا هەرێما كوردستانێ، ئەڤ چەندە ژی چاوا بەرجەستەدبیت؟ هەلبەت ب بەرزبوونا ورەیا و شیانیێن هەرێما كوردستانێ بۆ ڤەگوهۆراندنا ئەوان دەستكەفتیێن سیاسی بۆ مافێن سازۆمەنی یێن بەردەوام. ژبەركو دەستوورێ فیدرالی یێ ئیراقی وەكو بەلگەنامەیەكا بنیاتدانەر و رێكخەر بۆ سیستەمەكێ «فیدرالی یێ نەهەڤسەنگ» دهێتە هەژمارتن، وەكو نموونە د مادەیێن (117 و 121) دا، دەستهەلاتێن یاسایی و ئابۆری یێن بەرفرەه بۆ هەرێما كوردستانێ دەستنیشان دكەت و دپەخشیت، بەلێ د هەمبەر دا ماددەیا (112) ئاراستەیا كونترۆلكرن و بڕێڤەبرنا چاڤكانیێن گاز و نەفتێ بۆ دەستهەلاتا فیدرالی پاراستییە. ئەڤ ناكۆكییە ئێك ژ ناكۆكیێن دیارە د تێكستێن دەستووری دا و هێمایەك و ڕنگڤەدانەكە بۆ كێشە و ئاریشەیێن كۆیر یێن د گریێبەستا جڤاكی یا د ناڤبەرا گەلێ ئیراقێ دا هەی، لەوڕا د شیاندایە بهێتە گۆتن كو ئەڤ هەڤپەیمانە نەشیایە مێژوو و میراتگێریا مەركەزییەتیا ستەمكاریێ تێپەرینیت ل هەمبەری هەولا هەلمژینا حەز و خواستەكێن هەرێما كوردستانێ بۆ بەرجستەكرنا ماف و ئازادیێن خۆ ل گەل رێڤەبرنا خۆجهی.
سەرەرای كو هەرێما كوردستانێ ل پەی دەستوورێ فیدەرالی قەواریەكێ فیدەرالی یە، ڕوی ب ڕوی ئاستەنگ و ململانەیەكا مەزن بوویە ژپێخەمەت وەرگرتنا مافێن خۆ یێن داریی وەكو (12.67%) ژ بودجەیا گشتی، دیسا مافێن دارایی یێن هیزین ئەمنی و پێشمەرگەی، ل ژێر ڕاڤەكرنێن شاش و لایەنپەرست یێن دادگەها فیدرالی بۆ تێكستێن دستووری ل بن گڤاشتن و فشارێن سیاسی و تائیفی. و د ئەڤی چارچووڤەی دا هەلبژارتنێن جڤاتا نوونەرێن ئیراقێ ئەوێن دێ سالا (2025) دا هێنە ئەنجامدان، تاقیكرنەكە بۆ دیاركرنا ئاستێ راستەقینە یێ پرۆژەیێ سیستەمێ فیدرالی ل دەولەتا ئیراقێ.
ژ ڕووی دەستووری ڤە، د شیاندایە هەرێما كوردستانێ گرانیا خۆ یا هەلبژاتنان ئەوا نێزیكی ڕێژەیا (15%) ژ كورسیێن جڤاتا نوونەرێن ئیراقێ بكاربینیت بۆ دروستكرنا هەڤپەیمانییەكا بهێز بۆ پالپشتیكرنا هەرێمێ ب دەركرنا یاسایێن پشتگیر بۆ بەرجەستكرنا دەستهەلاتێن هەرێمێ یێن دەستووری و چالاككرنا وان، وەكو نموونە یاسا نەفت و گازێ، ئەكتیفكرنا مادەیا (140) یا تایبەت ب پرسا دەڤەرێن ناكۆكی ل سەر هەی مینا كەركووكێ. بەلێ سەركەفتنا ئەڤێ ستراتیژییەتێ پەیوەستە ب زالبوون و كونترۆلكرنا ناكۆكیێن ناڤخۆیی د ناڤبەرا پارتێن سیاسی یێن هەرێما كوردستانێ، ئەوێن دێ بنە ئەگەرێ لاوازبوونا قەوارەیێ هەرێما كوردستانێ د گفتوگۆیان دا ل پەی بیردۆزەیا بژاردەیا ئەقلانی د پەیوەندیێن فیدرالی دا. لەوڕا ناكۆكی و دابەشبوونا ناڤخۆی ئاستێ شیانێن هەرێما كوردستانێ كێم دكەت بۆ پەیرەوكرنا و بكارئینانا گڤاشتنێن كارتێكەر ل سەر حوكمەتا مەركەزی ب مەرەما ڤەگوهۆراندنا ئەوان دەستكەفتێن سیاسی بۆ مافێن سازومەنی یێن بەردەوام. ب تایبەتی ل ژێر زالبوونا هەڤپەیمانی و تەڤگەرێن ئایینی و تائیفگەری.
ل سەر ئاستێ جیوپۆلۆتیكی، دەستێوەردانا ناڤچەیی و هەریێمی فاكتەرەكی گرنگە بۆ دەستنیشانكرنا چارەنڤیسا فیدرالییەتا ئیراقی. ژبەركو ئەڤی فاكتەری كارگەرییەكا مەزن د یاریا سیاسی یا ئیراقێ دا یا هەی. ژلایەكی ڤە نێزیكبوونا توركیا ل گەل هەرێما كوردستانێ مەترسیەكا مەزن دگەل دا هەیە، كو د چارچووڤەیێ ئەڤێ پەیوەندیێ دا دهێتە پێشبینیكرن توركیا پرسا كوردی وەك كارتەكا فشارێ ل هەمبەر ناكۆكیێن خۆ ل گەل حوكمەتا بەغدا و تەهرانێ دا بكاربینیت. ژلایەكێدی ڤە، ئیرانێ هەر ئەگەرەكێ ب هێزبوونا فیدرالییەتا ئیراقێ رەد دكەت، ژبەركو دبینیت هەڕەشە و گەفە ل سەر زالبوونا وێ بۆ دیمەنێ سیاسی یێ ئیراقی، ئەوا دهێتە پەیرەوكرن ب هەڤكاریا پارتێن سیاسی سەر ب ئیرانێ ڤە. و ئەڤ سیناریۆیە هەرێما كوردستانێ دكەتە مەیدانا شەڕێ سیاسی یێ ب وەكالەت، كو تێدا مافێن دەستووری یێن هەرێما كوردستانێ بەرقەرار نابن ب شەرعییەتا ناڤخۆیی (تێكستێن دەستووری)، بەلكو ل پەی هەڤسەنگییا هێزا ناڤچەیی و هەرێمی یا نە سەقامگیر ل ئیراقێ دا.
ل دوماهیێ، پاشەرۆژا فیدرالییەتا دەولەتا ئیراقێ ئەوا ب نوونەراتیا هەرێما كوردستانێ ڤە پەیوەست، ب تنێ گرێدا تێكستێن دەستووری ڤە نینە، یانژی میكانیزما هەلبژارتنێن جڤاتا نوونەرێن ئیراقێ، بەلكو پەیوەستە ب شیانێن نوونەرێن پارتێن سیاسی د ڤەگوهۆراندنا هەلبژارتنێن جڤاتا نوونەرێن ئیراقێ وەكو دەرفەتەك بۆ دوبارە رێكخستن و نویژەنكرنا تێكست و بەندێن هەڤپەیمانا جڤاكی یا د ناڤبەرا گەلێ ئیراقێ دا هاتیە بەرجستەكرن د دەستوورێ سالا (2005) دا. واتە هەلبژارتنێن جڤاتا نوونەرێن ئیراقێ ل سالا (2025) یان دێ بیتە ئامرازەك بۆ پەیداكرنا هەڤسەنگیێ د ناڤبەرا دەستهەلاتێن هەرێما كوردستانێ و دەستهەلاتێن حوكمەتا مەركەزی دا، یانژی ئەڤ ناكۆكی و ئالۆزیێن هەیین دێ كویرتر لێكەت، وەكو دەسپێكەك بۆ ڕاگەهاندنا شكستنا ئەزموونا سیستەمێ فیدرالی ل ئیراقێ، و هەرێما كوردستانێ بەر ب بژاردەیێن دیڤە بیت مینا سیستەمێ كۆنفیدرالیەتێ.

* مامۆستای زانینگەهێ