د. دژوار سندی*

پێشەییك:
حوكمەتا هەرێما كوردستانا ئیراقێ ڕووبەڕووی ئاستەنگیێن دارایی یێن دژوار یا بووی، ژ دەرئەنجامێ گیرۆبوون یانژی بڕینا بەردەواما یا پشكە بودجا دارایی یا د یاسایا بودجەیا سێ سالی دا هاتیە دەستنیشانكرن (٢٠٢٣)، ئەڤ یەكە ژی بوویە ئەگەرێ قەیرانێن بەردەوام د دانا مووچەیێن فەرمانبەران دا. د ڤێ چارچووڤەیێ دا، هەرێما كوردستانێ پێدڤیەكا ستراتیژی یا لەزگین هەیە ژ پێخەمەت دەستنیشنكرنا ڕێیەكا ناڤخۆیی یا بەرفرەهـ كو ئارمانجا وێ گەهشتنا ب خوە ـ دابینكرنا دارایی یا بەردەوام (خوە-فینانسەكرن) بۆ مووچەیان، و كێمكرنا پشت بەستنێ ب پارە شاندیێن فیدرالی یێن نەسەقامگیر و بهێزكرنا بنیاتێن ئابۆری و جڤاكی یێن هەرێمێ بكەت.
ئێك: ڕەهەندێن دەستووری و ڕەوشا سیاسی:
پاشخانەیا یاسایی یا ڤێ قەیرانێ بۆ ماددەیێن (١٢١) و (١١٢) و (١١٥) ژ دەستوورێ ئیراقێ ڤەدگەڕیت، كو دەستهەلاتێن بەرفرەهـ دەتە هەرێمێ بۆ ڕێڤەبرنا كاروبارێن خوە یێن ناڤخۆیی و ژێدەرێن خوە. لێ بەلێ، ناكۆكیێن سیاسی یێن بەردەوام ل گەل حوكمەتا فیدرالی، ب تایبەتی ل سەر بابەتا ڕێڤەبرنا داهاتێن پەتڕۆلێ و ڕادەستكرنا پارێن لسەر لێكهاتی بۆ كۆمپانیایا پەتڕۆلێ یا سۆمۆ، بوون ئەگەر كو بەغدا د دا بڕیارا ڕاوەستاندنا شاندنا شایستەیێن هەرێمێ بدەت. هەروەسا، بڕیارا دادگەها بلندا فیدرالی د سالا ٢0٢٤ دا، یا كو فەرمانا نیشتەجێكرنا مووچەیێن فەرمانبەرێن هەرێمێ ل بانكێن فیدرالی و ژێبرینا وان ژ پارا دارایی یا هەرێمێ، ئالۆزیەكا نوو ل سەر ڤان پەیوەندیان زێدە كر و پێدڤییا لەزگین ب جیگری و بژاردەیێن ناڤخۆیی دوپاتكر.
دو: ستوونێن ڤەگوهۆڕینا بەر ب سەقامگیریا دارایی:
ژبۆ ڕووبەڕووبوونا ڤان ئاستەنگیان، گەهشتنا ب خوە-دابینكرنا دارایی یا مووچەیان پێدڤی ب گرتنا پاكێچەكا هەڤگرتی یا ڕێككاران هەیە داكو سەربخوەییا دارایی ب هێز بكە ب ڕێیا:
١. جۆر ب جۆركرنا ژێدەرێن داهاتی: زێدەكرنا داهاتێن نە ـ پەتڕۆلی ب ڕێیا پێشخستنا سیستەمێن باجێ یێن مۆدێرن و بهێزكرنا میكانیزمایێن كۆمكرنا باجێ یێن كاریگەر و بچویگیركرنا وێ د خەزینا هەرێمێ دا، دگەل پاراستنا هەڤسەنگیێ د ناڤبەرا پێدڤیێن گەشەپێدانێ و باجێن پێشبازیكار دا.
٢. پێشخستنا كەرتێ پەتڕۆلێ: كار كرن بۆ زێدەكرنا داهاتان ژ ڤی كەرتێ گرنگ ب ڕێیا باشكرنا بەرهەمئینانێ و كۆنترۆلكرنا كاروباران ل گۆر باشترین پیڤەرێن شەفافیەتێ، ب ئاوایەكێ كو خزمەتا بەرژەوەندیێن هەڤپشك ل گەل حوكمەتا فیدرالی بكەت.
٣. باشكرنا حوكمڕانیا دارایی: بهێزكرنا میكانیزمایێن چاڤدێریا دارایی یا سەربخوە و بلندكرنا ئاستێ دانایەتیێ د خەرجكرنا گشتی دا، ب ئاوایەكێ كو دەستپاكییا دامەزراوەیی تێدە سەروەر بیت.
٤. جۆر ب جۆركرنا بنچینەیا ئابۆری: پشتگیریكرنا كەرتێن بەرهەمدار یێن وەك چاندنێ، پیشەسازیا ڤەگوهێڕی و گەشتوگوزاریێ، كو ئابۆریەكێ هەڤسەنگ ئاڤا دكن ب شێوەیەكێ شیانا هەلگرتنا و هەلمژینا شۆك وتراڤمایان بكەت.
هەرێم دشێت مفای ژ مۆدێلێن بەراوردكار وەربگریت، وەكی سیستەمێ «كۆنسێرتا ئابۆری» ل هەرێما باسك یا ئسپانیایێ كو دەستهەلاتێن باجێ یێن بەرفرەهـ پەیرەو دكەت بۆ بەرژەوەندیا گشتی، یان ژی ئەزموونا كەتەلۆنیایێ د بنیاتدانانا ئابۆرەكێ جۆر ب جۆر سەرەرای ئاستەنگیێن سیاسی. هەروەسا، ئەزموونێن بەرێ د ناڤ هەرێمێ بخوە دا ژی هەنە د وارێ هناردەكرنا پەتڕۆلێ ب ئاوایەكێ سەربخوە، هەرچەندە ڕووبەڕووی ئاستەنگیێن یاسایی ژی ببوو.
سێ: دەرفەتێن بەردەست و ئاراستەیێن پاشەرۆژێ:
هەرێما كوردستانێ شیانێن مەزن بۆ گەهشتنا سەربخوەییا دارایی هەنە، ژ وان ژی:
– هەبوونا بنیاتێ ژێرخانێ یا دامەزراوەیی یا پێشكەفتی هەتا ڕادەیەكێ.
– ژێدەرێن مرۆڤی یێن شارەزا و پسپۆر.
– پشتگیریا نێڤدەولەتی بۆ پرۆگرامێن ڕیفۆرمان.
– جهێ ژیۆ- ئابۆری یێ ستراتیژی.
چار: پێشنیارێن ستراتیژی: ژبۆ بهێزكرنا خوە-دابینكرنا دارایی یا مووچەیان، ئەم ڤێ دیتنێ پێشنیار دكەن:
١. دامەزراندنا پلانەكا قووناغ ب قووناغ بۆ گەهشتنا ب خوە-بەسیی و شیانێن دارایی دگەل بەرچاڤگرتنا ڕەوشا سیاسی.
٢. بهێزكرنا هەڤكاریەكا ئاڤاكەر دگەل بەغدایێ بۆ دابینكرنا مافێن دەستووری یێن هەرێمێ.
٣. پێشخستن و موكۆمكرنا هەڤپشكیێن وەبەرهێنانێ دگەل كەرتێ تایبەت یێ ناڤخۆیی و نێڤدەولەتی.
٤. بهێزكرنا شەفافیەتا دارایی وەك ئامرازەك بۆ ئاڤاكرنا باوەریێ ل سەر ئاستێ ناڤخۆیی و نێڤدەولەتی.
٥. مفاوەرگرتن ژ پشتگیریا تەكنیكی یا سازیێن دارایی یێن نێڤدەولەتی د پرۆگرامێن ڤەگوهێڕینا ئابۆری دا.
دوماهیك:
هەولێن گەهشتنێ ب خوە-دابینكرنا دارایی یا مووچەیان ڕێیەكا ستراتیژییە نیشاددەت كو دڤێت حوكمەتا هەرێمێ ژدل كار ل سەر بكەت. ئەڤ چەندە دیتنەكا هەڤگرتی بۆ بهێزكرنا سەروەریا دارایی د چارچووڤەیێ دەستوورێ ئیراقێ دا نیشاددەت. سەركەفتنا ڤێ دیتنێ پێدڤی ب هەولێن بەردەوام هەیە بۆ بهێزكرنا ڕیفۆرمێن دامەزراوەیی، دگەل پاراستنا دیالۆگا ئاڤاكەر ل گەل حوكمەتا فیدرالی بۆ دابینكرنا مافێن دارایی یێن هەرێمێ. ئەڤ بزاڤ پابەندبوونەكا سەخلەم بۆ دابینكرنا سەقامگیریا جڤاكێ و ئابۆری یا گەلێ كوردستانێ نیشاددەت و شارەزایی و زاناییا سەركردایەتیێ د ڕێڤەبرنا ئاستەنگیێن ئالۆز دا دیار دكەت، كو ب ڕێیا وێ هەرێما كوردستانێ دشێت ژ قەیرانا خوە یا نها دەرباز ببەت و ئابوورەكێ سەخلەم ئاڤا بكە كو پاشەرۆژەكا گەش و سەقامگیر بۆ گەلێ خوە دابین بكەت.
* مامۆستایێ زانینگەهێ

د. دژوار سندی *

پرۆسێسا هەلبژارتنان دهێتە هەژمارتن بەرێ بنیاتێ بۆ سیستەمێ دیموكراسیتی، ژبەركو پرۆسێسا هەلبژارتنان ڕەوایەتیێ ددەتە هەردو دەستهەلاتێن یاسادانانێ و جێبەجێكار و ل هەرێما كوردستانێ، سەرەرای پێشكەفتنا رێژەیی ل سەر ئاستێ بنیاتنانا ژیرخانەیا دیموكراسی و كارێ سیاسی، لێ كەتوارێ هەلبژارتنان هێشتا ژ هندەك كێشە و ئاریشەیێن كویر و ریشەیی دنالیت. ژ گرنگترین ئەوان كیشە و ئاریشەیان، ملكەچییا پرۆسێسا دەستنیشانكرنا كاندید و بەربژێرێن پەرلەمانی ل سەر هەردو ئاستان: پەرلەمانێ هەرێما كوردستانێ و پەرلەمانێ ئیراقا فیدرال بۆ هندەك پیڤەرێن گرێدای ب كولتوورێ عەشیرەتگێری و ئابۆری ل شووینا پیڤەرێن گرێدای ب زانین و زانستی و هەڤكیڤیا سیاسی. ئەڤ دیاردەیە سەرەرای كو بەر و بنەمایێ وێ ڤەدگریت بۆ كولتوور و رێورەیێن جڤاكا كوردی ل سەر هاتیە ئاڤاكرن، لێ بەردەوامیدان و جەخەتكرنا ل سەر ئەڤێ ڕێبازی پرۆسێسا سیاسی و سیستەمی هەلبژارتنان بێ واتە دكەت ژلایەكی، و ژ لایەكێ دی ڤە نوونەراتیا هەرێما كوردستانێ د پەرلەمانێ فیدرالی دا لاواز دكەت، ئەڤ چەندە ژی كارتێكرنێن نەرینی ل سەر قەوارەیێ هەرێما كوردستانێ درۆست دكەت.
لەوڕا دەستنیشانكرنا بەربژار و كاندیدان بۆ پەرلەمانی لسەر بنیاتێ هۆز و عەشیرەتگیریێ و بارودۆخێن ئابۆری، بێ ل بەرچاڤ وەرگرتنا رێورەویەكێ رێكخستی و ئەزموونا سازومەندی، ئەڤە دێ بیتە ئەگەرێ لاوایا نووراتیا هەرێما كوردستانێ د پەرلەمانێ فیدرالی دا، بێگومان ئەڤێ چەندێ دێ ڤەریژەكا خراب ل سەر شیانێن قەوارەیێ هەرێما كوردستانێ هەبیت، ل هەمبەر جەنگا سیاسی و بەرگیریكرنا ژ ماف و ئازادیێن گەلێ هەرێمێ ل ژێر سیبەرا پەرلەمانێ ئیراقا فیدرال. ئەڤجا ئەو نوونەرێ كورسییەكا پەرلەمانێ فیدرال تژی دكەت بێ كو شیان یان ژی دیتنەكا یاسایی و سیاسی هەبیت نەشێت ب ئەرینێ پشكداریی د نقاش و دانوستاندنان دا بكەت، نەخاسمە نقاش و دانوستاندنێن ئالۆز و توند دەربارەی دەستهەلات و مافێن دارایی یێن هەرێما كوردستانێ ئەوێن د دەستوورێ فیدرالی یێ سالا (2005) هاتینە بەرقەراركرن. دیسا پاراستنا نەتەو و ناسناڤێ ب كوردستانێ هاتیەدان وەكو هەرێمەكا فیدرالی. لەوڕا سیستەمێ هەلبژارتنان دێ بیتە ئالاڤ و ئامرازەك بۆ زالكرنا كولتوورێ هۆزایەتی و عەشیرەتگیری ل جهێ كو ببیتە رێخۆشكەرەك بۆ بەرجستەكرنا ماف و ئازادیێن هەرێما كوردستانێ و وەبەرهێنانێ د دەستهەلاتێن هەرێمێ وەكو قەوەاركێ فیدرالی.
بۆ چارەسەركرنا ئەڤان كێشەیان، ل دەسپێكێ ئەم پێدڤی ب پێداچوونەكا ریشەیێنە ل ناڤا بنیاتێ پارتێن سیاسی ل هەرێما كوردستانێ لسەر هاتینە و دهێنە بنیاتدانان، دەربارەی ڤەژاندنا پرۆسێسا هەلبژارتنان و دەستنیشانكرنا كاندیدان، وەكو ئێكەم بەرپرس ژ نوونەرایەتیا هەرێما كوردستانێ ل پەرلەمانێ ئیراقا فیدرال و بەرقەراركرنا ئەڤێ پێداچوونێ پێدڤی ب میكانیزمەكا دیار و رێكخستی یا ناڤخۆیی هەیە، كو لسەر پیڤەرێن ڕاستەقینە و موكوم بهێتە ئاڤاكرن مینا: پیڤەرێن گرێدای ب ئاستێ زانینا زمانی و شیانێن زانستی و شارەزایا كاندیدی و ئەزموونا وی یا سیاسی، دیسا ڕابردووێ وی یێ جڤاكی و ئاستێ هشیاری و پێگێری و باوەریێ ب ئەجیندە و كارنامەیا حیزبی. ل گەل ئەكتیفكرن و كاراكرنا ئامرازێ هەلسەنگاندن و لێپرسینێ، وەكو دەسپێكەك بۆ دەستنیشانكرنا باشترینێ بەربژێران.
د ئەڤی چارچووڤەی دا، هەرێم ب رێیا پارتێن سیاسی دشێت مفای ژ ئەزموونا نیڤدەولەتی وەربگریت، مینا ئەزموونا ئەلمانیا و سوێد، كو ئەڤ هەردو دەولەتە پێش دەستنیشانكرنا بەربژێران بۆ هەلبژارتنێن پەرلەمانی پارتا سیاسی رادبیت ب هندەك قۆناغێن پێگەهاندنێ یێن ریشەیی و درێژ. دیسا داخواز ژ كەسێ حەزا خۆ كاندیدكرنێ هەی دهێتەكرن كو پرۆگرامێ خۆ یانژی پرۆپۆزەلێ كارنامەیا بەربژاركرنێ پێشكێشی پارتێ بكەت ب شێوەیەكێ نڤیسكاری نەكو زاراكی ژپێخەمەت ئەنجامدانا هەلسانگاندنەكا دەسپێكی بۆ دیتن و شیانێن كاندیدیكرنێ، ل گەل پێداچوونەكا كویر و هویر د مێژوویا كەسۆكیدا ب مەرەما دەستنیشانكرنا هەر شاشیەكا نەخوازیار كو كارتێكرنێ د كارێ پەرلەمانتاریێ دا بكەت پشتی دهێتە كاندیدكرن و هەلبژارتن. ئەڤ نموونەیە دبێتە هێمایەك كو میكانیزما هەلبژارتنا كاندیدان بۆ پەرلەمانی بەرهەمێ پرۆسێسەكا سیستەماتیكا ل ناڤ رێخستنا پارتا سیاسی دا.
ژهەژی گۆتنێ یە، كو ئامادەكرن و بەرهەڤكرنا بەربژێران خودان شیان و سەربۆر بەنامەیەكە بۆ پاراستنا پێگەهێ هەرێما كوردستانێ ل ناڤ دەولەتا ئیراقێ. دیسا پشت ڕاستكرنەكە ژ گەهاندن و بهیستنا دەنگێ هەرێما كوردستانێ و پاراستنا ماف و ئازادیێن وێ. ژبەركو سیستەمێ فیدرالی بخۆبەر هەڤسەنگیێ پەیداناكەت، بەلكو پێدڤی ب نوونەرێن خودان ئەزموون و شیان هەیە پشتبەستن ب رەگەزنامەیەكا حیزبی و جڤاكی یا ب هێز و ب ئەڤی ڕەنگی پرۆسێسا هەلبژارتنان وەكو بەرپرسایەتییەكا سیاسی و نەتەوەیی دەردكەڤیت، نەكو پێنگاڤەكا رێكخراوی یا ناڤخۆیی.
ل دوماهیێ، هۆز عەشیرەتێن كوردی ناسنامەیا نەتەوەیێ كوردە و ئەم خۆ ل ناڤدا مەزن دبینین، بەلێ هەرێما كوردستانێ ل بەغدا پێدڤی ب نوونەراتیا ب هێز خودان شیان هەیە و ب هێزكرنا شیانێن بەربژارێن پەرلەمانێ ل هەرێما كوردستانێ دەسپێدكەت ژ پێداچوونا بنسترەی یا پرۆسێسا كاندیدكرنێ و بەربژاركرنێ، ب ڤەكۆهارتنا وێ ژ لۆژیكێ هۆزایەتی و عەشیرەتگیری و ئابۆری، بۆ لۆژیكێ هەڤكیڤی و دامەزراوی، ئەڤ پێنگاڤە، دبیت ل ژێر میراتگیری و كاریگەریا جڤاكی و سیاسی یا ب زەحمەت بیت، لێ پێدڤیاتیەكا نەچارە بۆ بنسترەكا خۆرت و موكوم یا نوونەراتیا سیاسی نەتەوەیی كو دەربڕینێ بكەت ژ بەرژەوەندیێن هەریما كوردستانێ ژلایەكێ و گونجای بۆ پێدڤیێن حوكمرانییەكا باش ل ناڤ دەولەتا فیدرالی ژلایەكێ دی ڤە.
* مامۆستای زانینگەهێ

د. دژوار سندی *

پرۆسێسا بڕێڤەچوونا هەلبژارتنێن جڤاتا نوونەرێن ئیراقێ ئەوا هاتیە دەستنیشانكرن ل یازدەی چریا دووێ سالا (2025)، پیگەیەكێ گرنگ و مێژووییە بۆ هەلسەنگاندن و پێداچوونێ د ئەزموونا سیستەمێ فیدرالی یێ ئیراقێ دا؛ ئەوا كو د دەستوورێ سالا (2005) دا هاتیە بنیاتكرن و جهێ ئاماژێیە، هەتا نوكە ئەڤ سیستەمە مایە د ناڤبەرا تێكستێن دەستووری و ژكارئێخستنا پراكتیزەكرنا وێ ل كەتوارێ سیاسی دا. مژارە هەرە گرەنگ و سەرنجڕاكێش ژی د سیستەمێ فیدرالی یێ ئیراقێ دا؛ بۆ تاكە هەرێما دانپێدان پێكری ڤەدگەریت، وەكو هەرێمەكا فیدرالی ئەوژی هەرێما كوردستانێ یە. دیسا ڕەوشەكا تایبەتە ل بنیاتێ سیستەمێ حوكمرانیا دەولەتا ئیراقێ. لەوڕا شەرعییەت و مانا سیستەمێ فیدرالی ل ئیراقێ دهێتە هەلاویستن لپەی پابەندبوون و تەكەزیا بەغدا لسەر جێبەجێكرنا گەرەنتیێن و بنەمایێن ل دەستووری فیدرالی دا هاتینە دارشتن بۆ بەرژەوەندیا هەرێما كوردستانێ، ئەڤ چەندە ژی چاوا بەرجەستەدبیت؟ هەلبەت ب بەرزبوونا ورەیا و شیانیێن هەرێما كوردستانێ بۆ ڤەگوهۆراندنا ئەوان دەستكەفتیێن سیاسی بۆ مافێن سازۆمەنی یێن بەردەوام. ژبەركو دەستوورێ فیدرالی یێ ئیراقی وەكو بەلگەنامەیەكا بنیاتدانەر و رێكخەر بۆ سیستەمەكێ «فیدرالی یێ نەهەڤسەنگ» دهێتە هەژمارتن، وەكو نموونە د مادەیێن (117 و 121) دا، دەستهەلاتێن یاسایی و ئابۆری یێن بەرفرەه بۆ هەرێما كوردستانێ دەستنیشان دكەت و دپەخشیت، بەلێ د هەمبەر دا ماددەیا (112) ئاراستەیا كونترۆلكرن و بڕێڤەبرنا چاڤكانیێن گاز و نەفتێ بۆ دەستهەلاتا فیدرالی پاراستییە. ئەڤ ناكۆكییە ئێك ژ ناكۆكیێن دیارە د تێكستێن دەستووری دا و هێمایەك و ڕنگڤەدانەكە بۆ كێشە و ئاریشەیێن كۆیر یێن د گریێبەستا جڤاكی یا د ناڤبەرا گەلێ ئیراقێ دا هەی، لەوڕا د شیاندایە بهێتە گۆتن كو ئەڤ هەڤپەیمانە نەشیایە مێژوو و میراتگێریا مەركەزییەتیا ستەمكاریێ تێپەرینیت ل هەمبەری هەولا هەلمژینا حەز و خواستەكێن هەرێما كوردستانێ بۆ بەرجستەكرنا ماف و ئازادیێن خۆ ل گەل رێڤەبرنا خۆجهی.
سەرەرای كو هەرێما كوردستانێ ل پەی دەستوورێ فیدەرالی قەواریەكێ فیدەرالی یە، ڕوی ب ڕوی ئاستەنگ و ململانەیەكا مەزن بوویە ژپێخەمەت وەرگرتنا مافێن خۆ یێن داریی وەكو (12.67%) ژ بودجەیا گشتی، دیسا مافێن دارایی یێن هیزین ئەمنی و پێشمەرگەی، ل ژێر ڕاڤەكرنێن شاش و لایەنپەرست یێن دادگەها فیدرالی بۆ تێكستێن دستووری ل بن گڤاشتن و فشارێن سیاسی و تائیفی. و د ئەڤی چارچووڤەی دا هەلبژارتنێن جڤاتا نوونەرێن ئیراقێ ئەوێن دێ سالا (2025) دا هێنە ئەنجامدان، تاقیكرنەكە بۆ دیاركرنا ئاستێ راستەقینە یێ پرۆژەیێ سیستەمێ فیدرالی ل دەولەتا ئیراقێ.
ژ ڕووی دەستووری ڤە، د شیاندایە هەرێما كوردستانێ گرانیا خۆ یا هەلبژاتنان ئەوا نێزیكی ڕێژەیا (15%) ژ كورسیێن جڤاتا نوونەرێن ئیراقێ بكاربینیت بۆ دروستكرنا هەڤپەیمانییەكا بهێز بۆ پالپشتیكرنا هەرێمێ ب دەركرنا یاسایێن پشتگیر بۆ بەرجەستكرنا دەستهەلاتێن هەرێمێ یێن دەستووری و چالاككرنا وان، وەكو نموونە یاسا نەفت و گازێ، ئەكتیفكرنا مادەیا (140) یا تایبەت ب پرسا دەڤەرێن ناكۆكی ل سەر هەی مینا كەركووكێ. بەلێ سەركەفتنا ئەڤێ ستراتیژییەتێ پەیوەستە ب زالبوون و كونترۆلكرنا ناكۆكیێن ناڤخۆیی د ناڤبەرا پارتێن سیاسی یێن هەرێما كوردستانێ، ئەوێن دێ بنە ئەگەرێ لاوازبوونا قەوارەیێ هەرێما كوردستانێ د گفتوگۆیان دا ل پەی بیردۆزەیا بژاردەیا ئەقلانی د پەیوەندیێن فیدرالی دا. لەوڕا ناكۆكی و دابەشبوونا ناڤخۆی ئاستێ شیانێن هەرێما كوردستانێ كێم دكەت بۆ پەیرەوكرنا و بكارئینانا گڤاشتنێن كارتێكەر ل سەر حوكمەتا مەركەزی ب مەرەما ڤەگوهۆراندنا ئەوان دەستكەفتێن سیاسی بۆ مافێن سازومەنی یێن بەردەوام. ب تایبەتی ل ژێر زالبوونا هەڤپەیمانی و تەڤگەرێن ئایینی و تائیفگەری.
ل سەر ئاستێ جیوپۆلۆتیكی، دەستێوەردانا ناڤچەیی و هەریێمی فاكتەرەكی گرنگە بۆ دەستنیشانكرنا چارەنڤیسا فیدرالییەتا ئیراقی. ژبەركو ئەڤی فاكتەری كارگەرییەكا مەزن د یاریا سیاسی یا ئیراقێ دا یا هەی. ژلایەكی ڤە نێزیكبوونا توركیا ل گەل هەرێما كوردستانێ مەترسیەكا مەزن دگەل دا هەیە، كو د چارچووڤەیێ ئەڤێ پەیوەندیێ دا دهێتە پێشبینیكرن توركیا پرسا كوردی وەك كارتەكا فشارێ ل هەمبەر ناكۆكیێن خۆ ل گەل حوكمەتا بەغدا و تەهرانێ دا بكاربینیت. ژلایەكێدی ڤە، ئیرانێ هەر ئەگەرەكێ ب هێزبوونا فیدرالییەتا ئیراقێ رەد دكەت، ژبەركو دبینیت هەڕەشە و گەفە ل سەر زالبوونا وێ بۆ دیمەنێ سیاسی یێ ئیراقی، ئەوا دهێتە پەیرەوكرن ب هەڤكاریا پارتێن سیاسی سەر ب ئیرانێ ڤە. و ئەڤ سیناریۆیە هەرێما كوردستانێ دكەتە مەیدانا شەڕێ سیاسی یێ ب وەكالەت، كو تێدا مافێن دەستووری یێن هەرێما كوردستانێ بەرقەرار نابن ب شەرعییەتا ناڤخۆیی (تێكستێن دەستووری)، بەلكو ل پەی هەڤسەنگییا هێزا ناڤچەیی و هەرێمی یا نە سەقامگیر ل ئیراقێ دا.
ل دوماهیێ، پاشەرۆژا فیدرالییەتا دەولەتا ئیراقێ ئەوا ب نوونەراتیا هەرێما كوردستانێ ڤە پەیوەست، ب تنێ گرێدا تێكستێن دەستووری ڤە نینە، یانژی میكانیزما هەلبژارتنێن جڤاتا نوونەرێن ئیراقێ، بەلكو پەیوەستە ب شیانێن نوونەرێن پارتێن سیاسی د ڤەگوهۆراندنا هەلبژارتنێن جڤاتا نوونەرێن ئیراقێ وەكو دەرفەتەك بۆ دوبارە رێكخستن و نویژەنكرنا تێكست و بەندێن هەڤپەیمانا جڤاكی یا د ناڤبەرا گەلێ ئیراقێ دا هاتیە بەرجستەكرن د دەستوورێ سالا (2005) دا. واتە هەلبژارتنێن جڤاتا نوونەرێن ئیراقێ ل سالا (2025) یان دێ بیتە ئامرازەك بۆ پەیداكرنا هەڤسەنگیێ د ناڤبەرا دەستهەلاتێن هەرێما كوردستانێ و دەستهەلاتێن حوكمەتا مەركەزی دا، یانژی ئەڤ ناكۆكی و ئالۆزیێن هەیین دێ كویرتر لێكەت، وەكو دەسپێكەك بۆ ڕاگەهاندنا شكستنا ئەزموونا سیستەمێ فیدرالی ل ئیراقێ، و هەرێما كوردستانێ بەر ب بژاردەیێن دیڤە بیت مینا سیستەمێ كۆنفیدرالیەتێ.

* مامۆستای زانینگەهێ