د. ئەرشەد حیتۆ
فیدرالیزم ئێك ژوان ستوونێن هەرە سەرەكییە یێن كو سیستەمێ سیاسی ل ئیراقێ پشتی سالا ٢٠٠٣ ل سەر هاتیە ئاڤاكرن، كو فیدرالیزم بوویە بنەمایەك د دەستوورێ ئیراقێ یێ سالا ٢٠٢٥دا، كو تێدا هاتیە (كۆمارا ئیراقێ دەولەتەكا فیدرالی یە)، هەمی ماف و دەستهەلاداریان بۆ هەرێم و پارێزگەهان گەرەنتی دكەت، كو هەڤسەنگی و دابەشكرنەكا یەكسان و دادپەروەران د دەستهەلاتێ دا، هەروەسا هەمی سامانێ دەولەتێ بۆ هەمی پێكهاتێن ل ئیراقێ ب دادپەروەرانە و د چارچووڤێ دەستووری دا بیت. لێ مخابن كەتوارێ سیاسی و كارگێری ل بەغدا پاشەگزی دجێبەجێكرنا دەستووری دا كریە و دكەن. ئەڤە ژی دەرئەنجامێ پەیرەوكرنا سیاسەتەكا تاكرەوییە كو زالبوونا چەند لایەنەكان ل دەستهەلاداریێ ب هزركرنا شۆفینی دبیتە ئەگەرێ نەرێزگرتن ل دەستووری ونە پێگیرییا وان ب بنەمایێن دیموكراسیێ و پێكڤەژیانێ.
هەر ل رۆژا دەستوور هاتیە پەسەندكرن و هەتا ئەڤرۆ، بەغدا بەردەوام هیجەت و ئالۆزی و گرفتاری بۆ هەرێما كوردستانێ پەیدا دكەت، داكو هەرێمێ بەر ب لاوازیێ و ژناڤچوونێ ببەت؛ هەر بۆ نموونە، نە پێگیرییا بەغدا ب جێبەجێكرنا ماددێ ١٤٠، نە هنارتنا بەهرا هەرێمێ ژ بودجێ، یان دەركرنا هندەك بریاران د بیاڤێ قانوونت پەترۆلێ دا، خواندنێ، ساخلەمیێ، كارگێرییا ناڤخۆیی… بەغدا ڤان كارێن دویر دەستووری دكەت و مایتێكرنێ د رەوشا هەرێما فیدرال دكەت بێی هەماهەنگیێ ل گەل حوكمەتا هەرێمێ بكەت. ئەڤە ژی رەنگڤەدانا ئەقلیەتا تاكرەوی د دەستهەلاتێ دا نیشا ددەت، كو ل گەل سیستەمێ فیدرالی ب هەمی پیڤەرەكی هەڤدژە.
ب دیتنا مە بەغدا ژ بەر ڤان ئەگەران، دەستووری جێبەجێ ناكەت، ئەو ژی ب كورتی:
أ ــ بەرژەوەندیێن سیاسی: هێزێن دەستهەلادار ل بەغدا حەز ناكەن دەستهەلادارییا ناڤەندی ژدەستبدەن.
ب ــ ترس ژسەرخۆبوونێ: هێزێن دەستهەلادار ل بەغدا تێكهەلیێ د ناڤبەرا فیدرالیزمێ و سەرخۆبوونێ دكەن، نەخاسمە ل هەرێما كوردستانێ.
ج ــ هەبوونا گەندەلیێ: ژبەر هەبوونا هەمەرەنگییا گەندەلیێ ل بەغدا، دبیتە ئەگەرێ سەرداگرتنا هەمی داهات و سامانێ دەولەتێ.
د ــ لاوازییا دادگەها فیدرالی: نەبوونا دەزگەهەكێ دادوەریا سەربخۆ ل بەغدا، كو تەڤ كێشە و ململانیێن دەستووری ب شێوەكێ دادپەروەرانە وب لەرز چارسەربكەت.
هـ ــ هندەك ژ لایەنیێن سیاسیێن كوردی ل بەغدا د پڕانییا جاران دا دچنە د سەنگەرێ بەغدا دا، ئانكو گۆتارا سیاسییا كوردی ل بەغدا نە ل ئاستێ مافێن رەوا یێن گەلێ كوردە. چارە چییە؟
ژبۆ بشێین قۆناغەكا مەزنا ئاریشە و گرفتارییان ل گەل بەغدا ببرین، پێدڤییە ئەڤ خالە پرۆژێ سەرەكیێ داهاتی بیت ل پەرلەمانێ ئیراقێ. ئەوژی:
أ ــ كاركرن و ئەكتیڤكرنا دادگەها فیدرالی، ل گۆرەی دەستووری و ئەو ببیتە دادوەر بۆ تەڤ كێشەیێن د ناڤا بەغدا و هەرێمێ دا.
ب ــ دابینكرنەكا دادپەروەرانە یا سامانێن دەولەتێ، كو یاسایا پەترۆل و غازێ د ناڤبەرا بەغدا و هەرێمێ ل سەر بنەمایێ دەستووری بیت.
ج ــ پشتەڤانیكرنا رەوشەنبیرییا فیدرالی، كو فەرە ئەڤ زاراڤە د كەنالێن راگەهاندنێ دا زێدەتر بهێتە گەنگەشەكرن؛ داكو بۆ وان یێن تا نهو جوداهیێ نە ئێخنە فیدرالیزمێ و سەرخۆبوونێ، چونكو فیدرالیزم ئالاڤەكە ژبۆ جێبەجێكرنا دادپەروەریێ و گەشەپێدانێ بۆ هەمی ئیراقێ.
د ــ سەركەفتنا لیستا (٢٧٥) یا پارتی دیموكراتی كوردستان، دێ بیتە هۆكارەكێ مەزن د هەڤكێشەیا سیاسی و چێكرنا بریارێ ل بەغدا و ب گۆرەی هێزا كوردی بەغدا دێ ملكەچی دەستووری ببیت. هەروەسا گۆتارا سیاسی یا كوردی ل بەغدا دێ هێزتر كەڤیت.
هـ ــ فەرە هەمی پارتێن كوردستانی، پەیڤا جەنابێ سەرۆكی بكەنە پرۆژەك بۆ ئێكرێزییا گۆتارا كوردی و دروستكرنا ناڤمالا كوردی ل هەڤبەر هەر ئەقلیەتەكا ئارمانجا وێ پەراوێزكرن وژناڤبرنا گەلێ كورد وكوردستانێ بیت. ل دووماهیێ دێ بێژین: جێبەجێ نەكرنا دەستووری و فیدرالیزمێ ل ئیراقێ، نەبتنێ گەفە ل سەر ئێكرێزییا ئیراقێ، بەلكو لاوازكرنا دیموكراسیەتێ یە و ژدەستدانا مافانە ل گەلەك دەڤەرێن ئیراقێ. لەو پێگیریكرنەكا تەڤاڤ و راستەقینە و راستگۆیانە ب دەستووری، تەنها رێكا ئێكانەیە بۆ دەركەفتنا ئیراقێ ژ بەردەوامییا قەیرانان، فەرە و پێدڤییە ئیرادەكا سیاسییا راستەقینە و فشارەكا بەرفرەها مللی و هشەكێ جڤاكی بهێتە دروستكرن؛ داكو بەغدا بگەهیتە وێ راستیێ كو فیدرالیزم نە مەترسییە، بەلكو زامنێ سەقامگیری و دادپەروەریێ یە.